Ιωάννης Φούλιας: Ντμίτρι Σοστακόβιτς: Συμφωνία αρ. 11, σε σολ-ελάσσονα, opus 103 («Το έτος 1905»)

Ντμίτρι Σοστακόβιτς (1906-1975): Συμφωνία αρ. 11, σε σολ-ελάσσονα, opus 103 («Το έτος 1905»)

Στο σύνολο των 15 συμφωνιών του ρώσου συνθέτη Ντμίτρι Σοστακόβιτς, η Ενδέκατη ξεχωρίζει για το αμιγώς προγραμματικό της περιεχόμενο αλλά και για τις πολυάριθμες αναφορές σε αστικά λαϊκά τραγούδια και άλλες μουσικές πηγές που εμπεριέχει. Αν και η επέτειος των 50 χρόνων από την αιματηρή και αποτυχημένη Πρώτη Ρωσική Επανάσταση παρείχε καλή αφορμή για την δημιουργία μιας συμφωνίας αφιερωμένης στα γεγονότα που σημάδευσαν «το έτος 1905», το 1955 ο Σοστακόβιτς δεν είχε ούτε τον χρόνο, ούτε την διάθεση να ασχοληθεί με κάτι τέτοιο. Φαίνεται όμως ότι η πάταξη της Ουγγρικής Εξεγέρσεως του 1956 από τα σοβιετικά στρατεύματα αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον του συνθέτη γύρω από την θεματική της σύγκρουσης ενός καταπιεσμένου λαού με την στρατιωτική δύναμη καταστολής που διαθέτει η εκάστοτε τυραννική εξουσία, με αποτέλεσμα να υλοποιήσει έκτοτε το σχέδιό του και να είναι μάλιστα σε θέση να ολοκληρώσει την εργασία του πάνω στην Ενδέκατη συμφωνία του στις 4 Αυγούστου του 1957 ούτως, ώστε να την παρουσιάσει στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων για τα 40 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση, σε πανηγυρική συναυλία της τότε Συμφωνικής Ορχήστρας της Ε.Σ.Σ.Δ. που δόθηκε στις 30 Οκτωβρίου 1957 στην Μόσχα υπό την διεύθυνση του Νατάν Γκρηγκόριεβιτς Ράχλιν. Η υποδοχή του έργου υπήρξε ενθουσιώδης και η Ενδέκατη συμφωνία του Σοστακόβιτς δεν άργησε να διαδοθεί σε ολόκληρη την Σοβιετική Ένωση – μια επιτυχία που συγκρίνεται μόνο με εκείνη της Έβδομης συμφωνίας του, της περίφημης «Συμφωνίας του Λενινγκράντ» (opus 60). Επιπλέον, τον Απρίλιο του 1958 ο συνθέτης τιμήθηκε για την νέα συμφωνία του με το περίβλεπτο Βραβείο Λένιν, ενώ ακολούθως έλαβε “άφεση αμαρτιών” από την Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενώσεως, αποτινάσσοντας έτσι το στίγμα του “φορμαλισμού” που του είχε προσαφθεί με το διαβόητο “Διάταγμα Ζντάνοβ” του 1948 και απολαμβάνοντας πλέον μια πιο ελαστική αντιμετώπιση από το σοβιετικό καθεστώς.

Η Συμφωνία αρ. 11, σε σολ-ελάσσονα, opus 103, αποτελείται από τέσσερα μέρη που εκτελούνται δίχως ενδιάμεσα διαλείμματα και το καθένα φέρει τον δικό του περιγραφικό υπότιτλο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο Σοστακόβιτς ενσωματώνει και στα τέσσερα αυτά μέρη ρωσικά (αλλά ακόμη και ένα πολωνικό) επαναστατικά τραγούδια της περιόδου που προηγήθηκε των δραματικών γεγονότων του 1905 (ήτοι του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνος), τραγούδια που ακούγονταν κατά την Πρώτη Ρωσική Επανάσταση, έναν εκκλησιαστικό ύμνο καθώς και δύο μελωδικές ιδέες από τα δικά του Δέκα ποιήματα πάνω σε κείμενα επαναστατών ποιητών για χορωδία, opus 88· οι μουσικές αυτές παραπομπές δεν αξιοποιούνται όμως ως απλά παραθέματα, αλλά αφομοιώνονται πλήρως – με την κατάλληλη επεξεργασία – στον υφολογικό ιστό και την συνολική αφηγηματική πλοκή του έργου. Η δομή της συμφωνίας είναι ως εκ τούτου πρωτίστως παρατακτική, τείνοντας περισσότερο προς τα “ρεαλιστικά” περιγραφικά μουσικά μέσα ενός συμφωνικού ποιήματος, ενώ το σαφώς τονικό και σχετικά απλό ιδίωμά της την καθιστά ιδιαίτερα προσιτή στο ευρύ κοινό.

