Ιωάννης Φούλιας: Wolfgang Amadeus Mozart: Sinfonia concertante σε Μι-ύφεση-μείζονα, KV 320d / 364

Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791): Sinfonia concertante σε Μι-ύφεση-μείζονα για βιολί και βιόλα, KV 320d / 364

Η sinfonia concertante KV 320d / 364, το τελευταίο και σημαντικότερο έργο του Mozart στο είδος του πολλαπλού κοντσέρτου, γράφηκε στο Salzburg, πιθανότατα το καλοκαίρι ή στις αρχές του φθινοπώρου του 1779, αν και υπό αδιευκρίνιστες για την σχετική έρευνα συνθήκες όσον αφορά στην αφορμή της δημιουργίας του. Η πρώτη έκδοση του έργου υπήρξε πάντως μεταθανάτια, καθώς πραγματοποιήθηκε μόλις στα 1802. Η ενορχήστρωση του διπλού αυτού κοντσέρτου για βιολί και βιόλα προβλέπει από ένα ζεύγος όμποε και κόρνων συν το καθιερωμένο σώμα των εγχόρδων, όπου όμως οι βιόλες χωρίζονται σε δύο ομάδες, όπως δηλαδή και τα βιολιά. Ακόμη πιο ασυνήθιστη, εξ άλλου, είναι η πρακτική του χορδίσματος της σολιστικής βιόλας κατά ένα ημιτόνιο υψηλότερα, γεγονός που επιφέρει δύο πλεονεκτήματα: αφ’ ενός μεν ο ήχος της βιόλας οξύνεται και προσεγγίζει την λαμπρότητα του σολιστικού βιολιού και εφ’ ετέρου η γραφή στην Ρε-μείζονα εκμεταλλεύεται τις τεχνικές ευκολίες που παρέχει η αξιοποίηση των ελεύθερων χορδών του οργάνου. Σε συνθετικό επίπεδο, τέλος, ιδιαίτερη αίσθηση προξενούν ο θεματικός πλουραλισμός του πρώτου μέρους, η εκφραστική βαθύτητα του αργού μεσαίου μέρους και η ιδιάζουσα δομική κατασκευή του τρίτου.

Η τυπική εκδοχή της μορφής του κλασσικού κοντσέρτου προβλέπει ένα εναρκτήριο ορχηστρικό ritornello, όπου παρουσιάζονται τα κυριώτερα θεματικά στοιχεία ολόκληρου του μέρους· αντ’ αυτού όμως, ο Mozart συνθέτει ένα εκτενές ritornello με υλικό που ελάχιστα αξιοποιείται στην πορεία του Allegro maestoso! Το κύριο θέμα της σολιστικής εκθέσεως εμπεριέχει μόνο σποραδικές αναφορές στο αντίστοιχο θέμα του εναρκτήριου ritornello, οι οποίες μάλιστα συνοδεύουν τις φιγούρες των δύο σολιστών. Μια νέα λυρική μελωδική ιδέα και περαιτέρω σολιστικά περάσματα διαμορφώνουν την μετάβαση προς την τονικότητα της δεσπόζουσας, όπου κατόπιν εισάγεται το – εξίσου καινοφανές όσο και ιδιαίτερα δεξιοτεχνικό – υλικό της πλάγιας θεματικής ομάδος. Νέα περιεχόμενα εμφανίζονται και στην ορχηστρική κατακλείδα της εκθέσεως (δεύτερο ritornello) που ακολουθεί, ενώ στην έναρξη της επεξεργασίας ένα απόσπασμα από το τέλος του πρώτου ritornello στην ορχήστρα εναλλάσσεται με ένα ακόμη καινούργιο θέμα, ελεγειακού χαρακτήρος, που παρουσιάζεται πρώτα από το βιολί και ακολούθως από την βιόλα. Ο μετέπειτα πυκνός διάλογος των σολιστικών εγχόρδων επί τη βάσει σύντομων περασμάτων προσεγγίζει τελικά την αρχική τονικότητα, η οποία επικυρώνεται με το βραχύτατο τρίτο ritornello, που συνίσταται σε μια σύντομη υπόμνηση του εναρκτήριου ορχηστρικού θέματος. Αντιθέτως, το σολιστικό κύριο θέμα και η μετάβαση (σε τονική μεταφορά) επανεκτίθενται στην πληρότητά τους· η τονική επαναφορά του υλικού της πλάγιας θεματικής ομάδος, εντούτοις, διευρύνεται με την παρεμβολή ενός – παραγκωνισμένου μέχρι πρότινος – θεματικού στοιχείου του πρώτου ritornello καθώς και με την επίδειξη μεγαλύτερου βαθμού δεξιοτεχνίας από τους δύο σολίστες προς το τέλος της. Το τέταρτο ritornello συνίσταται κατ’ αρχάς στο υλικό του δεύτερου, το οποίο τώρα μεταφέρεται στην τονική και οδηγεί στην σολιστική καντέντσα, την οποία ο Mozart έχει καταγράψει πλήρως, αφού η συνεργασία των δύο εκτελεστών σε αυτήν δεν θα μπορούσε προφανώς να βασισθεί στην αυτοσχεδιαστική τους δεινότητα και μόνον· έπειτα, το τελευταίο ορχηστρικό ritornello συνεχίζεται με την επαναφορά του καταληκτικού υλικού του εναρκτήριου και ολοκληρώνεται με ένα εμφαντικό κλείσιμο.

