Ιωάννης Φούλιας: Χριστουγεννιάτικα κάλαντα και τραγούδια

Χριστουγεννιάτικα κάλαντα και τραγούδια

Τα επιλεγμένα κάλαντα και τραγούδια των Χριστουγέννων, στα οποία αφιερώνεται το ακόλουθο κείμενο, παρά την ετερογενή τους προέλευση και την συχνά παράδοξη ιστορία τους, έχουν πλέον καταστεί πασίγνωστα σε πολλά μέρη του κόσμου και συνιστούν αναπόσπαστο στοιχείο των εορτασμών για την Γέννηση του Θεανθρώπου.

Ένα από τα παλαιότερα χριστουγεννιάτικα τραγούδια είναι το γερμανικό In dulci jubilo: το κείμενό του, αποτελούμενο από στίχους στην λατινική και την “λαϊκή” γερμανική γλώσσα εναλλάξ, γράφηκε τον 14ο αιώνα, ενώ η μελωδία του (αρκετά “αρχαϊκή” στην έκφρασή της και με εναλλαγές ιαμβικού και τροχαϊκού ρυθμού) εμφανίζεται για πρώτη φορά καταγεγραμμένη σε ανθολογία ασμάτων του 1537.

Το υπερεθνικό Ω έλατο! (O Tannenbaum) είναι ένα από τα γνωστότερα παραδοσιακά τραγούδια της Γερμανίας. Η μελωδία του ανάγεται σε έναν λαϊκό σκοπό του 15ου-16ου αιώνα από την περιοχή της Σιλεσίας, ενώ το κείμενό του αρχικά αναφερόταν μεν στο γνωστό κωνοφόρο δέντρο, πλην όμως ουδόλως σχετιζόταν με τα χριστουγεννιάτικα έθιμα. Η σύνδεση αυτή πραγματοποιήθηκε κατά τα τέλη του 16ου αιώνα στην περιοχή του Elsaß, όπου οι ανήκοντες στο προτεσταντικό δόγμα πιστοί συνήθιζαν κατά τις ημέρες των Χριστουγέννων να εισάγουν στα σπίτια τους ένα έλατο και να το στολίζουν με μήλα, καρύδια, γλυκίσματα και αργότερα με κεριά. Μόλις στις αρχές του 19ου αιώνα το έθιμο αυτό διαδόθηκε σε ολόκληρο τον γερμανικό χώρο και μάλιστα συμπεριέλαβε και τις κοινότητες των καθολικών, παρά την αρχική αντίδραση της καθολικής εκκλησίας! Την ίδια περίοδο διαμορφώθηκε και η οριστική εκδοχή του γερμανικού κειμένου, από τους August Zarnack (1820, πρώτη στροφή) και Ernst Anschütz (1824, δεύτερη και τρίτη στροφή). Ακολούθησε, ως γνωστόν, η διάδοση τόσο του εθίμου όσο και του τραγουδιού σε ολόκληρο τον κόσμο…

Η πατρότητα του ύμνου The first Nowell αποτελεί αντικείμενο μακρόχρονης αντιδικίας ανάμεσα στους άγγλους και τους γάλλους. Η γαλλική λέξη “Noël” για τα Χριστούγεννα προέρχεται από την λατινική “Natalis”, ενώ το αγγλικό “Nowell” συνιστά σαφέστατα μονάχα μια παραφθορά της παλαιάς γαλλικής λέξης. Τόσο το κείμενο όσο και η μουσική παραδίδονται ανώνυμα και οι ρίζες τους χάνονται κάπου στον 16ο με 17ο αιώνα. Ωστόσο, το τραγούδι εμφανίσθηκε για πρώτη φορά σε μιαν αγγλική έκδοση του 1833 και δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι πρόκειται για καθαρά αγγλική έμπνευση, που δεν έχει καμμία απολύτως σχέση με την Γαλλία… Σε κάθε περίπτωση πάντως, σίγουρο είναι ότι κάλαντα όπως αυτό έχουν την δύναμη να ξεφύγουν από στενές εθνικές οροθετήσεις και να καταστούν κτήμα της παγκόσμιας μουσικής κληρονομιάς.

Περισσότερα στοιχεία είναι γνωστά για ένα άλλο παραδοσιακό τραγούδι από τον χώρο της Μεγάλης Βρετανίας, το O come, all ye faithful. Η μελωδία του προέρχεται παραδόξως από την… Πορτογαλία· πάνω σε αυτήν λοιπόν, ο άγγλος John Francis Wade προσάρμοσε περί το 1742 λατινικούς στίχους (Adeste fideles), τους οποίους κατόπιν εξέδωσε στην ανθολογία του Cantus Diversi (1751). Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, εξ άλλου, ο Frederick Oakeley θέλησε να καταστήσει περισσότερο προσιτό στους συγχρόνους του το δημοφιλές αυτό τραγούδι και γι’ αυτόν τον λόγο το απέδωσε δύο φορές (το 1841 και το 1852) στην “λαϊκή” αγγλική γλώσσα – η δεύτερη εκδοχή ήταν τελικά αυτή που καθιερώθηκε έκτοτε και χρησιμοποιείται μέχρι τις μέρες μας.