Το αργό πρώτο μέρος (Adagio) απεικονίζει την παγωμένη «Πλατεία των ανακτόρων» στην Αγία Πετρούπολη, όπου οι απεργοί εργάτες διαδηλώνουν ειρηνικά με τις οικογένειές τους, αλλά τον παρακλητικό τους ύμνο διακόπτουν αφ’ ενός μεν υπόκωφοι απειλητικοί τυμπανισμοί (με το κεντρικό μοτίβο ολόκληρης της συμφωνίας) και αφ’ ετέρου στρατιωτικά παραγγέλματα από τρομπέτες που ακούγονται ακόμη από μακριά, “εκτός σκηνής”. Παρακάτω, ο απαλός ήχος των φλάουτων εισάγει ένα πρώτο επαναστατικό τραγούδι («Άκου»), το οποίο κατά την μετέπειτα επαναφορά των αρχικών ακουστικών εικόνων συνηχεί με τα στρατιωτικά παραγγέλματα, που πλέον έχουν σαφέστατα λάβει την θέση τους εντός της “κεντρικής σκηνής” της μουσικής αυτής αναπαραστάσεως των γεγονότων του 1905. Αφού δε εξυφανθεί περαιτέρω, το τραγούδι αυτό παραχωρεί την θέση του σε ένα δεύτερο, τον σκοτεινό και καταθλιπτικό «Φυλακισμένο», που αποτυπώνει εύγλωττα το κλίμα καταπίεσης του τυραννικού καθεστώτος, και έπειτα επιστρέφει πάλι, από κοινού με το απειλητικό μοτίβο των τυμπάνων, οδηγώντας σε μιαν ύστατη αναδρομή στα εναρκτήρια θεματικά συμφραζόμενα του “εισαγωγικού” αυτού μέρους της συμφωνίας.

«Η 9η Ιανουαρίου», γνωστή και ως “Ματωμένη Κυριακή” λόγω της απρόκλητης επίθεσης των αυτοκρατορικών στρατευμάτων στο άοπλο πλήθος των διαδηλωτών, είναι το θέμα του δεύτερου μέρους, εκεί όπου με την έναρξη του Allegro το απειλητικό μοτίβο των τυμπάνων μετασχηματίζεται από τα έγχορδα σε ένα θυελλώδες υπόβαθρο για την εξύφανση μιας εξίσου ανήσυχης μελωδίας, που δεν αργεί να γιγαντωθεί και να οδηγήσει σε μια πρώτη δραματική κορύφωση, διανθισμένη και με τα παραγγέλματα των αλαλαζουσών τρομπετών. Αλλά και όταν κατόπιν η μελωδική αυτή ιδέα οπισθοχωρεί σε μια πένθιμη αναπόληση, είναι εμφανές ότι δεν έχει απολέσει πλήρως την δυναμική της, όπως περίτρανα αποδεικνύει η μετέπειτα τραγική της ανέλιξη μέσα από άστατες ρυθμικές χειρονομίες και αιχμηρά ηχοχρώματα. Τελικά, το θεματικό υλικό της ενότητος αυτής αποσυντίθεται σκιωδώς και ανακαλείται η “παγωμένη” – όσο και “ηλεκτρισμένη” – ατμόσφαιρα της έναρξης του πρώτου μέρους (Adagio). Παρακάτω όμως, το βασικό μοτίβο της συμφωνίας επανέρχεται στο προσκήνιο (Allegro), προσλαμβάνοντας τώρα την μορφή ενός αποφασιστικού θέματος, το οποίο αρχίζει να αναπτύσσεται φουγκοειδώς με ιδιαίτερη σφοδρότητα και έπειτα διογκώνεται εξελισσόμενο ελεύθερα προς την συγκλονιστικότερη κλιμάκωση του μέρους, εκεί όπου σκιαγραφείται η άτεγκτη εμβατηριακή προέλαση του στρατού επί των πανικόβλητων διαδηλωτών! Μόλις δε οι δυνάμεις καταστολής ολοκληρώσουν το αποτρόπαιο έργο τους, ο μηχανιστικός ήχος των κρουστών σταματά απότομα και πάνω από τα άψυχα κουφάρια των θυμάτων απλώνονται θαμπές και “μουδιασμένες” αναμνήσεις του αρχικού Adagio (συμπεριλαμβανομένου πλέον και του πρώτου επαναστατικού σκοπού).

