Ιωάννης Φούλιας: Johann Sebastian Bach: Κοντσέρτο για δύο βιολιά σε ρε-ελάσσονα, BWV 1043

Johann Sebastian Bach (1685-1750): Κοντσέρτο για δύο βιολιά σε ρε-ελάσσονα, BWV 1043

Το δημοφιλές – ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα – κοντσέρτο για δύο βιολιά του J. S. Bach συνιστά ένα από τα πολλά αινίγματα της μουσικολογικής έρευνας γύρω από τον κάντορα του Αγίου Θωμά της Λειψίας. Οι πρώτοι βιογράφοι του Bach ισχυρίζονταν ότι το έργο γράφηκε περί το 1720 στο Köthen, χωρίς ωστόσο να προσφέρουν επαρκή τεκμηρίωση· νεώτεροι ερευνητές λοιπόν, έρχονται τώρα να αναθεωρήσουν την παραπάνω άποψη, τοποθετώντας την σύνθεση του κοντσέρτου στα πρώτα χρόνια της περιόδου της Λειψίας, δηλαδή στα μέσα της δεκαετίας του 1720 και οπωσδήποτε μέχρι το 1730. Το χειρόγραφο του συνθέτη δεν έχει σωθεί, αλλά το έργο έχει διαδοθεί και σε αυθεντική μεταγραφή του 1736 περίπου, ως κοντσέρτο για δύο τσέμπαλα και ορχήστρα σε ντο-ελάσσονα (BWV 1062). Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, πάντως, η συνοδεία προβλέπει μονάχα δύο πάρτες βιολιών, βιόλες και συνεχές βάσιμο.

Το πρώτο μέρος (Vivace) ανοίγει με ένα σχετικώς εκτενές ορχηστρικό ritornello, το κύριο θέμα του οποίου εισάγεται πέντε φορές υπό τύπον φουγκάτο. Ένα σολιστικό δεύτερο θέμα, επίσης στην ρε-ελάσσονα, παρουσιάζεται στην έναρξη του πρώτου σολιστικού τμήματος εναλλάξ από τα δύο βιολιά· η περαιτέρω ανάπτυξη του μοτιβικού υλικού του ritornello οδηγεί στην ελάσσονα δεσπόζουσα, όπου επανεισάγεται το σολιστικό θέμα και ακολουθείται από σύντομη επικύρωση της λα-ελάσσονος με την απλή επαναφορά του ορχηστρικού κυρίου θέματος. Στο σημείο αυτό βρισκόμαστε ήδη στο μέσον του διμερούς μακροδομικού σχεδιασμού του μέρους. Στο δεύτερο ήμισυ, το σολιστικό θέμα αρχικά παραλλάσσεται, έπειτα διακόπτεται από μία ακόμη ορχηστρική παρεμβολή και κατόπιν επαναλαμβάνεται στην παρηλλαγμένη του εκδοχή αλλά σε μεταφορά στην περιοχή της υποδεσπόζουσας· η σύντομη ανάπτυξή του, που ακολουθεί, οδηγεί έπειτα στην επαναφορά των περιεχομένων της πρώτης σολιστικής ενότητος με αντίστροφη σειρά παρουσίασης καθώς και στην τελική επανεμφάνιση του αρχικού ορχηστρικού θέματος στην τονική.

Στο ακόλουθο Largo, ma non tanto η έμφαση δίνεται στο μελωδικό περιεχόμενο των σολιστικών φωνών υπό την διακριτική συνοδεία της ορχήστρας. Η πρώτη ενότητα επικεντρώνεται στην Φα-μείζονα και το κύριο θέμα της παρουσιάζεται συνολικά πέντε φορές, σε ένα από τα δύο βιολιά. Η μεσαία ενότητα του μέρους είναι η εκτενέστερη και πολυπλοκότερη από δομικής απόψεως, ωστόσο ο χαρακτήρας της δεν διαφοροποιείται από την ήρεμη μελωδικότητα της προηγούμενης· ουσιαστικά, μερικές θεματικές αναφορές στην πρώτη ενότητα πλαισιώνονται εδώ από περαιτέρω ανάπτυξη και από συνοδευτικές φιγούρες, περνώντας από αρκετές μείζονες και ελάσσονες τονικότητες, με τελευταίο σταθμό την περιοχή της υποδεσπόζουσας. Η τελική επιστροφή στην αρχική τονικότητα συνδυάζεται επίσης με μια συνοπτική επαναφορά της πρώτης ενότητος, γεγονός που καθιστά σαφώς τριμερή την συνολική δομική διαμόρφωση του αργού αυτού μέρους.

Το τελευταίο μέρος (Allegro) παρουσιάζει ίσως το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Το πολυθεματικό ορχηστρικό ritornello και το πρώτο σολιστικό τμήμα στην ρε-ελάσσονα στοιχειοθετούν μια πρώτη ενότητα, εκτάσεως 36 μέτρων. Η επόμενη ενότητα (49 μέτρων) τίθεται ως επί το πλείστον στην σχετική Φα-μείζονα καθώς και στην λα-ελάσσονα, περιλαμβάνει όμως και τμήματα τονικής περιπλάνησης· αμέσως μετά από μια σύντομη αναδρομή στο αρχικό θέμα του ritornello, ακολουθεί ανάπτυξη και επιλεκτική επαναφορά του δεδομένου θεματικού υλικού, που οδηγεί στην παρουσίαση ενός λυρικού νέου θέματος από τα δύο βιολιά. Η τρίτη και τελευταία ενότητα είναι η εκτενέστερη (69 μέτρα) και λειτουργεί ως επανέκθεση του συνόλου των θεματικών στοιχείων που έχουν εκτεθεί στις δύο προηγούμενες. Το αρχικό θέμα ορίζει πρώτα την περιοχή της υποδεσπόζουσας, στην οποία κατόπιν επανεμφανίζονται τόσο το πρώτο σολιστικό τμήμα όσο και το λυρικό θέμα της δεύτερης ενότητος, ενώ αργότερα υπογραμμίζει την επαναφορά της ρε-ελάσσονος, στην οποία επανεισάγεται επίσης ένα αναπτυξιακό τμήμα από την δεύτερη ενότητα· τελικά, μια πλήρης και αυτούσια επαναφορά ολόκληρου του ritornello ολοκληρώνει το μέρος αυτό κατά τρόπον κυκλικό.

16.11.2002