Ιωάννης Φούλιας: Joseph Haydn: Συμφωνία σε μι-ελάσσονα, Hob. I: 44

Joseph Haydn (1732-1809): Συμφωνία σε μι-ελάσσονα, Hob. I: 44

Η συμφωνία αυτή δεν είναι χρονολογημένη, αλλά καθώς περιλαμβάνεται σε καταλόγους του εκδοτικού οίκου Breitkopf του έτους 1772 φαίνεται ότι είχε γραφεί λίγο νωρίτερα, πιθανότατα στα 1770-1771. Συγκαταλέγεται επομένως σε μια ομάδα έργων του Haydn γραμμένων περί το 1770, που έχουν εκ των υστέρων συσχετισθεί με το σχεδόν παράλληλο χρονικά, προ-ρομαντικό λογοτεχνικό κίνημα του Sturm und Drang (“Θύελλα και Ορμή”). Τα κύρια χαρακτηριστικά των μουσικών έργων που εντάσσονται σε αυτό το κίνημα είναι μια ασυνήθιστη για τον κλασσικισμό ροπή προς τον ελάσσονα τρόπο, η χρήση απότομων μετατροπιών και άλλων αρμονικών τεχνασμάτων καθώς και ποικίλες δομικές και υφολογικές αναζητήσεις (παρ’ όλο που θα πρέπει να παραδεχθεί κανείς ότι ανάλογοι πειραματισμοί συναντώνται κατά το μάλλον ή ήττον από τα πρώιμα μέχρι τα όψιμα έργα του Haydn).

Ο χαρακτηρισμός της συμφωνίας αρ. 44 ως “πένθιμης” δεν ανάγεται – ως συνήθως, σε αυτές τις περιπτώσεις – στον ίδιο τον Haydn, αλλά στην μετέπειτα παράδοση της πρόσληψης του έργου· εντούτοις, ο χαρακτήρας που κυριαρχεί εδώ είναι μάλλον ορμητικός παρά πένθιμος… Αξιοπρόσεκτη επίσης είναι η τοποθέτηση του μενουέττου πριν το αργό μέρος, μια δυνατότητα που εφαρμόσθηκε ελάχιστα στις συμφωνίες των Haydn και Mozart και μάλιστα εγκαταλείφθηκε οριστικά μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1770 (με την συμφωνία Hob. I: 68 του Haydn), για να επανέλθει στο προσκήνιο κατά τον 19ο αιώνα, υπό διαφορετικές βεβαίως προϋποθέσεις.

Η συμφωνία Hob. I: 44 ανοίγει με την παρουσίαση της κύριας ιδέας ολόκληρου του πρώτου μέρους (Allegro con brio) σε ταυτοφωνία. Μετά την ολοκλήρωση της πρώτης θεματικής ομάδος στην μι-ελάσσονα, με μια σύντομη μελωδία που κάνει πτώση στην δεσπόζουσα, η κύρια ιδέα επανέρχεται στο σύντομο μεταβατικό πέρασμα που ακολουθεί, στην έναρξη της δεύτερης θεματικής ομάδος στην Σολ-μείζονα – όπου όμως σταδιακά εκτοπίζεται από ενεργητικές φιγούρες δεκάτων-έκτων – και τελικά στην καταληκτική ομάδα της εκθέσεως (από κοινού με υλικό από την μετάβαση αλλά και την δεύτερη θεματική ομάδα). Στην επεξεργασία, είναι το υλικό της πρώτης θεματικής ομάδος που παρατίθεται αρχικά στην σι- και την λα-ελάσσονα καθώς και στην Ντο-μείζονα, προτού παραχωρήσει την θέση του σε στοιχεία της δεύτερης ομάδος, που αναπτύσσονται στρεφόμενα προς την περιοχή της Σολ-μείζονος. Κατόπιν, με μια ξαφνική όσο και δραματική στροφή, επαναπροσεγγίζεται η μι-ελάσσονα για την έναρξη της επανεκθέσεως, στην οποία η πρώτη θεματική ομάδα διευρύνεται κατά τι, αλλά παράλληλα αποκόπτονται οι περαιτέρω παραθέσεις της κύριας ιδέας από την μετάβαση και την τονικώς προσαρμοσμένη δεύτερη θεματική ομάδα, προκειμένου αυτή να επανεισαχθεί μόνο στην καταληκτική ομάδα, που επίσης εμφανίζεται εδώ διευρυμένη σε σχέση με την έκθεση.

