Ιωάννης Φούλιας: Wolfgang Amadeus Mozart: Φαντασία σε φα-ελάσσονα, KV 608

Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791): Φαντασία σε φα-ελάσσονα, KV 608

Την περίοδο του κλασσικισμού το ενδιαφέρον συνθετών και κοινού γύρω από την μουσική για όργανο είχε ουσιαστικά εκλείψει. Η περίπτωση του Mozart είναι απολύτως ενδεικτική: ενώ ως εκτελεστής αρεσκόταν κατά περιόδους να δοκιμάζει διάφορα εκκλησιαστικά όργανα αυτοσχεδιάζοντας σε αυτά, ως συνθέτης δεν ενδιαφερόταν να εμπλουτίσει το ρεπερτόριο ενός μουσικού οργάνου, ο ρόλος του οποίου περιοριζόταν τότε σχεδόν αποκλειστικά στην συνοδεία της ενόργανης και φωνητικής θρησκευτικής μουσικής. Ορισμένα έργα του Mozart που σήμερα έχουν ενταχθεί πλήρως στο ρεπερτόριο του οργάνου, στην πραγματικότητα προορίζονταν για μηχανικά όργανα, γνωστά κυρίως υπό την ονομασία “Flötenuhr”· επρόκειτο για πολύ δημοφιλείς κατά τα τέλη του 18ου αιώνος αυτόματους μηχανισμούς με συστοιχίες αυλών, που ήταν συνδεδεμένοι με ένα ρολόι και έπαιζαν μουσική σε συγκεκριμένες ώρες της ημέρας. Στις 3 Μαρτίου του 1791 ο Mozart ολοκλήρωσε ένα τέτοιο κομμάτι για μηχανικό όργανο κατόπιν σχετικής παραγγελίας, αλλά η καταγεγραμμένη σε τέσσερα πεντάγραμμα παρτιτούρα δημοσιεύθηκε μόνο μετά θάνατον, στα 1799, σε διασκευή για πιάνο – τέσσερα χέρια και υπό τον τίτλο φαντασία σε φα-ελάσσονα, που έκτοτε συνοδεύει επίσης τις μεταγενέστερες μεταγραφές για όργανο αλλά και για σύνολα πνευστών.

Ο χαρακτηρισμός του κομματιού αυτού ως “φαντασίας” δεν είναι παρ’ όλα αυτά άστοχος, στον βαθμό που εδώ η δομική πολυπλοκότητα και πρωτοτυπία καλύπτονται εντέχνως πίσω από μια φαινομενικά απλή τριμερή διάρθρωση. Η πρώτη ενότητα (Allegro) παραπέμπει εμμέσως σε τοκκάτες για όργανο της μπαροκικής περιόδου, αφού η εξύφανση μιας στομφώδους ιδέας ομοφωνικής υφής περιβάλλει εν είδει πρελουδίου και επιλόγου μια κεντρική φούγκα. Στην φούγκα αυτή, ο Mozart επιδεικνύει μεν την αντιστικτική του δεινότητα, συνδυάζοντας το θέμα με δύο αντιθέματα και αργότερα εξάγοντας από αυτό μια σειρά κανόνων (stretti) σε ευθεία κίνηση και αναστροφή, παράλληλα όμως δεν λησμονεί ούτε την τεχνική της μοτιβικής ανάπτυξης της δικής του εποχής! Η μετατροπική δε εξέλιξη της φούγκας προσεγγίζει τελικά την απομεμακρυσμένη φα-δίεση-ελάσσονα, γεγονός που υποχρεώνει το επιλογικό τμήμα της πρώτης ενότητος σε μια εντυπωσιακή τονική περιπλάνηση που ανακατευθύνεται προς την αρχική φα-ελάσσονα. Η δεύτερη ενότητα της φαντασίας (Andante) αντιπαραθέτει στην σφοδρότητα της πρώτης μια ήπια οκτάμετρη θεματική ιδέα στην σχετική Λα-ύφεση-μείζονα, που κατόπιν επαναλαμβάνεται παρηλλαγμένη και ακολουθείται από ένα αντιθετικό τμήμα στην περιοχή της δεσπόζουσας. Η εντύπωση της διαμόρφωσης μιας απλής τριμερούς ασματικής δομής αναιρείται ωστόσο, όταν στην συνέχεια το θεματικό αυτό σύμπλεγμα υπόκειται σε μια διαδικασία παραλλαγών με ένα μελωδικό ανάπτυγμα δεκάτων-έκτων που εξυφαίνεται στην υψηλότερη, στις μεσαίες και τελικά στην χαμηλότερη φωνή· εντούτοις, η τρίτη και τελευταία “παραλλαγή” περιορίζεται μόνο στο αρχικό οκτάμετρο, το οποίο μάλιστα προεκτείνεται ελεύθερα και καταλήγει σε μια σύντομη καντέντσα. Ως εκ τούτου, η επαναφορά του εναρκτήριου στοιχείου στην τρίτη ενότητα (Tempo primo) προσλαμβάνει και μεταβατική λειτουργία, μετατρέποντας από την Λα-ύφεση-μείζονα προς την φα-ελάσσονα για τις ανάγκες της μετέπειτα αναδρομής στην φούγκα. Τώρα όμως, το θέμα της φούγκας συνδυάζεται πλέον με δύο νέα, πιο ενεργητικά αντιθέματα και αναπτύσσεται περαιτέρω, με αποκορύφωμα το ύστατο τετράφωνο stretto πριν το ορμητικό κλείσιμο του έργου, που επισφραγίζει την επικράτηση της ομοφωνικής τεχνοτροπίας έναντι του παλαιού αντιστικτικού ύφους.

21.12.2004