Ιωάννης Φούλιας: Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακωφ: Σεχραζάντ, συμφωνική σουΐτα, opus 35

Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακωφ (1844-1908): Σεχραζάντ, συμφωνική σουΐτα, opus 35

Ο Ρίμσκι-Κόρσακωφ, εξέχον μέλος της “ομάδας των πέντε” συνθετών που συνέβαλαν αποφασιστικά στην δημιουργία και εδραίωση της ρωσικής εθνικής μουσικής σχολής, συνέθεσε την τετραμερή συμφωνική του σουΐτα Σεχραζάντ το καλοκαίρι του 1888, εμπνευσμένος από το αριστούργημα της αραβικής λογοτεχνίας Χίλιες και μία νύχτες. Πρόκειται για ένα έργο προγραμματικής μουσικής, φημισμένο για την πληθωρική και εκλεπτυσμένη ενορχήστρωσή του και δημοφιλές ήδη από την πρώτη του εκτέλεση στην Αγία Πετρούπολη, στις 28 Οκτωβρίου του 1888, υπό την διεύθυνση του συνθέτη.

Το “εξωμουσικό” πρόγραμμα του έργου συνίσταται σε μιαν ελεύθερη ανάπλαση και ηχητική αναπαράσταση προσώπων και εικόνων από τα Παραμύθια της Χαλιμάς (εναλλακτικός τίτλος της συλλογής Χίλιες και μία νύχτες). Ο σουλτάνος Σαχριάρ, έχοντας προδοθεί από την άπιστη πρώτη του σύζυγο, αποφασίζει πλέον να περνά μία μόνο νύχτα με κάθε γυναίκα και κατόπιν διατάζει την εκτέλεσή της. Η Σεχραζάντ, εντούτοις, συλλαμβάνει ένα θαυμάσιο τέχνασμα: καθώς πέφτει η νύχτα, αρχίζει να διηγείται στον σουλτάνο μια συναρπαστική ιστορία, την οποίαν όμως δεν ολοκληρώνει, αναγκάζοντας έτσι τον Σαχριάρ να αναβάλει προσωρινά την εκτέλεσή της· την επόμενη νύχτα, λοιπόν, η πρώτη ιστορία οδηγεί σε μια δεύτερη που μένει ξανά ημιτελής, την μεθεπόμενη επαναλαμβάνεται η ίδια διαδικασία και ούτω καθεξής, έως ότου τελικά ο σουλτάνος, έχοντας πλέον ακούσει τα χίλια παραμύθια της Σεχραζάντ, αναθεωρεί την στάση του απέναντι στις γυναίκες και αντί να την σκοτώσει… την παντρεύεται.

Το πρώτο μέρος της σουΐτας του Ρίμσκι-Κόρσακωφ (Largo e maestoso – Allegro non troppo) ανοίγει με το επιβλητικό θέμα του σουλτάνου, στο οποίο απαντά το λυρικό θέμα της Σεχραζάντ, μια μελισματική σολιστική μελωδία αφηγηματικού χαρακτήρος (στοιχείο που υπογραμμίζει η συνοδεία της άρπας, ανακαλώντας το αρχέτυπο ενός λυρωδού, βάρδου κ.λπ.). Στην συνέχεια, τα δύο αυτά θέματα αναπτύσσονται και παραλλάσσονται διαδοχικά, υπό τη συνοδεία κυματιστών φιγούρων που παραπέμπουν στην θάλασσα και στην ιστορία του Σεβάχ του Θαλασσινού. Με την ανακύκληση, λοιπόν, εξωστρεφών κορυφώσεων και αναστοχαστικών περασμάτων, το πρώτο μέρος ολοκληρώνεται γαλήνια.

Τα δύο επόμενα μέρη ανακαλούν έως έναν βαθμό το scherzo και το αργό μέρος μιας τετραμερούς συμφωνίας. Παρ’ όλα αυτά, το δεύτερο μέρος (Lento – Andantino – Allegro molto – Con moto) ανοίγει με το θέμα της Σεχραζάντ που διηγείται την ιστορία του πρίγκηπα Κάλεντερ, τον οποίον αντιπροσωπεύει ένα λαϊκότροπο και αρχικά μελαγχολικό θέμα. Στην εξέλιξη του μέρους αυτού, το θέμα του πρίγκηπα άλλοτε καθίσταται από χορευτικό έως οργιαστικό και άλλοτε πάλι προσλαμβάνει πιο εσωτερικευμένη έκφραση και μυστηριώδη χαρακτήρα. Επίσης, το θέμα του σουλτάνου διακόπτει κατά καιρούς τις μεταμορφώσεις του πρώτου, εμπλουτίζοντας περαιτέρω αυτό το πλούσιο σε εκφραστικές μεταπτώσεις μέρος με απειλητικές εξάρσεις και φανφάρες και οδηγώντας το σε μια ιδιαίτερα δυναμική καταληκτική κορύφωση. Από την άλλη πλευρά, το τρίτο μέρος (Andantino quasi allegretto) θέτει στο επίκεντρο την ερωτική ιστορία ενός νεαρού πρίγκηπα και μιας νεαρής πριγκήπισσας, διαμέσου ενός κατ’ αρχήν λυρικού θέματος που εναλλάσσεται με μια ρευστή, εξόχως “θηλυκή”, μελωδική φιγούρα και αργότερα μετουσιώνεται σε χορό με ανατολίτικο χρώμα· η κυκλικότητα του συνολικού έργου διασφαλίζεται πάντως και σε αυτήν την περίπτωση, χάρη σε μια παρενθετική ανάκληση και περαιτέρω εξύφανση του θέματος της Σεχραζάντ.

Στο τελευταίο μέρος (Allegro molto – Vivo – Allegro non troppo maestoso), ο συνθέτης επανέρχεται αρχικά στις απότομες εναλλαγές του ορμητικού θέματος του σουλτάνου και του κατευναστικού θέματος της Σεχραζάντ, προτού στραφεί στην μουσική απεικόνιση μιας πολύβουης γιορτής στην Βαγδάτη με την καλειδοσκοπική ανάκληση των βασικών θεμάτων των δύο εσωτερικών μερών της σουΐτας. Ακολούθως, η μεγαλειώδης επαναφορά της θαλασσινής εικόνας από το εναρκτήριο μέρος οδηγεί στην ηχητική αναπαράσταση της συντριβής ενός πλοίου σε σκόπελο, ενώ η τελική “υποταγή” του θέματος του σουλτάνου Σαχριάρ στο γαλήνιο θέμα της Σεχραζάντ σηματοδοτεί το πέρας της ιστορίας και την επιτυχή έκβαση του όλου εγχειρήματος της ηρωίδας.

05.06.2008