Ιωάννης Φούλιας: Johann Sebastian Bach: Χορικά (BWV 371, 260, 298, 437, 90 / 5, 176 / 6, 38 / 6 και 363)

Johann Sebastian Bach (1685-1750): Χορικά (BWV 371, 260, 298, 437, 90 / 5, 176 / 6, 38 / 6 και 363)

Η εναρμόνιση χορικών ασμάτων της λουθηρανικής εκκλησίας για τετράφωνη μεικτή χορωδία συνιστούσε για τον J. S. Bach μικρό μόνο μέρος μιας ευρύτερης συνθετικής εργασίας. Στις μέρες μας βέβαια, από τα 400 περίπου χορικά που αποδίδονται στον Bach, μόνο τα μισά εντάσσονται σε καντάτες, μοτέττα, πάθη και ορατόρια, ενώ τα υπόλοιπα παραδίδονται ως ανεξάρτητα κομμάτια. Πιθανολογείται λοιπόν ότι τα “έκθετα” αυτά χορικά – στην συντριπτική τους πλειονότητα καταχωρημένα στον Κατάλογο Έργων Bach (Bach-Werke-Verzeichnis ή BWV) του Wolfgang Schmieder με τους αριθμούς 250 έως 438 – προέρχονται από τις πολυάριθμες χαμένες θρησκευτικές συνθέσεις του Bach είτε γράφηκαν ως εμβόλιμα κομμάτια για τις ανάγκες της παρουσίασης έργων άλλων συνθετών (την εποχή εκείνη ο αρχιμουσικός ήταν εκ των πραγμάτων υποχρεωμένος να διασκευάζει ποικιλοτρόπως το εκάστοτε υπό εκτέλεση έργο, ακόμη και αφαιρώντας είτε προσθέτοντας κάποια μέρη).

Το τριμερές άσμα “Kyrie, Gott Vater in Ewigkeit” / “Christe, aller Welt Trost” / “Kyrie, Gott heiliger Geist”, για την έναρξη του κυρίου μέρους της Θείας Λειτουργίας, συνιστά μια γερμανική απόδοση του λατινικού ύμνου “Kyrie fons bonitatis” που παραδίδεται ανώνυμα, μαζί με την μουσική, σε μιαν ανθολογία θρησκευτικών ασμάτων που εκδόθηκε το 1537. Το γεγονός ότι είναι ένα από τα εκτενέστερα χορικά της λουθηρανικής εκκλησίας επιρρέασε αποφασιστικά την μοναδική εναρμόνιση του Bach (BWV 371), η οποία πέραν της εκτάσεώς της ξεχωρίζει και για τον σημαντικό βαθμό αυτονομίας των χορωδιακών φωνών. Έτσι, η πρωτότυπη μελωδία στην σοπράνο συνοδεύεται από τρεις πολύ πιο ευκίνητες ρυθμικά φωνές, με πληθώρα ποικιλματικών φθόγγων και χρωματικών περασμάτων, που επιπλέον διαμορφώνουν έναν ιδιαιτέρως πυκνό αρμονικό ρυθμό! Η τροπική μελωδία, υποχρεωμένη πλέον να ερμηνευθεί στο πλαίσιο του τονικού συστήματος, κινείται γύρω από δύο βασικές τονικότητες, την Σολ-μείζονα και την λα-ελάσσονα, στην δεσπόζουσα της οποίας ολοκληρώνονται και τα τρία επιμέρους τμήματα του χορικού.

Το μέρος της Δοξολογίας αντιπροσωπεύεται από το χορικό “Allein Gott in der Höh sei Ehr”, την γερμανική δηλαδή απόδοση του λατινικού “Gloria in excelsis” που επιμελήθηκε ο Nikolaus Decius και εξέδωσε μελοποιημένη το 1539. Η εναρμόνιση του Bach με τον αριθμό BWV 260, γραμμένη προ του 1735, είναι αρκετά απλή και η κίνηση των συνοδευτικών φωνών αρκείται στην συμπλήρωση των ρυθμικών κενών της βασικής μελωδίας. Θα πρέπει πάντως να υποδειχθεί ότι ο Bach έχει προσαρμόσει το χορικό αυτό σε τετράσημο μέτρο, αναιρώντας τον ιαμβικό παλμό της πρωτότυπης μελωδίας σε μέτρο 6/4…

Το χορικό “Dies sind die heilgen zehn Gebot”, BWV 298, συνιστά την μοναδική εναρμόνιση του Bach που βασίζεται στο ομώνυμο άσμα του Λουθήρου. Πρόκειται για ένα άσμα κατήχησης που αναφέρεται στις Δέκα Εντολές, το οποίο ο Λούθηρος προσάρμοσε στην μουσική ενός τραγουδιού σταυροφόρων του 13ου αιώνος και εξέδωσε για πρώτη φορά το 1524. Η μουσική του Bach χαρακτηρίζεται, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, από λιτότητα εκφραστικών μέσων, αν και εδώ καθίσταται αρκετά εμφανής η δυσκολία προσαρμογής του τροπικού μελωδικού υλικού στο τονικό σύστημα (ιδίως στις τρεις τελευταίες φράσεις).

