Ιωάννης Φούλιας: Francois Couperin: Επτά μέρη από την «Messe pour les Couvents»

François Couperin (1668-1733): Επτά μέρη από την Messe pour les Couvents

Το 1690 ο νεαρός οργανίστας του ναού του St. Gervais του Παρισιού, François Couperin, δημοσίευσε το πρώτο του έργο, μια συλλογή 42 κομματιών για όργανο κατανεμημένων σε δύο Λειτουργίες, εκ των οποίων η μεν πρώτη διετίθετο «προς κοινή χρήση των ενοριών για τις επίσημες εορτές», η δε δεύτερη θεωρείτο «κατάλληλη για τα μοναστήρια ανδρών και γυναικών». Κάθε λειτουργία αποτελείται από 21 παρεμφερή κομμάτια (πέντε για το Kyrie, εννέα για το Gloria, ένα για το Offertoire, δύο για το Sanctus, ένα για το Benedictus ή την Elevation, δύο για το Agnus dei και ένα για το Deo Gratias)· ενώ όμως στην πρώτη εξ αυτών γίνεται συχνή χρήση λειτουργικών μελών ως canti firmi, στην δεύτερη – την Λειτουργία για τα μοναστήρια, όπως έχει επικρατήσει να αναφέρεται – όλα τα μέρη συνιστούν ελεύθερες συνθέσεις εμπνευσμένες από τους λειτουργικούς στίχους που τις συνοδεύουν. Επιπλέον, οι τίτλοι των επιμέρους κομματιών υπαγορεύουν κατά κανόνα την επιλογή των βασικών ρετζίστρων, καθώς στην γαλλική μουσική για όργανο (και όχι μόνο του μπαρόκ) η ηχοχρωματική παράμετρος θεωρείται εξίσου σημαντική με την δομική οργάνωση ενός έργου.

Το πρώτο από τα εννέα κομμάτια της ενότητος του Gloria της δεύτερης λειτουργίας φέρει την ένδειξη Plein jeu, υποδεικνύοντας έτσι την χρήση του “πλήρους οργάνου”, δηλαδή ενός συνδυασμού ηχηρών συστοιχιών αυλών. Η διάρθρωση του κομματιού αυτού είναι τριμερής, καθώς στα εξωτερικά του τμήματα επικρατούν ομοφωνική τετράφωνη ύφανση και επιβλητική αργή ρυθμική ροή, ενώ η κεντρική φουγκέττα χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη ευελιξία. Το τρίτο μέρος του Gloria, ένα Duo sur les Tierces αναφέρεται στην χρήση ενός ιδιαίτερου σολιστικού ρετζίστρου σε αμφότερες τις φωνές, οι οποίες παραθέτουν σποραδικά και εξελίσσουν ελεύθερα την αρχική θεματική ιδέα· προς το τέλος μάλιστα, εισάγονται κατά τρόπον σολιστικό αλλά και μιμητικό γρήγορα δεξιοτεχνικά περάσματα. Στο επόμενο κομμάτι (Basse de Trompette), μετά την μιμητική είσοδο των τριών υψηλότερων φωνών, η γραμμή του μπάσσου (με το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα της τρομπέτας) ξετυλίγει ένα “moto perpetuo” σε έκταση άνω των τριών οκτάβων και περιορίζει τις υπόλοιπες φωνές σε εμφανώς συνοδευτικό ρόλο! Αντιθέτως, στο πέμπτο μέρος του Gloria – Chromhorne sur la Taille – είναι η εσωτερική φωνή του “τενόρου” εκείνη που αναδεικνύεται σολιστικά με το ηχόχρωμα της κρομόρνης, πλαισιωμένη από τις δύο υψηλότερες φωνές και το μπάσσο· εδώ, η αρχική θεματική ιδέα χρησιμεύει ως αφετηρία για μια ελεύθερη μελωδική εξύφανση στο μέσον του ηχητικού φάσματος με πολλούς χαρακτηριστικούς καλλωπισμούς. Το έκτο κομμάτι της ιδίας ενότητος, Dialogue sur la Voix humaine, επιβάλλει την χρήση ενός ακόμη σολιστικού ρετζίστρου για την κύρια φωνή, η οποία παρουσιάζεται εναλλάξ πάνω και κάτω από δύο συνοδευτικές φωνές· όλες οι μελωδικές φράσεις εξάγονται από την αρχική θεματική ιδέα του τρίφωνου εισαγωγικού τμήματος, ενώ ως επιστέγασμα της συνθέσεως εμφανίζεται στο τέλος ένα τετράφωνο ομοφωνικό εν γένει ανάπτυγμα του ιδίου υλικού.

Το Offertoire – sur les grands jeux είναι το μεγαλύτερο σε έκταση κομμάτι της Λειτουργίας για τα μοναστήρια και βασίζεται στην παράταξη πολλών διαφορετικών ενοτήτων. Στην πρώτη από αυτές, σε Σολ-μείζονα και τρίσημο μέτρο, ένας θεματικός πυρήνας εξυφαίνεται βηματικά, με εναλλαγές μανουαλιών (και κατ’ επέκτασιν δυναμικών επιπέδων) και παρεκκλίσεις προς συγγενικές τονικότητες. Κατόπιν αναπτύσσεται “διάλογος” με φιγούρες ογδόων μεταξύ των εξωτερικών φωνών, ενώ στην τρίτη ενότητα ένα νέο θεματικό στοιχείο ομοφωνικής υφής συνενώνει όλες τις φωνές στο ίδιο μανουάλι και περιστρέφεται γύρω από την Σολ-μείζονα. Τουναντίον, η τέταρτη ενότητα αφιερώνεται στην ελεύθερη αντιστικτική ανάπτυξη μιας ιδέας σε σολ-ελάσσονα και σε τετράσημο μέτρο, δημιουργώντας ιδιαίτερη αίσθηση πριν την αρχικά μιμητική και έπειτα σολιστική (υπό τύπον “διαλόγου”) εξύφανση του ανάλαφρου θέματος της πέμπτης ενότητος στην Σολ-μείζονα· με πυκνές εναλλαγές μεταξύ των μανουλιών και ένα υποβλητικό τετράφωνο κλείσιμο στην αρχική τονικότητα, εξ άλλου, το εκτενές αυτό κομμάτι ολοκληρώνεται αίροντας τις πολύπλευρες αντιθέσεις του.

Η Elevation – με την επιπρόσθετη υπόδειξη Tierce en Taille – προορίζεται για την στιγμή της ανύψωσης των τιμίων δώρων στην Θεία Λειτουργία, γεγονός που αποτυπώνεται και στην εναρκτήρια ανιούσα μελωδική ιδέα της. Όπως και στο πέμπτο μέρος του Gloria, η φωνή του “τενόρου” διακρίνεται ηχοχρωματικά από τις περιβάλλουσες τρεις συνοδευτικές φωνές· ωστόσο, το κομμάτι αυτό ακολουθεί με αρκετή συνέπεια έναν διμερή μακροδομικό σχεδιασμό, στο πλαίσιο του οποίου η σολιστική γραμμή αναπτύσσει από την αρχική ροή ογδόων μια σειρά δεξιοτεχνικών χειρονομιών που οδηγούν σε πτώσεις στην δεσπόζουσα (στο πρώτο τμήμα) και την τονική (στο δεύτερο τμήμα), αντιστοίχως.

21.12.2004