Ιωάννης Φούλιας: Σεργκέι Ραχμάνινωφ: «Το νησί των νεκρών», συμφωνικό ποίημα, opus 29

Σεργκέι Ραχμάνινωφ (1873-1943): Το νησί των νεκρών, συμφωνικό ποίημα, opus 29

Η συνθετική παραγωγή του Σεργκέι Ραχμάνινωφ επισκιάσθηκε σε σημαντικό βαθμό από την σταδιοδρομία του ως δεξιοτέχνη πιανίστα, ιδίως μάλιστα μετά την επανάσταση του 1917 που απετέλεσε και την αφορμή για την οριστική μετανάστευση του ρώσου καλλιτέχνη στην Δύση. Τα έργα του, εντούτοις, που δεν είναι διόλου αμελητέα σε ποσότητα, καλύπτουν ευρύ φάσμα διαφορετικών μουσικών ειδών, ενώ αρκετά από αυτά διακρίνονται και για την υψηλή τους ποιότητα. Το νησί των νεκρών, opus 29, συνιστά το μοναδικό δείγμα γραφής του Ραχμάνινωφ στο είδος του συμφωνικού ποιήματος. Ο συνθέτης εμπνεύσθηκε το συγκεκριμένο έργο από τον ομότιτλο ζωγραφικό πίνακα του Arnold Böcklin, που είχε την ευκαιρία να θαυμάσει σε μιαν έκθεση στο Παρίσι το 1907· βαθιά εντυπωσιασμένος από το αριστούργημα του Böcklin – το οποίο σχεδιάσθηκε αρχικά το 1880, αλλά μέχρι το 1886 είχε αναπαραχθεί σε πέντε διαφορετικές αυθεντικές εκδοχές – ο Ραχμάνινωφ ολοκλήρωσε την σύνθεσή του το 1909 και την παρουσίασε σε πρώτη εκτέλεση την ίδια χρονιά στην Μόσχα.

Ο διάσημος πίνακας του Böcklin απεικονίζει τον Χάροντα καθώς προσεγγίζει, κωπηλατώντας στα νερά της λίμνης της Στυγός, το ζοφερό και απόκρημνο νησί των νεκρών. Η συμπυκνωμένη αυτή εικαστική στιγμή ανακτά όλη της την χρονικότητα στο εικοσάλεπτο συμφωνικό ποίημα του Ραχμάνινωφ, που ανοίγει με αργές, σκοτεινές και ελεγειακές μελωδικές εξυφάνσεις υπό την διαρκή συνοδεία μιας κυματιστής ανελισσόμενης φιγούρας, σκιαγραφώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την πένθιμη πορεία της λέμβου που μεταφέρει τους νεκρούς στο βασίλειο του Άδη, διασχίζοντας τα ήρεμα νερά και το ομιχλώδες τοπίο. Ορισμένα σημεία υψηλού υστερορομαντικού λυρισμού μοιάζουν να ανακαλούν με νοσταλγία τις χαμένες ελπίδες των επιβαινόντων, οι οποίες όμως προσκρούουν επανειλημμένως στην αδήριτη πραγματικότητα της επικείμενης άφιξής τους στον Κάτω Κόσμο – γεγονός που υπογραμμίζεται εν προκειμένω από την δραματική συνολική κλιμάκωση και τις υποβλητικές ορχηστρικές κορυφώσεις που μεσολαβούν. Το τέλος του ταξιδιού, εξ άλλου, αποδίδεται μουσικά με μια σφοδρή, δαιμονιώδη και αμείλικτη εξέλιξη, την οποία διαδέχεται συμβολικά ένα πλέγμα απόκοσμων και τραγικών αναφορών στο μεσαιωνικό μέλος του “Dies irae” («Ημέρα οργής»), της περίφημης αυτής σεκουέντσας που καταλαμβάνει δεσπόζουσα θέση στην νεκρώσιμη ακολουθία (Requiem) της Καθολικής Εκκλησίας. Έχοντας πλέον επιτελέσει το αδυσώπητο καθήκον του, ο Χάροντας αναχωρεί τώρα μόνος για την άλλη όχθη· τοιουτοτρόπως, λοιπόν, και η μουσική επανέρχεται κατά τρόπον συνοπτικό στην αρχική “εικόνα”, ενώ μια τελευταία υπόμνηση του “Dies irae” χάνεται στο βάθος, προτού ο ήχος της ορχήστρας σβήσει οριστικά, αφήνοντας το ερεβώδες τοπίο να καλύψει τα πάντα με το σιωπηλό του πέπλο.

01.08.2008