Ιωάννης Φούλιας: Σεργκέι Προκόφιεφ: Σονάτα για βιολοντσέλλο και πιάνο σε Ντο-μείζονα, opus 119

Σεργκέι Προκόφιεφ (1891-1953): Σονάτα για βιολοντσέλλο και πιάνο σε Ντο-μείζονα, opus 119

Μια λαμπρή συναυλιακή εμφάνιση του δεξιοτέχνη του βιολοντσέλλου Μστισλάβ Ροστροπόβιτς ενθουσίασε τόσο πολύ τον Προκόφιεφ, ώστε να του υποσχεθεί ότι θα έγραφε ειδικά για αυτόν μία σονάτα. Πράγματι, η σύνθεση της σονάτας για τσέλλο και πιάνο opus 119 έλαβε χώραν εντός του 1949· όταν μάλιστα αυτή είχε πλέον ολοκληρωθεί, ο Προκόφιεφ επέτρεψε την θεώρηση του μέρους του βιολοντσέλλου από τον Ροστροπόβιτς, ο οποίος πρότεινε μερικές αλλαγές που έγιναν εν μέρει αποδεκτές από τον συνθέτη. Ακολούθησε η πρώτη εκτέλεση του έργου τον Μάρτιο του 1950 στην Μόσχα, από τους Ροστροπόβιτς στο τσέλλο και Σβιατοσλάβ Ρίχτερ στο πιάνο, ενώπιον ενός ενθουσιώδους ακροατηρίου που – μεταξύ άλλων – περιελάμβανε τους Προκόφιεφ και Σοστακόβιτς.

Η σονάτα αρχίζει με ένα σε γενικές γραμμές αργό πρώτο μέρος σε μορφή σονάτας (Andante grave – moderato animato – andante – andante grave, come prima – allegro moderato), το λυρικό κύριο θέμα του οποίου ταυτίζεται με τον γενικότερο χαρακτήρα του. Αν ωστόσο στο κύριο θέμα σε Ντο-μείζονα είναι το τσέλλο αυτό που έχει τον πρώτο λόγο, μετά την σύντομη μετάβαση (που οδηγείται μέχρι την απομακρυσμένη Φα-δίεση-μείζονα) εισάγεται το πλάγιο θέμα στην Σολ-μείζονα, όπου πλέον αναπτύσσεται διάλογος μεταξύ των δύο οργάνων, χωρίς εντούτοις να αίρεται η αρχική ήρεμη και μελωδική υπόσταση. Ένα τρίτο καταληκτικό θέμα στην Ντο-μείζονα, πλούσιο σε ηχηρότητα και σαφώς ενεργητικότερο από τα δύο προηγούμενα, περιέχει αναφορές στο κύριο θέμα αλλά ταυτοχρόνως αναπτύσσεται κατά τρόπον μιμητικό στο τέλος της εκθέσεως. Η μάλλον σύντομη επεξεργασία απαρτίζεται από δύο τμήματα: μια ελεγεία του τσέλλου πάνω σε στοιχεία του κυρίου θέματος και υπό την συνοδεία πιανιστικών αρπισμών ακολουθείται από υποτυπώδη ανάπτυξη του πλαγίου θέματος που επικεντρώνεται στην τονικότητα της Μι-μείζονος. Στην επανέκθεση του κυρίου θέματος οι ρόλοι των δύο οργάνων αλλάζουν αμοιβαία· έπεται η αρκετά αναπτυξιακή και μετατροπική πλέον μετάβαση (ως αντίβαρο, εν πολλοίς, σε λειτουργίες που δεν εκπλήρωσε – όπως αναμενόταν – η επεξεργασία), η οποία με την σειρά της οδηγεί στο μεταφερμένο στην Ντο-μείζονα και συντομευμένο πλάγιο θέμα. Πολύ τροποποιημένο εμφανίζεται παρακάτω το καταληκτικό θέμα, το οποίο περιπλανάται κατ’ αρχάς σε διάφορα τονικά κέντρα προτού επανέλθει στην Ντο-μείζονα, ενώ κατόπιν εκβάλλει σε ένα δεξιοτεχνικό πέρασμα που ωστόσο σύντομα εξαφανίζεται προς όφελος της απέριττης κατάληξης του πρώτου αυτού μέρους της σονάτας.

Το δεύτερο μέρος στην Φα-μείζονα (Moderato – andante dolce – moderato primo) αντιστοιχεί στο παραδοσιακό scherzo: τριμερές στην δομή του, διαθέτει πολλές χιουμοριστικές στιγμές, ταυτοχρόνως όμως προκαλεί και τον εύκολο εντυπωσιασμό του ακροατηρίου μέσω των υψηλών τεχνικών απαιτήσεων που προβάλλονται στο μέρος του τσέλλου. Το ενδιάμεσο τρίο σε Σι-ύφεση-μείζονα είναι επίσης τριμερές, αλλά σε αυτό – εν αντιθέσει προς το scherzo – αναδεικνύεται τώρα έξοχα η μελωδική ζέση του τσέλλου μέσα από τον συνδυασμό της με πλούσια πιανιστική γραφή. Το μέρος ολοκληρώνεται με μια συνοπτική και αποσπασματική συγχρόνως επαναφορά του αρχικού scherzo.

Το μοναδικό πραγματικά γρήγορο μέρος της σονάτας είναι το τελευταίο (Allegro, ma non troppo – andantino – allegro, ma non troppo), το οποίο ακολουθεί, όπως και το πρώτο, την μορφή σονάτας. Η έκθεση περιλαμβάνει δύο βασικά θέματα: το κύριο, στην Ντο-μείζονα, είναι μελωδικής ως επί το πλείστον φύσεως, ενώ μετά την μετατροπική μετάβαση εμφανίζεται στην απομεμακρυσμένη Ρε-ύφεση-μείζονα (!) το πλάγιο θέμα, με χαρακτήρα μάλλον στατικό αλλά έντονα ρυθμική επιφάνεια και ζωηρή, εύθυμη διάθεση. Η επεξεργασία αρχίζει με ανάπτυξη του κυρίου θέματος, που όμως γρήγορα παραχωρεί την θέση της σε ένα νέο θέμα, το οποίο αμφιταλαντευόμενο μεταξύ της Φα-μείζονος και της φα-ελάσσονος διατηρεί ήρεμη και στοχαστική την έκφρασή του. Η τονική ιδιορρυθμία της εκθέσεως βρίσκει το ανάλογό της στην επανέκθεση, όπου, μετά την Ντο-μείζονα του κυρίου θέματος, το συντομευμένο πλέον πλάγιο θέμα εισάγεται στην Σι-ύφεση-μείζονα. Το μέρος ολοκληρώνεται βέβαια κατά τα αναμενόμενα στην Ντο-μείζονα, με μια βασισμένη στο κύριο θέμα coda που αποτελεί την δεξιοτεχνική κορύφωση ολόκληρης της σονάτας· ο απρόκλητος αυτός εντυπωσιασμός, εντούτοις, αποτυγχάνοντας να ενσωματωθεί λειτουργικά στο συνολικό έργο, καθιστά προβληματική την συνοχή της σονάτας και κατά συνέπειαν αποδυναμώνει την καταληκτική της επενέργεια.

22.01.2003