Ιωάννης Φούλιας: Robert Schumann: Κουϊντέττο με πιάνο σε Μι-ύφεση-μείζονα, opus 44

Robert Schumann (1810-1856): Κουϊντέττο με πιάνο σε Μι-ύφεση-μείζονα, opus 44

Τρία κουαρτέττα εγχόρδων (opus 41), ένα κουαρτέττο με πιάνο (opus 47) και το περίφημο κουϊντέττο με πιάνο, opus 44, αναδεικνύουν την σαφή προτεραιότητα που έλαβε ο τομέας της μουσικής δωματίου στην παραγωγή του Schumann κατά το έτος 1842. Το κουϊντέττο, συγκεκριμένα, γράφηκε στα μέσα Οκτωβρίου ως μουσική “για πιάνο με συνοδεία εγχόρδων” και με σκοπό να εμπλουτίσει το συναυλιακό ρεπερτόριο της συζύγου του συνθέτη, Clara, στην οποία έγινε και η σχετική αφιέρωση. Η μεγάλη αυτή πιανίστα συμμετείχε στην πρώτη εκτέλεση του έργου στο Gewandhaus της Λειψίας στις 8 Ιανουαρίου 1843 γνωρίζοντας μεγάλη επιτυχία, η οποία έκτοτε συνοδεύει ανελλιπώς το κουϊντέττο με πιάνο του Schumann μέχρι τις μέρες μας.

Το πρώτο μέρος (Allegro brillante), σε μορφή σονάτας, ξεκινά με την παρουσίαση ενός ισχυρού κυρίου θέματος με συμπαγή και ομοιογενή ήχο, που στο ακόλουθο μεταβατικό τμήμα προς το πλάγιο θέμα ανακτά πιο εσωτερικευμένη έκφραση. Σε αντίθεση με την έναρξη, το λυρικό πλάγιο θέμα παρουσιάζεται στην δεσπόζουσα και δίνει έμφαση στον αυτόνομο ρόλο κάθε οργάνου έναντι του συνόλου, ενώ η σύντομη κατακλείδα της εκθέσεως επαναφέρει τον σφοδρό χαρακτήρα του κυρίου θέματος. Η ενότητα της επεξεργασίας είναι σκοτεινή, με λίγα μόνο ξεσπάσματα, και αφιερώνεται κατά κύριον λόγο στο πιάνο, το μέρος του οποίου δίνει την εντύπωση μιας δεξιοτεχνικής σπουδής. Η επανέκθεση ακολουθεί πιστά τα περιεχόμενα της εκθέσεως με την απαραίτητη τονική προσαρμογή, οδηγώντας σε μια περιεκτική coda με εμφαντική κατάληξη.

Το αργό μέρος (In modo d’una marcia: un poco largamente) προσλαμβάνει την μορφή ενός ρόντο. Το κύριο θέμα στην ντο-ελάσσονα είναι ένα σιγαλόφωνο εμβατήριο, με μια κατακερματισμένη μελωδική γραμμή που προοδευτικώς εκτίθεται σε χαμηλότερη ηχητική περιοχή. Ως μια πρώτη απόκλιση ακολουθεί η αιθέρια και συνεχής μελωδία του πρώτου επεισοδίου στην Ντο-μείζονα, ωστόσο το κύριο θέμα επιστρέφει απαράλλακτο αμέσως μετά. Στο δεύτερο επεισόδιο, ένα ταραγμένο δυναμικό ξέσπασμα στην φα-ελάσσονα, η αντιπαράθεση του πιάνου με τα έγχορδα αίρει την προηγούμενη στατικότητα και δημιουργεί σπαρακτικές κορυφώσεις· η ένταση είναι τέτοια που επιρρεάζει και την τρίτη είσοδο του κυρίου θέματος, που ακολουθεί έχοντας τροποποιηθεί σε σημαντικό βαθμό, ενώ ακόμη και η λυτρωτική επαναφορά του πρώτου επεισοδίου στην Φα-μείζονα διατηρεί την επιβληθείσα κινητικότητα στην πιανιστική συνοδεία. Στο τέλος, το κύριο θέμα επανεμφανίζεται ως σκιά του εαυτού του και, έχοντας πλέον απολέσει κάθε ενέργεια, σβήνει στην Ντο-μείζονα.

