Ιωάννης Φούλιας: Bedrich Smetana: Τρίο με πιάνο σε σολ-ελάσσονα, opus 15

Bedřich Smetana (1824-1884): Τρίο με πιάνο σε σολ-ελάσσονα, opus 15

Το μοναδικό τρίο με πιάνο του Smetana γράφηκε μεταξύ Σεπτεμβρίου και Νοεμβρίου του 1855 και ερμηνεύθηκε για πρώτη φορά τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους στην Πράγα, από τους A. Bennewitz (βιολί), J. Goltermann (τσέλλο) και τον συνθέτη στο πιάνο. Εξαιτίας όμως της μάλλον αποθαρρυντικής στάσεως του κοινού στην πρεμιέρα του έργου, ακολούθησε μια επανεπεξεργασία του το 1857.

Ο Smetana συνέθεσε το τρίο αυτό στην μνήμη της πρώτης του κόρης, Bedřiška, η οποία είχε αποβιώσει πρόωρα το 1851, προτού κλείσει τα πέντε της χρόνια. Εξ αυτού, ολόκληρο το έργο “στοιχειώνεται” από την αρχική ιδέα του πρώτου μέρους (Moderato assai), μιαν ελεγεία για σόλο βιολί που ακολούθως – με την εισαγωγή και των υπολοίπων οργάνων – οδηγείται σε δραματικό ξέσπασμα. Η πλάγια θεματική ομάδα της εκθέσεως αντιπαραθέτει στην Σι-ύφεση-μείζονα τον παρηγορητικό λυρισμό του τσέλλου, ενώ στην πορεία της προσλαμβάνει χορευτικό ρυθμό και εν τέλει ηρωικό χαρακτήρα. Στην ενότητα της επεξεργασίας, η κύρια θεματική ιδέα παρουσιάζεται αρχικά κατά τρόπον αντιστικτικό και έπειτα ομοφωνικό, μέσα από πλούσιες μετατροπίες· τα πλάγια θεματικά στοιχεία, τουναντίον, παραμένουν ουσιαστικά στην σκιά του κυρίου θέματος και παραχωρούν γρήγορα την θέση τους σε μια γαλήνια φαντασία του πιάνου. Η εξέλιξη της επανεκθέσεως είναι αντίστοιχη της πρώτης ενότητος, με την πλάγια θεματική ομάδα να εμφανίζεται εδώ σε μεταφορά στην Σολ-μείζονα, ενώ το μέρος ολοκληρώνεται κυκλικά με την επανεμφάνιση της κύριας θεματικής ιδέας στην σολ-ελάσσονα, που οδηγεί σε φρενήρη επιτάχυνση της χρονικής αγωγής.

Το δεύτερο μέρος συνίσταται σε ένα scherzo (Allegro, ma non agitato), το οποίο παρουσιάζεται τρεις φορές σε εναλλαγή με δύο τρίο. Η αρχική ομοφωνική ιδέα στην σολ-ελάσσονα προέρχεται από την κεντρική ιδέα του πρώτου μέρους και έχει εσωστρεφή πένθιμο χαρακτήρα. Σε αντίθεση με αυτήν, το πρώτο τρίο στην Φα-μείζονα (Alternativo I: andante), σε τριμερή κλειστή δομή, προτάσσει πλατιές μελωδικές γραμμές στα έγχορδα υπό την συνοδεία του πιάνου. Το δεύτερο τρίο (Alternativo II: maestoso) στην Μι-ύφεση-μείζονα διαθέτει επίσης εμφανώς διαφορετικό χαρακτήρα, καθώς η συμπαγής ηχηρότητά του και ο ρυθμός εμβατηρίου παρέχουν εναλλασσόμενες όψεις δυναμισμού και εσωτερίκευσης. Η δεύτερη και η τρίτη επαναφορά του scherzo είναι συντομευμένες, ενώ ειδικά η τελευταία υπόκειται επιπροσθέτως σε σταδιακή ρυθμική χαλάρωση μέχρι την κατάληξή της.

Δύο βασικά αντιτιθέμενα συστατικά στοιχεία εναλλάσσονται και στο Finale. Στο πρώτο τμήμα σε σολ-ελάσσονα (Presto) κυριαρχεί ο επιθετικός χαρακτήρας του πιάνου. Ακολουθεί μια δεύτερη μετατροπική ενότητα (Meno presto, tranquillo assai), στο πλαίσιο της οποίας το τσέλλο και το βιολί αναδεικνύουν μελωδικές γραμμές που παραπέμπουν σε ύμνο, για να ακολουθήσει ένας σολιστικός αναστοχασμός του πιάνου και τελικά ένας διάλογος μεταξύ των τριών οργάνων. Παρακάτω, το θεματικό περιεχόμενο του πρώτου τμήματος επανέρχεται με κάποια αναπτυξιακά στοιχεία και καθιστώντας ενεργητικότερο τον ρόλο των εγχόρδων, ενώ η επανεμφανιζόμενη δεύτερη ενότητα που ακολουθεί διαθέτει πλέον πλουσιώτερη και “ποιητικότερη” πιανιστική συνοδεία και στρέφεται προς την Σολ-μείζονα. Εντούτοις, μια σύντομη μετατροπική πορεία οδηγεί εκ νέου πίσω στην αρχική ιδέα, και μάλιστα σε έναν εξαιρετικά βαρύθυμο μετασχηματισμό της (Grave, quasi marcia), προτού τελικά επανέλθει η δεύτερη θεματική ενότητα στην Σολ-μείζονα που – σε συνδυασμό και με την ρυθμική ενεργητικότητα του πρώτου τμήματος – μοιάζει τώρα να οδηγεί το έργο προς μια θετική τελική έκβαση. Παρ’ όλα αυτά, μια σύντομη αποσπασματική υπόμνηση του αρχικού θέματος στην σολ-ελάσσονα διακόπτει αυτήν την πορεία, υπονομεύοντας την αναμενόμενη εμφαντική επικράτηση της Σολ-μείζονος στην βραχύτατη κατακλείδα του μέρους.

14.09.2002