Η διάσημη σήμερα ανά την υφήλιο μελωδία της Άγιας Νύχτας (Stille Nacht! Heilige Nacht!, GWV 145) υπήρξε το αποτέλεσμα της συνεργασίας του αφανούς μουσικού Franz Xaver Gruber (1787-1863) με τον στιχουργό Joseph Mohr το έτος 1818. Η αρχική εκδοχή προοριζόταν μόλις για δύο φωνές και συνοδεία κιθάρας, ενώ το χειρόγραφο αυτό είναι σήμερα χαμένο… Ο ίδιος ο Gruber, βέβαια, μετέγραψε αργότερα το κομμάτι του και για μεγαλύτερα χορωδιακά και ορχηστρικά σύνολα, ανταποκρινόμενος στην τελείως απρόσμενη για τον ίδιο δημοτικότητα που γνώρισε η Άγια Νύχτα ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα.

Μια υπόθεση παραχάραξης βαρύνει το ιστορικό του ύμνου Joy to the world!: ο αμερικανός ερασιτέχνης συνθέτης Lowell Mason (1792-1872) μελοποίησε το 1822 την αγγλική αυτή απόδοση του 98ου ψαλμού από τον άγγλο κληρικό Isaac Watts (1719), αλλά την παρουσίασε ως έργο του Georg Friedrich Händel! Το ίδιο μάλιστα έτος, ο Mason έγινε δεκτός ως μέλος στην Εταιρεία Händel και Haydn της Βοστώνης. Είναι γεγονός ότι η μελωδία του Mason υπήρξε μια καλή απομίμηση του στομφώδους ύφους του Γερμανού συνθέτη (που ο ίδιος τόσο θαύμαζε) και αποδείχθηκε τελικά τόσο επιτυχημένη και πειστική, ώστε η απάτη να αποκαλυφθεί τουλάχιστον μετά από έναν αιώνα, κατόπιν επισταμένης μουσικολογικής έρευνας! Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και σήμερα, αρκετοί είναι εκείνοι που – ελλείψει έγκυρης πληροφόρησης – θεωρούν ότι η συγκεκριμένη μελωδία έχει όντως γραφεί από τον Händel…

Το εξίσου γνωστό τραγούδι Hark! The herald angels sing οφείλει την γέννησή του σε μιαν αρκετά παράδοξη ιστορία. Το κείμενο του ύμνου, κατ’ αρχάς, γράφηκε το 1739 από τον Charles Wesley, έστω και αν ο πρώτος στίχος του πρωτότυπου ποιήματος άλλαξε στην συνέχεια και, παρά την αντίδραση του δημιουργού του, καθιερώθηκε σε αυτήν την μορφή έως τις μέρες μας. Έναν αιώνα αργότερα, τώρα, το έτος 1840, η πόλη της Λειψίας οργάνωσε ένα φεστιβάλ για να τιμήσει τα 400 χρόνια από την ανακάλυψη της τυπογραφίας και τον εφευρέτη της, Johannes Gutenberg. Για την παρούσα περίσταση λοιπόν, ο Felix Mendelssohn-Bartholdy (1809-1847) συνέθεσε, μεταξύ άλλων, ένα Festgesang (Εορταστικό άσμα) για ανδρική χορωδία και ορχήστρα, το οποίο πάντως παρέμεινε ανέκδοτο και ως σύνολο ξεχάσθηκε μάλλον γρήγορα. Ωστόσο, γύρω στα 1855, σε μια εποχή κατά την οποίαν αμφότεροι οι προαναφερθέντες δημιουργοί δεν ήσαν πια εν ζωή, ένας βρετανός, ονόματι William Hayman Cummings, προέβη σε μιαν ετερόκλητη σύνδεση του θρησκευτικού κειμένου του Wesley με την μελωδία του δεύτερου μέρους της κοσμικής καντάτας του Mendelssohn. Δίχως λοιπόν να κάνει κάτι το ιδιαίτερο από την πλευρά του, ο Cummings παρουσίασε μια “σύνθεση” που γρήγορα γνώρισε τεράστια διάδοση σε πολλά μέρη του πλανήτη.

Το πολύ γνωστό τραγούδι Jingle Bells, τέλος, αρχικά δεν είχε καμμία σχέση ούτε με τα Χριστούγεννα, ούτε με θρησκευτικά συμφραζόμενα εν γένει! Ο αμερικανός James Pierpont (1822-1893) έγραψε τους στίχους και την μουσική το 1857 (το 1859, που συχνά αναφέρεται εσφαλμένα ως χρονολογία σύνθεσης, είναι στην πραγματικότητα το έτος της πρώτης επανέκδοσης του τραγουδιού αυτού), έχοντας κατά νου τους αγώνες με συρόμενα πάνω σε πάγο έλκηθρα που διεξάγονταν τότε στην Βοστώνη. Εντούτοις, ο ήχος των κουδουνιών σχετίσθηκε κάποια στιγμή με τα έθιμα της εορταστικής περιόδου των Χριστουγέννων και έτσι σήμερα το εύθυμο αυτό τραγούδι αναφέρεται στα Τρίγωνα, κάλαντα των μικρών παιδιών.

13.10.2003