Ιωάννης Φούλιας: Alfred Schnittke: «Moz-Art a la Haydn», για δύο βιολιά και ορχήστρα δωματίου

Alfred Schnittke (1934-1998): Moz-Art à la Haydn, για δύο βιολιά και ορχήστρα δωματίου

Στα τέλη του 1975, ο βιολονίστας Gidon Kremer παρακίνησε τον συνθέτη και φίλο του Alfred Schnittke να γράψει ένα έργο επί τη βάσει σκίτσων του W. A. Mozart για μια παντομίμα, από την μουσική της οποίας (KV 416d / 446, του 1783) έχει βρεθεί μονάχα το μέρος των πρώτων βιολιών και αυτό μάλιστα ημιτελές. Ο Schnittke όχι μόνο δέχθηκε να φέρει εις πέρας την ιδιότυπη αυτή “αποπεράτωση” – υπό την έννοια βεβαίως μιας σύγχρονης δημιουργικής ανάπλασης – του αποσπασματικού μουσικού υλικού, αλλά και συνέθεσε τελικά τρία έργα για διαφορετικά σύνολα μουσικής δωματίου υπό τον τίτλο Moz-Art το 1975 (δύο) και το 1980, καθώς και τα Moz-Art à la Haydn το 1977 και Moz-Art à la Mozart το 1990. Το Moz-Art à la Haydn, ειδικότερα, προσδιορίζεται από τον συνθέτη ως «παιχνίδι μετά μουσικής για δύο βιολιά, δύο μικρές ορχήστρες εγχόρδων, κοντραμπάσσο και διευθυντή» και έχει αφιερωθεί στους βιολονίστες Tatjana Grindenko και Gidon Kremer, οι οποίοι συνέπραξαν στην πρώτη εκτέλεση του έργου στις 30 Δεκεμβρίου 1983. Ο τίτλος αναφέρεται ουσιαστικά στον δισυπόστατο χαρακτήρα του εν λόγω δημιουργήματος: το λογοπαίγνιο “Moz-Art” δηλώνει την προέλευση του θεματικού υλικού, ενώ το “à la Haydn” παραπέμπει στα θεατρικά στοιχεία που εμπεριέχει η εκτέλεση του έργου, τα οποία κορυφώνονται με την σταδιακή αποχώρηση των περισσοτέρων μουσικών από την σκηνή, κατά το πρότυπο των σύγχρονων συναυλιακών παρουσιάσεων της γνωστής ως “συμφωνίας του αποχαιρετισμού” (Hob. I: 45) του Joseph Haydn. Πέραν τούτου βέβαια, ο Schnittke προσθέτει στην έναρξη του έργου του και την αντίθετη διαδικασία, δηλαδή αυτήν της σταδιακής εισόδου των οργάνων, ενώ κατά την διάρκεια της εκτέλεσης τα έξι βιολιά και οι δύο βιόλες των δύο αντικριστά τοποθετημένων συνόλων καλούνται να μετακινηθούν προς το μέσον της σκηνής, ώστε να συγχωνευθούν σε ένα σώμα, και κατόπιν να επιστρέψουν πάλι στις αρχικές τους θέσεις. Ας σημειωθεί ακόμη ότι σε ορισμένες παραστάσεις του Moz-Art à la Haydn οι μουσικοί εμφανίζονται φορώντας μάσκες καρναβαλιού, καθιστώντας έτσι εμφανή την έμμεση διασύνδεση του έργου με τις φιγούρες της ιταλικής commedia dell’arte, η δράση των οποίων σκιαγραφείται μουσικά στα σύντομα μέρη της ημιτελούς παντομίμας του Mozart.

Ένα απτό δείγμα της κυρίαρχης τεχνικής του κολάζ εμφανίζεται ήδη στο εισαγωγικό τμήμα της σύνθεσης, όπου κάθε όργανο ακούγεται στο σκοτάδι να παραθέτει κατ’ εξακολούθησιν ένα μοτιβικό απόσπασμα από την μουσική παντομίμας του Mozart. Αυτή η σταδιακή μοτιβική συσσώρευση καταλήγει σε ένα σφοδρό και συμπαγές tremolo την στιγμή που ανάβουν τα φώτα και αμέσως μετά η εναρκτήρια θεματική ιδέα της μουσικής του Mozart παρουσιάζεται εν είδει πολλαπλού κανόνα στην Ρε-μείζονα. Το συγκεκριμένο θέμα προσλαμβάνει στην πορεία του έργου του Schnittke λειτουργία επωδού, καθώς αμφότερες οι μετέπειτα εμφανίσεις του, παρά τις όποιες τροποποιήσεις τους, διατηρούν την θεματική τους αυτονομία και αναγνωρισιμότητα καθώς και την αρχική τονική τους βάση, σύμφωνα δηλαδή με την δομική αρχή του ρόντο. Στις ενδιάμεσες ενότητες, τουναντίον, μια πληθώρα άλλων θεματικών και μοτιβικών ιδεών από το KV 416d / 446 του Mozart διαπλέκονται μεταξύ τους και παραμορφώνονται (κατά τρόπον “απαίσιο”, όπως δηλώνει ο ίδιος ο Schnittke!) στο πλαίσιο διάφωνων, πολυρρυθμικών, “πολυστυλιστικών” και ενίοτε πολυτονικών διαστρωματώσεων. Στα ηχητικά αυτά συνονθυλεύματα δεσπόζουν τα δεξιοτεχνικά περάσματα των δύο σολιστικών βιολιών, ενώ ιδιαίτερη αίσθηση προξενεί μια αναπάντεχη παράθεση της έναρξης της συμφωνίας σε σολ-ελάσσονα, KV 550, του Mozart. Στο καταληκτικό τμήμα του έργου, εξ άλλου, ένα από τα πολλά μοτσάρτια θέματα αναπτύσσεται εν είδει κανόνος στα αποχωρούντα από την σκηνή βιολιά και βιόλες, ενόσω μάλιστα το δεύτερο σόλο βιολί, τα δύο τσέλλα και το κοντραμπάσσο ξεκουρδίζουν συμβολικά την χαμηλότερη χορδή τους· έτσι, ο ήχος και το φως αργοσβήνουν παράλληλα, παρά τις επίμονες ρυθμικές χειρονομίες του αρχιμουσικού που συνεχίζονται για λίγο, ακόμη και όταν σκοτάδι και σιωπή έχουν πλέον καλύψει τα πάντα…

09.09.2005