Ιωάννης Φούλιας: Βασίλης Καλαφάτης: Εισαγωγή-Φαντασία, opus 8

Βασίλης Καλαφάτης (1869-1942): Εισαγωγή-Φαντασία, opus 8

Ο ελληνικής καταγωγής ρώσος μουσικοπαιδαγωγός και συνθέτης Βασίλης Καλαφάτης (Βασίλι Πάβλοβιτς Καλαφάτι) γεννήθηκε το 1869 στην Κριμαία, όπου και έλαβε τα πρώτα του μαθήματα μουσικής. Έπειτα από σπουδές σύνθεσης με τον Ρίμσκι-Κόρσακωφ στο Ωδείο της Αγίας Πετρούπολης την περίοδο 1892-1899, ξεκίνησε την πολύ επιτυχημένη και μακρόχρονη σταδιοδρομία του ως καθηγητής αρμονίας, αντίστιξης και σύνθεσης στο ίδιο ωδείο, διδάσκοντας πλειάδα αξιόλογων μετέπειτα συνθετών, όπως ο Στραβίνσκι, αλλά και θεωρητικών, όπως ο Ασάφιεφ. Το συνθετικό του έργο, απεναντίας, το οποίο εντάσσεται σαφέστατα στην τεχνοτροπία της Ρωσικής Εθνικής Μουσικής Σχολής, παρέμεινε σε γενικές γραμμές στην αφάνεια, αποσπώντας ελάχιστες διακρίσεις μέχρι τον θάνατό του, το 1942, κατά την πολιορκία του Λένινγκραντ. Στο ενεργητικό του καταγράφονται η όπερα Τσιγγάνοι, συνθέσεις για ορχήστρα, για σύνολα μουσικής δωματίου, έργα για πιάνο, τραγούδια, καθώς επίσης πολλές μεταγραφές ρωσικών συμφωνικών έργων για πιάνο – τέσσερα χέρια.

H Εισαγωγή-Φαντασία, opus 8, είναι το μοναδικό ορχηστρικό κομμάτι αυτού του είδους του Καλαφάτη· γράφηκε κατά τα έτη 1903-1904 και εκδόθηκε το 1906 από τον Μπελάγιεφ στην Λειψία. Πρόκειται ουσιαστικά για μια μορφή σονάτας με υποδειγματική ενορχήστρωση. Το κύριο θέμα, σε μι-ελάσσονα, γεννιέται από μια ρητορική φιγούρα αναστεναγμού και εκτίθεται αρχικά κατά τρόπον συγκρατημένο από τα έγχορδα, προτού η διεξοδική ανάπτυξη του υλικού του από ολόκληρη την ορχήστρα προσδώσει στο ακόλουθο μετατροπικό μεταβατικό τμήμα έντονα τραγικό χαρακτήρα και οδηγήσει σε μια σφοδρότατη κλιμάκωση. Σε αυτό το σημείο παρεμβαίνει κατευναστικά μια πολύ εκφραστική πρώτη πλάγια θεματική ιδέα επί της Ρε-μείζονος, προλειαίνοντας το έδαφος για την εμφάνιση άλλων δύο ιδεών στην ίδια τονικότητα: η δεύτερη πλάγια ιδέα, παρά την συντομία της, προφθαίνει να αναδείξει σολιστικά το ιδιαίτερο ηχόχρωμα του αγγλικού κόρνου πάνω από ένα εξόχως χρωματικό υπόβαθρο, ενώ η τρίτη πλάγια ιδέα διαπνέεται από βαθύ λυρισμό και εξυφαίνεται σε ικανή έκταση, με ολοένα και πληθωρικότερη ενορχήστρωση και αυξανόμενο δυναμισμό. Με την ανάκληση του μοτιβικού υλικού του κυρίου θέματος και την περαιτέρω ανάπτυξή του – σε συνδυασμό και με νέες εμφαντικές χειρονομίες – ο Καλαφάτης ανοίγει στην συνέχεια την καταληκτική περιοχή της εκθέσεως, η οποία παραμένει στην Ρε-μείζονα και ολοκληρώνεται γαλήνια με νέες αναφορές στην πρώτη πλάγια θεματική ιδέα. Η ενότητα της επεξεργασίας, αντιθέτως, ξεκινά εδραιώνοντας την εύπλαστη δεύτερη πλάγια ιδέα, από την οποία σύντομα απομονώνεται ένα περιστροφικό μοτίβο, προκειμένου πάνω σε αυτό να βασισθεί μια νέα θυελλώδης εξέλιξη, η οποία, αν και διακόπτεται απρόσμενα από ένα διάφανο και στατικό επεισόδιο, δεν αργεί τελικά να επανέλθει στο προσκήνιο με την ίδια έξαψη. Το γεγονός αυτό φαίνεται πως συμπαρασύρει κατόπιν και την επανέκθεση του κυρίου θέματος στην μι-ελάσσονα, που πραγματοποιείται κατά τρόπον περίτεχνο και επιβλητικό, σε ρυθμική μεγέθυνση (στα χάλκινα πνευστά, ως επί το πλείστον) αλλά και σε αντιστικτικό συνδυασμό με σμικρυσμένα παράγωγα του εαυτού του! Η δραματική αυτή μεταμόρφωση του αρχικού θέματος συνδέεται πλέον απ’ ευθείας με την επαναφορά μόνο της δριμύτατης κατάληξης του μεταβατικού τμήματος της εκθέσεως, την οποία διαδέχεται φυσιολογικά το σύνολο των πλαγίων θεματικών ιδεών σε απλή μεταφορά στην – συγγενέστερη προς την αρχική – τονικότητα της Σολ-μείζονος. Τουναντίον, από την εκτενή κατακλείδα της εκθέσεως εδώ απομένει μία πολύ μικρή υπόμνηση που οδηγεί σε μια διόλου ευκαταφρόνητη coda, στην έναρξη της οποίας το υλικό του αιθέριου επεισοδίου της επεξεργασίας ανασκευάζεται, επεκτείνεται και τελικά “εξαϋλώνεται” σε ένα αργό πέρασμα προς την Μι-μείζονα, όπου ένα νέο θέμα εν είδει εμβατηρίου παρελαύνει προ της αποθεωτικής τονικής επαναφοράς της τρίτης πλάγιας θεματικής ιδέας και των μεγαλόπρεπων καταληκτικών διατυπώσεων που την ακολουθούν.

01.08.2008