Ιωάννης Φούλιας: Wolfgang Amadeus Mozart: Κουαρτέττο εγχόρδων σε Ντο-μείζονα, KV 465

Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791): Κουαρτέττο εγχόρδων σε Ντο-μείζονα, KV 465

Από τα τέλη του 1782 έως τις αρχές του 1785 ο Mozart συνέθεσε στην Βιέννη έναν κύκλο έξι κουαρτέττων εγχόρδων που συνιστά το επιστέγασμα της συμβολής του στο εν λόγω είδος. Τα αριστουργηματικά αυτά έργα εκδόθηκαν τον Σεπτέμβριο του 1785 με αφιέρωση στον Joseph Haydn, δηλαδή στον συνθέτη εκείνον που είχε καθιερώσει το κουαρτέττο εγχόρδων ως το πλέον περίβλεπτο είδος μουσικής δωματίου του κλασσικισμού. Το κουαρτέττο σε Ντο-μείζονα, KV 465, υπήρξε μάλιστα το τελευταίο της σειράς και ολοκληρώθηκε στις 14 Ιανουαρίου 1785· μαζί δε με τα υπόλοιπα πέντε εκτελέσθηκε για πρώτη φορά μία ημέρα αργότερα, σε στενό φιλικό κύκλο και παρόντος του Haydn, ο οποίος σε ανάλογη περίσταση έναν περίπου μήνα αργότερα εξέφρασε τον ειλικρινή θαυμασμό του για τα υψηλά αυτά επιτεύγματα του νεότερου φίλου και ομότεχνού του.

Παρ’ όλα αυτά, ο έπαινος του Haydn ερχόταν σε αντίθεση με την κοινή γνώμη της εποχής, που θεωρούσε τα κουαρτέττα αυτά εξαιρετικά επιτηδευμένα, πολύ “βαριά” και δυσνόητα. Η εντύπωση αυτή αποτυπώθηκε χαρακτηριστικά στο προσωνύμιο του έκτου αυτού κουαρτέττου, “των διαφωνιών”, με αφορμή την ασυνήθιστα πυκνή αντιστικτική ύφανση, την χρωματική γραφή και τις συνεχείς μεταβολές μείζονος και ελάσσονος τρόπου της αργής εισαγωγής (Adagio) του πρώτου μέρους – η οποία είναι και η μοναδική εν γένει μεταξύ των κουαρτέττων του Mozart. Ούτε όμως και το Allegro σε μορφή σονάτας που ακολουθεί είναι ιδιαίτερα απλό: η απέριττη μελωδία του κυρίου θέματος, για παράδειγμα, στην πορεία της συνοδεύεται από μιμητικές φιγούρες, ενώ η ίδια ανοίγει κατόπιν την μετάβαση εν είδει τετράφωνου φουγκάτο. Οι δύο πλάγιες θεματικές ιδέες στην Σολ-μείζονα, εξ άλλου, βρίθουν μιμήσεων μεταξύ των τεσσάρων οργάνων, αν και από ένα σημείο και έπειτα το πρώτο βιολί αναλαμβάνει τον κυρίαρχο ρόλο και με ένα δεξιοτεχνικό πέρασμα οδηγεί στην κατακλείδα της εκθέσεως, όπου επανεισάγεται υλικό από το κύριο θέμα. Το κύριο θεματικό υλικό αναπτύσσεται διεξοδικά και στην επεξεργασία, ακολουθώντας έναν μετατροπικό αρμονικό σχεδιασμό που επικεντρώνεται στην σχετική λα-ελάσσονα, στην ρε-ελάσσονα και στην ομώνυμη ντο-ελάσσονα, ενώ όταν τελικά επανεκτίθεται στην αρχική μείζονα τονικότητα περιλαμβάνει νέα ανάπτυξη στις συνοδευτικές του φωνές! Η σχεδόν πλήρης αποκοπή του μεταβατικού τμήματος, πάντως, καθιστά αμεσότερη την ελάχιστα τροποποιημένη τονική επαναφορά της πλάγιας θεματικής ομάδος και της κατακλείδας στην τρίτη μακροδομική ενότητα. Το μέρος ολοκληρώνεται εξ άλλου με μια coda, η οποία θυμίζει πολύ την επεξεργασία στην έναρξή της, αλλά στην συνέχεια περιορίζεται σε μερικές καταληκτικές υπομνήσεις του κυρίου θέματος.

