Ιωάννης Φούλιας: Μάριος Βάρβογλης: Πρελούδιο, Χορικό και Φούγκα για 5 φωνές πάνω στο θέμα BACH

Μάριος Βάρβογλης (1885-1967): Πρελούδιο, Χορικό και Φούγκα για πέντε φωνές πάνω στο θέμα BACH, για ορχήστρα εγχόρδων

Η αντιστοίχιση του ονόματος BACH με τους φθόγγους σι-ύφεση, λα, ντο και σι-αναίρεση (σύμφωνα με την γερμανική τους ανάγνωση) υπήρξε ένα είδος μουσικής υπογραφής του Johann Sebastian Bach, που – μεταξύ άλλων – εμφανίζεται ως τρίτο θέμα στο ημιτελές Contrapunctus 14 της Τέχνης της Φούγκας, BWV 1080. Το ίδιο θέμα κατέστη αργότερα ένα πολύ προσφιλές μέσο απότισης φόρου τιμής στον μεγάλο κάντορα της Λειψίας, ιδίως από συνθέτες της ρομαντικής και μεταρομαντικής περιόδου, όπως π.χ. οι Schumann, Liszt και Reger· κοινοί τόποι των συνθέσεων που βασίζονται στο θέμα BACH είναι η ενδελεχής ενασχόληση με αντιστικτικές τεχνικές – ως επί το πλείστον υπό μορφήν φούγκας – καθώς και η χρήση του (εκκλησιαστικού) οργάνου, στις ονομαστότερες τουλάχιστον των περιπτώσεων.

Όσον αφορά στον Μάριο Βάρβογλη βεβαίως, ο οποίος από το 1920 είχε επιστρέψει στην Ελλάδα κατόπιν πολυετούς παραμονής στο Παρίσι, η δεύτερη προϋπόθεση ήταν σχεδόν αδύνατο να εξασφαλισθεί, οπότε το θέμα BACH αποτέλεσε την βάση μιας αντιστικτικής συνθέσεως του 1930 για ορχήστρα εγχόρδων. Η πρώτη εκτέλεση του έργου ακολούθησε αρκετά χρόνια αργότερα, στις 28 Νοεμβρίου 1937 στην Αθήνα, από την Συμφωνική Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών (την μετέπειτα Κρατική Ορχήστρα Αθηνών) υπό τον Δημήτρη Μητρόπουλο. Ας σημειωθεί ότι αυτή ήταν μια από τις τελευταίες συναυλίες του Μητρόπουλου στην Ελλάδα, προτού αναλάβει την θέση του αρχιμουσικού της Συμφωνικής Ορχήστρας της Μιννεάπολης στις Η.Π.Α.

Το έργο του Βάρβογλη ανοίγει με μιαν εμφαντική παρουσίαση σε ταυτοφωνία των τεσσάρων φθόγγων του κοινού και για τα τρία μέρη θεματικού πυρήνα. Το αργό πρελούδιο (Grave – très calme) συνίσταται σε δύο σύντομους τετράφωνους κανόνες, τα θέματα των οποίων έχουν κοινή κεφαλή (BACH), αλλά διαφορετική μελωδική εξέλιξη· παράλληλα, ο πρώτος εξ αυτών καταλήγει στην δεσπόζουσα, ενώ ο δεύτερος στην τονική της ρε-ελάσσονος. Το χορικό (Choral) είναι στην πραγματικότητα μια ελεύθερη αντιστικτική κατασκευή, που παραπέμπει εν μέρει σε τεχνικές χορικών πρελουδίων για όργανο: το τετράφθογγο θέμα εμφανίζεται στην πορεία του κομματιού σε μία, δύο είτε τρεις φωνές ταυτόχρονα καθώς και σε αξίες ημίσεων, τετάρτων (σε ρυθμική σμίκρυνση) ή ολοκλήρων (σε μεγέθυνση), λειτουργώντας έτσι ως cantus firmus για την ανάπτυξη ενός πυκνού αντιστικτικού ιστού, που κινείται σε μεγάλο εύρος τονικοτήτων – με εμφανή πάντως προτίμηση προς την περιοχή των διέσεων.

Στην πεντάφωνη φούγκα σε Φα-μείζονα (Fugue à 5 voix: allegro non troppo) διακρίνονται τρεις ενότητες. Η πρώτη περιλαμβάνει την έκθεση του θέματος (που εκτός της τετράφθογγης κεφαλής διαθέτει και μια πιο ευέλικτη ρυθμικά “ουρά”), από κοινού με ένα σταθερό αντίθεμα· μετά δε την είσοδο και των κοντραμπάσσων ακολουθεί ένα αναπτυξιακό τμήμα, με ορισμένες παραθέσεις του θεματικού πυρήνα και μετατροπική πορεία που καταλήγει σε πτώση στην Φα-δίεση-μείζονα! Στην δεύτερη ενότητα της φούγκας, το θέμα BACH παρουσιάζεται σε αναστροφή και σε διαρκή τετράφωνη έως πεντάφωνη ήχηση που περιστρέφεται γύρω από την σολ-ελάσσονα. Τέλος, στην τρίτη ενότητα, η επαναπροσέγγιση της Φα-μείζονος συνδυάζεται με ένα τρίφωνο και ένα πεντάφωνο stretto του θεματικού πυρήνα σε ευθεία κίνηση, ενώ ειδικά στο τελευταίο τετράμετρο της σύνθεσης γίνεται μια επισκόπηση των κύριων αντιστικτικών τεχνικών, με έναν συνδυασμό ευθείας κίνησης και αναστροφής, ρυθμικής μεγέθυνσης και σμίκρυνσης, καθώς και διάσπασης του τετράφθογγου πυρήνα σε όλες τις φωνές, στο πλαίσιο μιας επιβλητικής πλάγιας πτώσεως.

10.10.2003