Ιωάννης Φούλιας: Johann Sebastian Bach: «Clavier-Uebung III» και Πρελούδιο και φούγκα σε Μι-ύφεση-μείζονα, BWV 552

Αρχική σελίδα / Επιλογή κειμένων

Johann Sebastian Bach (1685-1750): Η συλλογή Clavier-Übung III και το Πρελούδιο και φούγκα σε Μι-ύφεση-μείζονα, BWV 552

Μεταξύ των ελαχίστων συνθέσεων του Johann Sebastian Bach που δημοσιεύθηκαν όσο ο ίδιος ζούσε, συγκαταλέγονται οι τέσσερεις τόμοι των Clavier-Übungen (Ασκήσεων για πληκτροφόρο), οι οποίοι εντάσσονται σε μια παράδοση που ξεκίνησε ο προηγούμενος κάντορας του Αγίου Θωμά της Λειψίας, ο Johann Kuhnau (1660-1722). Τρεις από τους τέσσερεις τόμους του Bach περιλαμβάνουν έργα για τσέμπαλο: τις έξι παρτίτες, BWV 825-830, ο πρώτος (Λειψία 1731)· το κοντσέρτο σε ιταλικό ύφος, BWV 971, και την εισαγωγή σε γαλλική τεχνοτροπία, BWV 831, ο δεύτερος (Λειψία 1735)· την άρια με διάφορες παραλλαγές, που έμειναν εκ παρανοήσεως γνωστές στην ιστορία ως “παραλλαγές Goldberg”, BWV 988, ο τέταρτος (Νυρεμβέργη 1741 ή 1742). Ο τρίτος τόμος, αντιθέτως, που δημοσιεύθηκε το 1739 στην Νυρεμβέργη, αφιερώθηκε σε συνθέσεις για όργανο που γράφηκαν κατά πάσαν πιθανότητα λίγο πριν την έκδοσή τους, στην Λειψία. Ο τίτλος της συλλογής αναφέρει σχετικά: Τρίτο μέρος των Ασκήσεων για πληκτροφόρο, αποτελούμενο από διάφορα πρελούδια πάνω σε άσματα κατήχησης και άλλα, για το όργανο: ποιημένο προς τέρψιν του θυμικού των ερασιτεχνών και ιδίως των επαϊόντων της ιδίας ενασχόλησης από τον J. S. Bach… Κεντρική θέση σε αυτόν τον τόμο καταλαμβάνουν πράγματι 21 χορικά πρελούδια (BWV 669-689), τα οποία βασίζονται σε 10 άσματα της λουθηρανικής εκκλησίας που εξυπηρετούν κυρίως την κατήχηση και δευτερευόντως την τέλεση της Θείας Λειτουργίας (γι’ αυτό άλλωστε η ονομασία “Λειτουργία για όργανο”, με την οποία είναι ευρέως γνωστή η συλλογή, έχει σχετική μόνον εγκυρότητα). Ο Bach επεξεργάζεται την ίδια μελωδία δύο φορές – πρώτα σε μια εκτενή σύνθεση με χρήση ποδοπλήκτρων και έπειτα σε μια σύντομη που περιορίζεται στον χειρισμό των μανουαλίων του οργάνου – εκτός από την περίπτωση του άσματος για το μέρος της Δοξολογίας, το οποίο αξιοποιείται συμβολικά τρεις φορές (και μάλιστα αποκλειστικά σε τρίφωνες συνθέσεις)! Μετά τα χορικά πρελούδια παρατίθενται τέσσερα ντουέττα (BWV 802-805) – ο ρόλος των οποίων στο πλαίσιο της συλλογής αυτής παραμένει αινιγματικός, παρά την σχετική έρευνα – ενώ το σύνολο των προαναφερόμενων κομματιών περιβάλλεται από το επιβλητικό Πρελούδιο και φούγκα σε Μι-ύφεση-μείζονα, BWV 552. Ουσιαστικά, το τρίτο μέρος των Clavier-Übungen συνιστά ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα γραφής για όργανο του Bach και καλύπτει εξίσου λειτουργικές όσο και παιδαγωγικές (εκτέλεσης και σύνθεσης, συνάμα) ανάγκες.