Με το Andante σε ντο-ελάσσονα περνάμε σε έναν τελείως διαφορετικό ηχητικό κόσμο: το κύριο θέμα δημιουργεί μια ζοφερή ατμόσφαιρα, τόσο στην ορχηστρική όσο και στην σολιστική του εκδοχή (παιγμένο από το βιολί), ενώ η τρίτη παράθεσή του από την βιόλα λειτουργεί στην συνέχεια ως μετάβαση, η οποία με την ανάπτυξη περασμάτων στα δύο σολιστικά έγχορδα υπό τύπον διαλόγου καταλήγει στην σχετική Μι-ύφεση-μείζονα. Και εδώ, η ορχήστρα παρουσιάζει πρώτη το πλάγιο θέμα, που κατόπιν παραλλάσσεται από το βιολί και την βιόλα· η ενότητα της εκθέσεως ολοκληρώνεται εξ άλλου με μια μιμητική καταληκτική φράση από τους σολίστες αλλά και με δύο σύντομες ορχηστρικές καταληκτικές ιδέες. Η δεύτερη ενότητα του μέρους ανοίγει με ένα νέο (αν και συγγενικό προς το κύριο) θέμα στα δύο σολιστικά έγχορδα, που αναπτύσσεται κάμποσο προτού συνδεθεί με το δεύτερο σκέλος του μεταβατικού τμήματος. Ως εκ τούτου, μόνο το πλάγιο θέμα επανεκτίθεται κατόπιν στην ντο-ελάσσονα και ακολουθείται από μια εντυπωσιακή διεύρυνση του καταληκτικού σολιστικού υλικού. Η ορχηστρική κατακλείδα, τέλος, που ενσωματώνει και την εμβόλιμη (πλήρως καταγεγραμμένη) σολιστική καντέντσα, επισφραγίζει τον δύσθυμο χαρακτήρα του έξοχου αυτού μέρους.

Η προηγούμενη εσωστρέφεια αίρεται παρ’ όλα αυτά δια μιας στο τελικό Presto, ένα ανάλαφρο και χαριτωμένο, αλλά δομικώς ασυνήθιστο ρόντο. Η ορχήστρα παρουσιάζει κατ’ αρχάς ένα διμερές κύριο θέμα και στην συνέχεια τρεις καταληκτικές ιδέες: μία διπρόσωπη (σφοδρή και ήπια), μία βγαλμένη από “σκηνή κυνηγιού” (με χαρακτηριστικές χειρονομίες στα κόρνα και στα όμποε) και μία κατ’ εξοχήν πτωτική και ιδιαίτερα επιβλητική. Το σολιστικό βιολί, όμως, εισάγεται αμέσως μετά με ένα δεύτερο κύριο θέμα που επαναλαμβάνεται από την βιόλα· στην συνέχεια, μια μεταβατική ιδέα οδηγεί στο πλάγιο θέμα στην Σι-ύφεση-μείζονα, το οποίο ωστόσο παραδόξως ανάγεται μοτιβικά στο… (ορχηστρικό) πρώτο κύριο θέμα! Οι μιμήσεις και τα σολιστικά περάσματα των δύο εγχόρδων συνδέονται έπειτα με την τονική επαναφορά του πρώτου κυρίου θέματος από το βιολί και την βιόλα, ενώ η ορχήστρα παραθέτει εδώ μόνο ένα σπάραγμα της πρώτης καταληκτικής ιδέας. Το (σολιστικό) δεύτερο κύριο θέμα εμφανίζεται κατόπιν στην Λα-ύφεση-μείζονα από την βιόλα και το βιολί και ακολουθείται από το υλικό της μετάβασης και την τονική επανέκθεση του πλαγίου θέματος σε συνοπτικότερη μορφή. Η τελική επαναφορά του πρώτου κυρίου θέματος πραγματοποιείται εκ νέου από τους δύο σολίστες, οι οποίοι επιπροσθέτως διευρύνουν σημαντικά και την ακόλουθη πρώτη καταληκτική ιδέα της ορχήστρας. Οι εκπλήξεις πάντως κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον του ακροατή μέχρι το τέλος: η δεύτερη καταληκτική ιδέα παραχωρεί την θέση της σε μιαν ύστατη επίδειξη δεξιοτεχνίας εκ μέρους των δύο σολιστών και η ορχήστρα μοιάζει να τους επευφημεί, ενώνοντας την πρώτη με την τρίτη καταληκτική ιδέα σε ένα ενεργητικό κλείσιμο!

09.05.2004