Και το τρίτο μέρος του κουϊντέττου διαμορφώνεται ως ρόντο, έχοντας ως αφετηρία το πολύ ενεργητικό Scherzo: molto vivace σε Μι-ύφεση-μείζονα που αποτελείται ως επί το πλείστον από ανοδικές κλίμακες. Σε αυτό αντιπαρατίθενται δύο ενδιάμεσες ενότητες (trio): η πρώτη, στην Σολ-ύφεση-μείζονα, χαρακτηρίζεται από απλή και ήρεμη μελωδικότητα, ενώ αντιθέτως η δεύτερη, στην απομεμακρυσμένη λα-ύφεση-ελάσσονα, είναι ένας τσιγγάνικος χορός, με ένα απλούστατο μελωδικό μοτίβο συνεχούς κίνησης που διέρχεται από διάφορα τονικά κέντρα. Η τελευταία επαναφορά του scherzo οδηγεί σε μια σύντομη coda με εντυπωσιακό κλείσιμο.

Το τελικό Allegro, ma non troppo συνιστά το επιστέγασμα όλου του έργου, συνοψίζοντας μοτιβικά στοιχεία των τριών προηγουμένων μερών στο πλαίσιο μιας εξαιρετικά πολύπλοκης μορφής σονάτας-ρόντο. Το κύριο θέμα (Α), ισχυρού αλλά κάπως συγκρατημένου χαρακτήρος, ξεκινά από την σολ-ελάσσονα και στην πορεία του στρέφεται προς την Μι-ύφεση-μείζονα, οδηγώντας προς ένα ηπιότερο πλάγιο θέμα (Β) στην Σολ-μείζονα. Η επαναφορά της αρχικής μόνο φράσεως του κυρίου θέματος στην μι-ελάσσονα (Α΄) ακολουθείται από μια νέα ενότητα (Γ), η οποία αρχικά παρουσιάζει μιαν εξαιρετικά λυρική ιδέα που στην συνέχεια αποσυντίθεται και τελικά συνδυάζεται αναπτυξιακά με μια παραλλαγή του πλαγίου θέματος. Η επανέκθεση του κυρίου θέματος (Α΄΄) εκκινεί από την σολ-δίεση-ελάσσονα και φθάνει στην Μι-μείζονα, όπου μια ξαφνική μετατροπία στην μι-ύφεση-ελάσσονα επιτρέπει κατόπιν την επαναφορά στην μείζονα τονική και του πλαγίου θέματος (Β΄). Η αρχική φράση του κυρίου θέματος στην ντο-ελάσσονα (Α΄΄΄) οδηγεί στην συνέχεια στην Μι-ύφεση-μείζονα, για την παρουσίαση ενός γαλήνιου καταληκτικού θέματος (Δ). Με αυτό, εντούτοις, έχει ήδη ξεκινήσει η μακροσκελέστατη coda του μέρους, η οποία εκδηλώνει σε πρώτη φάση τις φιλόδοξες προθέσεις τις με την δημιουργία μιας διπλής φούγκας σε ντο-ελάσσονα πάνω στο κύριο θέμα και σε μια μεταμόρφωση του πλαγίου σε γρήγορη σπειροειδή φιγούρα· μια ανάπαυλα από τις αντιστικτικές διεργασίες επιτυγχάνεται έπειτα με μιαν αναφορά στην θεματική ιδέα της ενότητος Γ στην Μι-ύφεση-μείζονα, η οποία ωστόσο ακολουθείται από μια δεύτερη διπλή φούγκα, όπου – κατά τρόπον κυκλικό – συνδυάζονται τώρα τα κύρια θέματα του πρώτου και του τετάρτου μέρους του κουϊντέττου! Μια επαναφορά του καταληκτικού θέματος (Δ) οδηγεί κατόπιν σε κλιμάκωση και στην ορμητική κατάληξη του μνημειώδους αυτού έργου.

17.10.2002