Ένα ακόμη Adagio ακολουθεί, «Εις μνήμην» των πεσόντων στην άνιση τούτη σύγκρουση. Εδώ, το βασικό μοτίβο της συμφωνίας μεταμορφώνεται σε λιτό, βαρύθυμο στήριγμα μιας ελεγείας που αναδύεται με ολοένα και μεγαλύτερη θέρμη από τις βιόλες και η οποία βασίζεται στο πένθιμο εμβατήριο της επανάστασης «Επέσατε θύματα» – το τραγούδι με το οποίο ο ρωσικός λαός αποχαιρετούσε το 1924 τον νεκρό ηγέτη του, Βλαντίμιρ Ιλίτς Λένιν [Ουλιάνοβ]. Ο Σοστακόβιτς παραθέτει επίσης και εξυφαίνει περαιτέρω στην συνέχεια ένα δεύτερο επαναστατικό τραγούδι, διόλου τυχαία αφιερωμένο στην ελευθερία, αποτινάσσοντας προοδευτικά την θρηνητική του διάθεση με μιαν ηρωική και εκστατική αναδρομή στο θεματικό υλικό του δεύτερου μέρους, σε ανάμνηση της ώρας της θυσίας των τιμώμενων νεκρών, προτού αποπερατώσει κυκλικά το τρίτο αυτό μέρος με μια συνοπτική επαναφορά της αρχικής ελεγείας.

Η συμφωνία ολοκληρώνεται με τον «Συναγερμό», ένα μέρος που αναπαριστά συμβολικά τον αντίκτυπο της θηριωδίας του 1905 και προδικάζει την τελική επικράτηση του εξεγερμένου πλήθους το 1917. Η οργή και η βία εξαπλώνονται παντού, με ένα νέο παράγωγο του βασικού μοτίβου που εξυφαίνεται ορμητικά (Allegro non troppo), εναλλασσόμενο και συνδυαζόμενο με καλειδοσκοπικές παραθέσεις επαναστατικών σκοπών ενάντια στην τυραννία και αποθεωτικές αναφορές στις δραματικές μουσικές στιγμές του δεύτερου μέρους (Moderato). Έπειτα από πολλή ώρα αστείρευτης έντασης, το “παγωμένο” και απόκοσμο αφετηριακό σημείο όλης της συμφωνίας ανακαλείται εδώ για τελευταία φορά (Adagio), χρησιμεύοντας όμως ως υπόστρωμα πλέον για την παρουσίαση μιας θαυμάσιας ελεγειακής μελωδίας από το αγγλικό κόρνο. Πρόκειται προφανώς για έναν όψιμο λυρικό αναστοχασμό πάνω στην ανθρώπινη απώλεια, λίγο προτού ξεσπάσει η τελική σύρραξη (Allegro), όπου τα κυρίαρχα μοτίβα του δεύτερου μέρους εισβάλλουν ξανά στο προσκήνιο, για να εκδηλώσουν σταδιακά όλη την δυναμική τους μέχρι το εμβατηριακό επιστέγασμα του έργου, με οδυνηρές φιγούρες αναστεναγμού και καμπάνες που σημαίνουν αμφίσημα – παραπέμποντας αμυδρά στο κεντρικό μοτίβο της συμφωνίας – την ύστατη ώρα της απολυταρχίας και τον διαγραφόμενο θρίαμβο του προλεταριάτου.

05.09.2008