Ιωάννης Φούλιας: Ludwig van Beethoven: Τρίο εγχόρδων σε Ρε-μείζονα, opus 9 αρ. 2

Ludwig van Beethoven (1770-1827): Τρίο εγχόρδων σε Ρε-μείζονα, opus 9 αρ. 2

Το κλασσικό τρίο εγχόρδων δεν τυποποιήθηκε ούτε ως προς την διανομή του ούτε ως προς τον αριθμό των μερών του. Μεταξύ των ετών 1770-1800 τα περισσότερα έργα του είδους είναι τριμερή, για δύο βιολιά και μπάσσο ή για βιολί, βιόλα και βιολοντσέλλο. Εντούτοις, το μοναδικό τρίο εγχόρδων του Mozart (KV 563), το οποίο ακολουθώντας την παράδοση του “ψυχαγωγικού” divertimento περιλαμβάνει 6 μέρη, υπήρξε πρότυπο για τα δύο πρώτα – πολυμερή επίσης – τρίο εγχόρδων του Beethoven (opera 3 και 8), ενώ και τα τρία υπόλοιπα τρίο του Beethoven (που εξεδόθησαν το 1798 υπό τον αριθμό opus 9) είναι έργα τετραμερή, κατ’ αντιστοιχίαν προς τα είδη του κουαρτέττου εγχόρδων και της συμφωνίας. Η αναδρομική θεώρηση των έργων αυτών ως προπαρασκευαστικών εργασιών για την σύνθεση των μεταγενέστερων κουαρτέττων εγχόρδων, παρ’ ότι δικαιολογημένη ως έναν βαθμό, παραγνωρίζει ωστόσο την αυτοτελή σημασία του opus 9 του Beethoven, με το οποίο το είδος του τρίο εγχόρδων έφθασε στην ολοκλήρωση και το απόγειό του, αλλά και την ιστορική του σημασία ως αξεπέραστου προτύπου για τους ρομαντικούς: πράγματι, η μετέπειτα αποδέσμευση του είδους αυτού από τον χώρο της ελαφράς μουσικής και η παγίωση τόσο της τετραμερούς διάρθρωσής του όσο και της διανομής για βιολί, βιόλα και τσέλλο οφείλονται σχεδόν αποκλειστικά στα τρίο του opus 9 του Beethoven.

Το δεύτερο έργο της συλλογής αυτής ανοίγει με ένα Allegretto που εκθέτει κατ’ αρχάς ένα κύριο θέμα, ήρεμης διαθέσεως, στην Ρε-μείζονα. Περισσότερη κινητικότητα και δυναμισμός χαρακτηρίζουν κατόπιν το μεταβατικό τμήμα προς την πλάγια θεματική ομάδα της εκθέσεως στην περιοχή της δεσπόζουσας, η οποία περιλαμβάνει επιπλέον ενδιαφέρουσες αντιθέσεις ανάμεσα στον ελάσσονα και τον μείζονα τρόπο αλλά και μεταξύ λυρικών και περισσότερο εξωστρεφών ιδεών. Η κεντρική ενότητα της επεξεργασίας είναι τυπική για τον νεαρό Beethoven ως προς την κάπως “συγκρατημένη” θεματική της ανάπτυξη και την μάλλον άτολμη μετατροπική της πορεία. Η επανέκθεση του κυρίου θέματος, τουναντίον, παρουσιάζει εξαιρετική ωριμότητα, καθώς η εναλλαγή ομοφωνικής και σολιστικής γραφής της εκθέσεως αντικαθίσταται εδώ από πλουσιότερη ημι-αντιστικτική υφή που συνδυάζεται και με μια ενδιαφέρουσα μετρική μετατόπιση της κεφαλής της βασικής μελωδικής γραμμής (με συγκοπές). Ό,τι ακολουθεί αντιστοιχεί στα περιεχόμενα της εκθέσεως (με την απαραίτητη τονική μεταφορά), ενώ η διεύρυνση της καταληκτικής ιδέας υποκαθιστά εδώ μιαν ενδεχόμενη coda.

Το αργό μέρος του τρίο, ένα Andante quasi Allegretto στην ομώνυμη ρε-ελάσσονα, αντιπαραθέτει δύο βασικές ιδέες – μια μελωδικώς κατακερματισμένη και μια λυρική – στο πλαίσιο μιας μορφής σονάτας χωρίς επεξεργασία με πειραματικό αρμονικό σχεδιασμό: η έκθεση ξεκινά από την ρε-ελάσσονα και μέσω της Ντο-μείζονος στρέφεται προς την λα-ελάσσονα, ενώ η επανέκθεση δίνει στην πορεία της έμφαση στις περιοχές της σολ-ελάσσονος και της Σι-ύφεση-μείζονος, μεταθέτοντας ουσιαστικά την τελική εδραίωση της ρε-ελάσσονος στην coda! Αξιοσημείωτες επίσης είναι τόσο η αποσπασματική επανέκθεση του κυρίου θέματος όσο και η αναλογικώς τεράστια έκταση της coda, η οποία καταλαμβάνει 32 μέτρα επί συνόλου 90.

Στο ανάλαφρο Menuetto: allegro που ακολουθεί ξεχωρίζει το πρώτο βιολί. Το ενδιάμεσο τρίο, εκτός της δομικής του διαφοροποίησης προς το μενουέττο (το οποίο είναι τριμερές, εν αντιθέσει προς την διμέρεια του τρίο), παρουσιάζει επιπροσθέτως έναν τελείως διαφορετικό ηχητικό κόσμο, αποτελούμενο από ηχητικά “θραύσματα” που συνδυάζονται με συμπαγείς, “μυστηριώδεις” συγχορδίες· μια μικρή τροποποίηση της τελευταίας φράσης του κατά την επανάληψή της οδηγεί κατόπιν άμεσα στο επαναλαμβανόμενο μενουέττο.

Το τέταρτο μέρος (Rondo: allegro), σε μορφή σονάτας-ρόντο, αντιπαραθέτει κύριες και πλάγιες θεματικές ιδέες, μελωδικού χαρακτήρος και ευχάριστης διάθεσης, με την αντιστικτική πλοκή των περιεχομένων τους, η οποία συνδυάζεται περαιτέρω με μια σαφή ροπή προς τον ελάσσονα τρόπο στην μεσαία αναπτυξιακή ενότητα καθώς και στην έναρξη της coda· παρ’ όλα αυτά, η εξέλιξη της καταληκτικής αυτής ενότητος οδηγεί εκ νέου στην κύρια θεματική ιδέα και παράλληλα στον εύθυμο τόνο που επικρατεί συνολικά στο τελευταίο γρήγορο μέρος του τρίο opus 9 αρ. 2.

11.08.2002