Το αργό μέρος στην Φα-μείζονα (Andante cantabile) είναι γραμμένο σε μορφή σονάτας χωρίς επεξεργασία. Το κύριο θέμα του είναι ομοφωνικής υφής και στην επανέκθεση διαφοροποιείται μόνον ως προς την μελωδική του επιφάνεια· αντιθέτως, η αντιστικτική πλοκή στην έναρξη του πλαγίου θέματος στην Ντο-μείζονα εμπεριέχει μια δυναμική που εκδηλώνεται πλήρως μονάχα στην επανέκθεση, όπου η μεταφορά του θέματος αυτού στην αρχική τονικότητα διακόπτεται σε ένα σημείο, για να συνεχισθεί και να ολοκληρωθεί έπειτα από μιαν εμβόλιμη “δευτερεύουσα ανάπτυξη” του υλικού του στο περιβάλλον της ομώνυμης ελάσσονος! Παράλληλα, στο μέρος αυτό σημαντικό ρόλο επέχει και ένα ποικιλματικό μοτίβο που παρουσιάζεται υπό τύπον διαλόγου στα μεταβατικά τμήματα των δύο ενοτήτων καθώς και στο συνδετικό πέρασμα από την έκθεση στην επανέκθεση, ενώ στην coda το ίδιο μοτίβο συνοδεύει πλέον την ελεύθερη μελωδική εξύφανση του πρώτου βιολιού.

Στοιχεία σονάτας κάνουν την εμφάνισή τους και στο τρίτο μέρος: τόσο το Menuetto: allegro στην Ντο-μείζονα όσο και το τρίο στην ομώνυμη ντο-ελάσσονα διαθέτουν σαφώς αναγνωρίσιμα κύρια θέματα, τα οποία αναπτύσσονται στο εκάστοτε μεσαίο τμήμα και στην συνέχεια επανεκτίθενται με κάποιες τροποποιήσεις. Εντούτοις, το μενουέττο στερείται κατ’ ουσίαν πλαγίου θέματος και έτσι η δευτερεύουσα τονικότητα της Σολ-μείζονος επικυρώνεται μόνο με μια σύντομη καταληκτική ιδέα, η οποία στο τρίτο τμήμα επανέρχεται εις διπλούν στην Ντο-μείζονα· στο τρίο, εξ άλλου, υφίσταται μεν μια πλάγια θεματική ιδέα στην Μι-ύφεση-μείζονα, η οποία ωστόσο δεν επανεκτίθεται ποτέ, παρά υποκαθίσταται από μια προέκταση του κυρίου θέματος.

Το ολοκληρωμένο αφ’ εαυτού κύριο θέμα του γρήγορου τελικού μέρους, Allegro [molto], που είναι επίσης γραμμένο σε μορφή σονάτας, αφήνει την αύρα του τόσο στην μετάβαση όσο και στην κατακλείδα της εκθέσεως, η οποία κατά τα λοιπά περιλαμβάνει αρκετές πλάγιες θεματικές ιδέες στην Σολ-μείζονα, εκ των οποίων όμως μία παρεκκλίνει παραδόξως προς την Μι-ύφεση-μείζονα. Η επεξεργασία αφιερώνεται αποκλειστικά στην ανάπτυξη του κυρίου θέματος, το αρχικό τμήμα του οποίου παρατίθεται κατ’ αρχάς στην ομώνυμη ντο-ελάσσονα και κατόπιν ρευστοποιείται περιπλανώμενο σε διάφορα τονικά κέντρα. Κάποια στιγμή λοιπόν φθάνει στην απομεμακρυσμένη Μι-μείζονα και τότε “συνειδητοποιεί” ότι έχει χάσει πλέον τον δρόμο του: κοντοστέκεται, αλλάζει τρόπο και τελικά κατορθώνει να επαναπροσεγγίσει την αρχική τονικότητα για την επανέκθεση σε αυτήν όλων των θεματικών περιεχομένων της πρώτης ενότητος χωρίς σημαντικές τροποποιήσεις. Η πλάγια ιδέα, ωστόσο, που στην έκθεση διαφοροποιείτο τονικά από τον περίγυρό της, όχι μόνο παραμένει ασυμβίβαστη και εδώ (σε μεταφορά στην Λα-ύφεση-μείζονα), αλλά αναπτύσσεται περαιτέρω και στην ναπολιτάνικη περιοχή! Στο τέλος βέβαια η (τονική) τάξη αποκαθίσταται και μια coda, βασισμένη ως επί το πλείστον στο κύριο θέμα, κλείνει εύθυμα το κομμάτι.

19.10.2004