Ιωάννης Φούλιας: Bohuslav Martinu: Συμφωνία αρ. 4, H. 305

Bohuslav Martinů (1890-1959): Συμφωνία αρ. 4, H. 305

Αν και το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της δημιουργίας του είδε το φως στο Παρίσι και στις Η.Π.Α., ο Bohuslav Martinů θεωρείται σήμερα ένας από τους σπουδαιότερους τσέχους συνθέτες του 20ού αιώνος. Υπήρξε μάλιστα πολυγραφότατος και αφομοίωσε ποικίλες υφολογικές επιρροές στο έργο του, με σημαντικότερη αυτή του γαλλικού νεοκλασσικισμού. Και οι έξι συμφωνίες του γράφηκαν μετά την αναγκαστική μετανάστευσή του στην Αμερική το 1941: συγκεκριμένα, η σύνθεση της πρώτης εξ αυτών έλαβε χώραν το 1942, έπειτα από παρότρυνση του διάσημου αρχιμουσικού Σεργκέι Κουσεβίτσκι, και σήμανε ευρύτερα την έναρξη μιας πενταετούς περιόδου διεξοδικής ενασχόλησης του Martinů με το εν λόγω είδος (μόνον η έκτη και τελευταία συμφωνία του εμφανίζεται χρονικά αποκομμένη από τις υπόλοιπες, όντας γραμμένη το 1953).

Η Τέταρτη συμφωνία του Martinů δημιουργήθηκε σε διάστημα μικρότερο των δύο μηνών και ολοκληρώθηκε στις 14 Ιουνίου 1945 στην Νέα Υόρκη. Συνολικά, το έργο αυτό χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη αισιοδοξία, ηχητική διαύγεια, λυρισμό και ανέφελη διάθεση, στοιχεία τα οποία αντανακλούν σαφώς τα συναισθήματα του συνθέτη με αφορμή την λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Παρ’ όλα αυτά, η Τέταρτη συμφωνία συνιστά πρωτίστως ένα εξαίρετο δείγμα της “απόλυτης”, αμιγώς μουσικής σκέψης του Martinů, και δη του συστηματικού ενδιαφέροντος που επέδειξε στην πορεία της συνθετικής του σταδιοδρομίας για την εφαρμογή της τεχνικής της εξύφανσης ενός και μοναδικού μοτιβικού “κυττάρου” σε όλα τα μέρη ενός ευρύτερου έργου. Ως εκ τούτου, ένα παλλόμενο διάστημα τρίτης συνιστά σταθερό σημείο αφετηρίας ή αναφοράς όλων των βασικών θεματικών ιδεών και των τεσσάρων μερών της συγκεκριμένης συμφωνίας.

Επιπροσθέτως, το πρώτο από αυτά στοιχειοθετεί μιαν υποδειγματική υλοποίηση της αρχής της μονοθεματικότητας, η οποία αντίκειται στον θεματικό δυισμό της ρομαντικής περιόδου, όπου η κατασκευή ενός κομματιού – συνήθως, αλλά όχι αποκλειστικά, σε μορφή σονάτας – βασίζεται στην (συχνά συγκρουσιακή) αντιπαράθεση δύο θεματικών ιδεών τελείως διαφορετικού χαρακτήρος. Έτσι, το Poco moderato ανοίγει με ένα εισαγωγικό τμήμα, ρευστό και σπινθηροβόλο, το οποίο χρησιμεύει ως “δεξαμενή” μοτιβικού υλικού για όλα τα θέματα που ακολουθούν από εκεί και ύστερα σε μιαν αρκετά τυπική έκθεση σονάτας: από αυτά, μάλιστα, μόνο το πρώτο, μια απλή μελωδική ιδέα στην Σι-ύφεση-μείζονα, προσλαμβάνει σαφές περίγραμμα και ικανή έκταση, ενώ τα υπόλοιπα συνδιαμορφώνουν μια πιο ενεργητική εξέλιξη που οδηγείται σε δυναμική κορύφωση και έπειτα καταλαγιάζει απότομα. Η μερική ανάκληση των περιεχομένων του εισαγωγικού τμήματος ακολουθείται από διεξοδική θεματική ανάπτυξη σε πιο μυστηριώδεις τόνους, ενώ η κανονιστική επανέκθεση του πρώτου αυτού μέρους καταλήγει σε μια λαμπρή και επιβλητική coda.

Το δεύτερο μέρος της συμφωνίας είναι ένα πλήρως ανεπτυγμένο scherzo (Allegro vivo) με ενδιάμεσο τρίο (Moderato). Το εναρκτήριο θέμα του scherzo είναι πολύ ζωηρό και ανήσυχο, θυμίζοντας έως έναν βαθμό παρόμοιες συνθέσεις του Σοστακόβιτς. Παρακάτω, μια σειρά από ελεγειακά σολιστικά περάσματα συνοδεύονται ακατάπαυστα από ενεργητικές φιγούρες, οι οποίες βρίσκουν την δικαίωσή τους στην επαναφορά του εναρκτήριου θέματος και στην ιδιαίτερα δυναμική κατάληξη του scherzo. Από την άλλη πλευρά, το τρίο είναι σαφώς πιο ήρεμο και λυρικό, όμως με την διαρκή κινητικότητά του δημιουργεί παράλληλα τις προϋποθέσεις επαναφοράς ολόκληρου του scherzo.

Η πλατιά και πλούσια εναρμονισμένη μελωδική γραμμή με την οποία ξεκινά το Largo υποβάλλει εξ αρχής το αίσθημα της γαλήνης, που διαφοροποιεί αισθητά το αργό αυτό μέρος από τα δύο προηγούμενα. Ο κυρίαρχος και παρατεταμένος λυρισμός προσλαμβάνει στην πορεία και μιαν ελεγειακή προοπτική, ενώ σε υστερότερο χρονικό σημείο μια αργή αλλά σταδιακή αύξηση της έντασης οδηγεί στο απόγειο ολόκληρου του μέρους, πριν την τελική επαναφορά των αρχικών περιεχομένων και της ιδιαίτερης εκφραστικής τους ποιότητος. Αντιθέτως, το τελικό μέρος (Poco allegro) ανοίγει με απειλητικά μοτίβα, πολεμικές φανφάρες και αγωνιώδεις χειρονομίες, φθάνοντας σχετικά γρήγορα σε ένα δυναμικό κορύφωμα επικού χαρακτήρος. Εν προκειμένω, ο Martinů δημιουργεί το πλουσιότερο σε εναλλαγές διαθέσεων μέρος ολόκληρης της συμφωνίας: ρευστές φιγούρες και ήπιες μελωδικές γραμμές εναλλάσσονται με σημεία μεγάλης έντασης ή σκοτεινού και πολύ εσωστρεφούς χαρακτήρος, ενώ μια επαναφορά των αρχικών ηχητικών παραστάσεων οδηγεί με σφοδρότητα στο πολύ ενεργητικό και εμφαντικά εξωστρεφές κλείσιμο του έργου.

03.08.2008