Όπως ρητά αναφέρεται στην παρτιτούρα – Menuetto: allegretto (canone in diapason), το μενουέττο σε μι-ελάσσονα βασίζεται σε έναν κανόνα σε διάστημα ογδόης μεταξύ όλων των βιολιών και της ομάδας των τσέλλων και των κοντραμπάσσων. Η διμερής κατασκευή του μενουέττου κινείται από την τονική προς την σχετική Σολ-μείζονα και τανάπαλιν, ενώ η κατάληξη του δευτέρου τμήματος περιλαμβάνει μιαν υπόμνηση της αρχής του πρώτου. Δεν είναι όμως τόσο η αντιστικτική αυστηρότητα που εντυπωσιάζει εδώ, όσο η θαυμάσια ενορχηστρωτική τεχνική του Haydn, που εκμεταλλεύεται τις βιόλες, τα όμποε και τα κόρνα σε μιμήσεις, διπλασιασμούς είτε αντιστίξεις των δύο “κανονικών” φωνών! Το τρίο σε Μι-μείζονα, αντιθέτως, είναι αιθέριο και λιτό στα εκφραστικά του μέσα: εδώ, η ύφανση καθίσταται ομοφωνική και τα δύο δομικά τμήματα αρκούνται σε μια πορεία από την τονική προς την δεσπόζουσα και το αντίστροφο.

Η Μι-μείζονα είναι η τονικότητα και του αργού μέρους (Adagio), το οποίο ακολουθεί την μορφή της διμερούς σονάτας. Το οκτάμετρο κύριο θέμα επαναλαμβάνεται άμεσα σε ρυθμική παραλλαγή, ενώ κατόπιν ακολουθείται από μετάβαση και πλάγια θεματική ομάδα στην δεσπόζουσα, όπου η συνεχής ροή τριήχων δεκάτων-έκτων άλλοτε περιορίζεται σε αμιγώς συνοδευτικό ρόλο και άλλοτε προβάλλει ως το βασικό θεματικό στοιχείο. Η δεύτερη μακροδομική ενότητα ξεκινά με μια παράθεση της πρώτης μόνο φράσεως του κυρίου θέματος στην Σι-μείζονα, η οποία δίνει το έναυσμα για περαιτέρω ανάπτυξη με αρμονική περιπλάνηση και συνεχή παρουσία των συνοδευτικών τριήχων. Η επαναπροσέγγιση της αρχικής τονικότητος ταυτίζεται με την επανέκθεση μόνο της μεταβάσεως και της πλάγιας θεματικής ομάδος, στις οποίες παρατηρούνται επουσιώδεις αλλαγές σε σχέση με την έκθεση.

Το Finale: presto της συμφωνίας συνδυάζει την εκφραστική ποιότητα του πρώτου μέρους με την δομική οργάνωση του τρίτου. Η πρώτη θεματική ομάδα της εκθέσεως, στην μι-ελάσσονα, παρουσιάζει την κύρια ιδέα του μέρους αρχικά σε ταυτοφωνία, έπειτα σε αντιστικτικό συνδυασμό με μια δεύτερη φωνή και τελικά πλήρως εναρμονισμένη και ενορχηστρωμένη. Η πλάγια θεματική ομάδα εισάγεται κατόπιν αδιαμεσολάβητα στην Σολ-μείζονα· παρ’ ότι μάλιστα συγγενεύει μοτιβικώς με την πρώτη, η υφή της είναι πυκνότερη και συμπεριλαμβάνει νέες μοτιβικές ιδέες. Η μετέπειτα ανάπτυξη της κύριας θεματικής ιδέας, σε συνδυασμό με πλάγιες θεματικές ιδέες της εκθέσεως, στοχεύει – μέσα από μια ορμητική μετατροπική πορεία – στην επαναπροσέγγιση της μι-ελάσσονος, στην οποία όμως επανεκτίθεται μόνο η πλάγια θεματική ομάδα με ελαφρές αποκλίσεις από την έκθεση. Το επιστέγασμα του μέρους, ωστόσο, παρουσιάζεται στο τέλος, με την μορφή μιας σύντομης coda, όπου η κύρια ιδέα έχει πλέον τον τελευταίο λόγο, εμφανιζόμενη σε πλήρη ενορχήστρωση και παράφορη εκφραστική δύναμη.

10.10.2003