Το Πρελούδιο σε Μι-ύφεση-μείζονα, με το οποίο ανοίγει το τρίτο μέρος των Ασκήσεων για πληκτροφόρο, είναι ένα από τα ωριμότερα και εκτενέστερα του είδους του. Περιλαμβάνει τρία θεματικά στοιχεία ενταγμένα σε μια μορφή κοντσέρτου. Το πεντάφωνο “ritornello”, με τον χαρακτηριστικό παρεστιγμένο ρυθμό της γαλλικής εισαγωγής, παρουσιάζει δομική αυτοτέλεια, αφού συνίσταται σε δύο τμήματα που κινούνται από την τονική προς την δεσπόζουσα και τανάπαλιν. Το δεύτερο θεματικό στοιχείο περιλαμβάνει δύο καίρια γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του κοντσέρτου: μια σειρά δυναμικών αντιπαραθέσεων ανάμεσα σε forte και piano, που κινούνται από την Μι-ύφεση- προς την Σι-ύφεση-μείζονα, καθώς και την εξύφανση μιας σολιστικής μελωδικής φωνής που παγιώνεται στην δεύτερη τονικότητα. Με την ανάπτυξη του υλικού του ritornello ο Bach στρέφεται κατόπιν προς την ντο-ελάσσονα, στην οποία εισάγεται το τρίτο θεματικό στοιχείο, υπό μορφήν τρίφωνης φουγκέττας πάνω σε ένα θέμα με ροή δεκάτων-έκτων· στην πορεία της, η μικρή αυτή φούγκα μετατρέπει προς την Μι-ύφεση-μείζονα και την σολ-ελάσσονα, καταλήγει όμως στην φα-ελάσσονα, όπου εισάγεται ελαφρώς τροποποιημένο το δεύτερο τμήμα του ritornello οδηγώντας προς την Λα-ύφεση-μείζονα. Ακολουθεί μια αυτούσια επαναφορά του δεύτερου θεματικού στοιχείου (με τονική πορεία από την Λα-ύφεση- προς την Μι-ύφεση-μείζονα) καθώς και μια ανεπτυγμένη εκδοχή της φουγκέττας, αυτήν την φορά για τέσσερεις φωνές, που περιστρέφεται γύρω από την βασική τονικότητα· η τελική της στροφή προς την ντο-ελάσσονα, βέβαια, συνεπιφέρει κατόπιν μια μικρή τροποποίηση στην έναρξη του ritornello, το οποία παρ’ όλα αυτά επαναλαμβάνεται στην πληρότητά του, προσδίδοντας κυκλικότητα στο μεγαλειώδες αυτό κομμάτι.

Η Φούγκα σε Μι-ύφεση-μείζονα, με την οποία ολοκληρώνεται η συλλογή, είναι γραμμένη για πέντε φωνές και διαθέτει τρία θέματα, η ρυθμική επιτάχυνση των οποίων αποτυπώνεται στις αντίστοιχες μετρικές ενδείξεις. Κάθε μια από τις ισάριθμες δομικές ενότητες της φούγκας διαιρείται περαιτέρω σε δύο τμήματα. Η πρώτη εκθέτει αρχικά το πρώτο θέμα (με πλατιές ρυθμικές αξίες σε μέτρο 4/2) στις τέσσερεις φωνές που παίζονται στα μανουάλια και τελικά στην πέμπτη που τοποθετείται στα ποδόπληκτρα, φθάνοντας σε μισή πτώση-τομή, η οποία δίνει το έναυσμα για μια δεύτερη σταδιακή, αλλά πυκνότερη, επανείσοδο των τεσσάρων φωνών με ανάπτυξη του θέματος, που κορυφώνεται ξανά με την επανεμφάνιση της πέμπτης φωνής στο μπάσσο και την πορεία προς μια τέλεια πτώση στην Μι-ύφεση-μείζονα. Η δεύτερη ενότητα ανοίγει με την έκθεση του δευτέρου θέματος, το οποίο συνίσταται σε βηματική κίνηση ογδόων σε μέτρο 6/4· εδώ ο συνθέτης περιορίζεται στις τέσσερεις φωνές των μανουαλίων και παρεκκλίνει ελάχιστα της τονικής. Μετά από πτώση στην δεσπόζουσα, λαμβάνει χώραν ο συνδυασμός του – ρυθμικώς προσαρμοσμένου στα νέα μετρικά δεδομένα – πρώτου θέματος με το δεύτερο, σε τρίφωνη ως επί το πλείστον γραφή και με πορεία από την Μι-ύφεση-μείζονα προς την σχετική ντο-ελάσσονα, στην οποία γίνεται και η τελική πτώση. Το τρίτο θέμα (με εναλλαγή ογδόων και δεκάτων-έκτων σε μέτρο 12/8), με το οποίο ξεκινά η τελευταία ενότητα της τριπλής αυτής φούγκας, εισάγεται σταδιακώς στις πέντε φωνές χωρίς να παγιώνεται σαφώς στην Μι-ύφεση-μείζονα. Η επανεμφάνιση του πρώτου θέματος στα ποδόπληκτρα, που ορίζει την έναρξη του δεύτερου τμήματος της τρίτης ενότητος, καθίσταται πάντως ελάχιστα αντιληπτή, καθ’ ότι συνδέεται άμεσα με την έκθεση του τρίτου θέματος· ο συνδυασμός αυτός του πρώτου με το τρίτο θέμα (το δεύτερο αντιπροσωπεύεται εδώ κατά κάποιον τρόπο μόνον από τις αντιθεματικές φιγούρες δεκάτων-έκτων) εκκινεί από την Λα-ύφεση-μείζονα, αλλά μέσω της φα- και της ντο-ελάσσονος ξαναβρίσκει τελικά τον δρόμο του προς την αρχική τονικότητα, προκειμένου χωρίς πολλές περαιτέρω τονικές παρεκκλίσεις να φθάσει στο επιβλητικό κλείσιμο ολόκληρης της φούγκας.

28.02.2004