Ως μέρος της Λειτουργίας (Σύμβολο της Πίστεως), αλλά και ως άσμα κατήχησης, χρησιμοποιείται το χορικό “Wir glauben all an einen Gott”, η γερμανική δηλαδή παράφραση του λατινικού Credo από τον Λούθηρο, ο οποίος την δημοσίευσε το 1524 προσαρμοσμένη σε μια μελωδία του 15ου αιώνος. Διαθέτουμε μία μόνο χορωδιακή εναρμόνιση του μέλους αυτού από τον Bach (BWV 437), η οποία εντούτοις είναι από τις πλέον ενδιαφέρουσες, καθώς ακολουθεί σε γενικές γραμμές την τεχνοτροπία που εφαρμόζεται και στο τριμερές “Kyrie…”, BWV 371· εδώ, βέβαια, ο δώριος τρόπος εναρμονίζεται χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα στην ρε-ελάσσονα.

Η λουθηρανική εκδοχή της Κυριακής Προσευχής, “Vater unser im Himmelreich”, εντοπίζεται για πρώτη φορά σε έκδοση του 1539, με μουσική του ιδίου του Λουθήρου. Μία από τις αρκετές διαφορετικές εναρμονίσεις του χορικού αυτού από τον Bach κλείνει ως πέμπτο μέρος την καντάτα Es reißet euch ein schrecklich Ende, BWV 90, η οποία γράφηκε για την 25η Κυριακή μετά την εορτή της Αγίας Τριάδος (την Κυριακή των Αγίων Πάντων, κατά το ορθόδοξο εορτολόγιο) του έτους 1723 και παρουσιάσθηκε σε πρώτη εκτέλεση στις 14 Νοεμβρίου 1723 στην Λειψία. Πρόκειται για μια σχετικώς απλή εναρμόνιση, αν και τουλάχιστον η απατηλή πτώση στο κλείσιμο της προτελευταίας φράσεως προσδίδει στο σύνολο ιδιαίτερη εκφραστικότητα.

Το χορικό “Christ, unser Herr, zum Jordan kam” αναφέρεται στην Βάπτιση· το κείμενο είναι του Λουθήρου και δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1524 συνοδευόμενο από την μελωδία του Johann Walter. Μία από τις εναρμονίσεις του Bach συνιστά το έκτο και τελευταίο μέρος της καντάτας για την Κυριακή της Αγίας Τριάδος Es ist ein trotzig und verzagt Ding, BWV 176, που πρωτοπαρουσιάσθηκε στις 27 Μαΐου 1725 στην Λειψία. Και σε αυτήν την περίπτωση έχουμε να κάνουμε με ένα απλό δείγμα γραφής, που παρουσιάζει ωστόσο την ιδιαιτερότητα της επανάληψης των δύο πρώτων μελωδικών φράσεων με διαφορετική εναρμόνιση, πράγμα που γενικά δεν συνηθίζεται στα χορικά του Bach.

Ένας από τους περιφημότερους ύμνους του Λουθήρου είναι το άσμα Μετάνοιας “Aus tiefer Not schrei ich zu dir”, που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1524 με μουσική του ιδίου. Ο Bach βάσισε σε αυτό την ομώνυμη καντάτα του για την 21η Κυριακή μετά την εορτή της Αγίας Τριάδος, BWV 38, την οποία και παρουσίασε στην Λειψία στις 29 Οκτωβρίου 1724. Στο έκτο και τελευταίο μέρος αυτής της καντάτας βρίσκουμε την μοναδική χορωδιακή εναρμόνιση του συγκεκριμένου λουθηρανικού άσματος εκ μέρους του Bach. Η βαριά διάθεση του κειμένου, που συνιστά μια από τις πιο αγωνιώδεις και σπαρακτικές επικλήσεις στον Θεό, αντανακλάται εδώ στην απέριττη ομοφωνική γραφή: ελάχιστα είναι τα σημεία στα οποία κάποια από τις συνοδευτικές φωνές “τολμά” να παρεκκλίνει από τον ρυθμό της κύριας μελωδίας!

Το χορικό “Jesus Christus, unser Heiland, der von uns den Gotteszorn wandt” αναφέρεται στην Θεία Κοινωνία. Ο Λούθηρος διασκεύασε εν προκειμένω τον λατινικό ύμνο “Jesus Christus nostra salus” και τον εξέδωσε το 1524, προσαρμόζοντας στο κείμενο μια μελωδία του 15ου αιώνος. Διαθέτουμε μία μόνο εναρμόνιση του χορικού αυτού άσματος από τον Bach (BWV 363), η οποία παρά την μικρή της έκταση είναι αρκετά πυκνογραμμένη και παρουσιάζει ιδιαίτερο μελωδικό ενδιαφέρον στο μέρος των συνοδευτικών φωνών.

28.02.2004