From: Vassilios Constantoudis
Sent: Τετάρτη, 25 Ἰανουαρίου 2006 4:50 μμ
To: 'Arsenios Meskos'; 'Vassilis Kollias'; 'Nektarios Mamalougos'; 'Konstantinos
Zachos'; 'Manos Koumbarellis'; 'Vassilios Constantoudis'
Subject: Skepseis gia to Epistimi kai Theos
Προχθὲς μιλοῦσα μὲ τὸν Βασίλη στὸ τηλέφωνο καὶ μοῦ «παραπονέθηκε» δικαιολογημένα, ὅτι δὲν γράψαμε στὴν e-παρέα μας κάτι γιὰ τὴν ἡμερίδα «Ἐπιστήμη καὶ Θεός» παρότι οἱ μισοὶ ἀπὸ ἐμᾶς συμμετείχαμε σὲ αὐτὴ μὲ τὸν Νεκτάριο κύριο διοργανωτὴ καὶ παρότι τὸ θέμα αὐτὸ ἔχει συζητηθεῖ ἀποσπασματικὰ ἀρκετὲς φορὲς μεταξύ μας καὶ σίγουρα μᾶς ἐνδιαφέρει.
Ἡ ἡμερίδα κατὰ τὴ γνώμη μου εἶχε ἀρκετὴ ἐπιτυχία, ὄχι μόνο λόγω τῆς ἀθρόας προσέλευσης τοῦ κόσμου, ἀλλὰ καὶ γιατὶ παραπάνω ἀπό τις μισὲς ἀπὸ τὶς ὁμιλίες ποὺ ἔγιναν παρουσίαζαν ἐνδιαφέρον. Μὲ δεδομένο ὅτι στὴν Ἑλλάδα ὁ προβληματισμὸς γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ δὲν εἶναι ἀνεπτυγμένος, τὸ παραπάνω ποσοστὸ εἶναι πράγματι ἱκανοποητικὸ καὶ δηλώνει καλὴ ἐπιλογὴ ὁμιλητῶν.
Ὡστόσο, πέρα ἀπὸ τὴν ἐπιτυχία αὐτή, σὲ μένα φάνηκε ἔντονη ἡ ἀνάγκη γιὰ συζήτηση και σωστὴ ἀξιολόγηση ὁρισμένων θέσεων καὶ προσεγγίσεων ποὺ λέγονται ἀρκετὰ συχνά, ἀλλὰ οὐδέποτε ἔχουν συζητηθεῖ διεξοδικά. Καὶ αὐτη η συζήτηση δὲν μπορεῖ νὰ γίνει σίγουρα στὰ πλαίσια μιᾶς ἡμερίδας ὅπως αὐτὴ ποὺ ἔγινε, ἀλλὰ οὔτε και σε ἕνα μεγαλύτερο συνέδριο μὲ πολλοὺς ὁμιλητὲς καὶ πολὺ κόσμο. Πιὸ κατάλληλο εἶναι ἕνα ἐργαστήριο (workshop) μὲ λίγους συμμετέχοντες ποὺ τοὺς ἀφορᾷ τὸ θέμα καὶ ἔχουν σκεφτεῖ καὶ δουλέψει πάνω σὲ αὐτό. Πρὸς τὸ παρὸν φυσικὰ ἡ διοργάνωση ἑνὸς τέτοιου ἐργαστηρίου γιὰ πρακτικοὺς λόγους δὲν εἶναι δυνατή, ὡστόσο θὰ ἤθελα νὰ ἀναφέρω συνοπτικὰ τὰ θέματα ποὺ ἀνέφερα παραπάνω ὅτι χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης καὶ μὲ αὐτὸ τὸν τρόπο νὰ ἀνοιχτεῖ ἕνας θεματολογικὸς κατάλογος μὲ ἀνοικτὰ ἐρωτήματα στὸν ὁποῖο μπορεῖτε νὰ προσθέσετε καὶ ἄλλα καὶ ὁ ὁποῖος μπορεῖ νὰ χρησιμοποιηθεῖ ἂν γίνει δυνατὴ ἡ διοργάνωση τοῦ workshop ποὺ ἀνέφερα.
Θέματα γιὰ περαιτέρω διερεύνηση:
1. Ἡ θέση ὅτι στὴν Ὀρθοδοξία τὸ πρόβλημα τῶν σχέσεων ἐπιστήμης καὶ θεολογίας εἶναι οὐσιαστικὰ ψευδοπρόβλημα, λόγω τῆς διάκρισης ποὺ γίνεται μεταξὺ τοῦ κτιστοῦ καὶ τοῦ ἀκτίστου καὶ τῆς διπλῆς γνωσιολογίας ποὺ αὐτὴ εἰσάγει. Ἔχω ἀκούσει τὴ θέση αὐτὴ ἀπὸ πολλοὺς θεολόγους (Μεταλληνός, Βλάχος, Γιανναρᾶς, Μαυρόπουλος, ἐν μέρει Παπαθανασίου κ.ἄ.). Σύμφωνα μὲ τὴ θέση αὐτή, ἡ ἐπιστήμη ἀφορᾶ στὴ γνώση τοῦ κτιστοῦ καὶ χρησιμοποιεῖ τὴ δική της μεθοδολογία μὲ κύρια χαρακτηριστικὰ τὸ πείραμα, τὴν παρατήρηση, τὸν μαθηματικὸ λογισμὸ κτλ, ἐνῶ ἡ θεολογία εἶναι ἡ γνώση τοῦ ἀκτίστου ποὺ προϋποθέτει τὴν ἄσκηση, τὴν προσευχή, τὴν κάθαρση τῆς καρδιᾶς κτλ. Τὸ πρόβλημα δημιουργήθηκε στὴ Δύση ὅταν ἡ δυτικὴ θεολογία ἄρχισε νὰ ἀποφαίνεται γιὰ επιστημονικὰ (κοσμολογικὰ+ἀνθρωπολογικὰ) θέματα καὶ ἔτσι νὰ συγκρούεται μὲ τὴν τότε ἀναδυόμενη ἐπιστήμη. Ἐνῶ συνεχίζει νὰ ὑπάρχει λόγω τῆς τάσης πολλῶν ἐπιστημόνων νὰ εἰσέρχονται αὐθαίρετα σὲ πεδία της «μεταφυσικῆς» χωρὶς νὰ καταλαβαίνουν ὅτι ἐκεῖ ἡ ἐπιστημονικὴ μέθοδος δὲν ἰσχύει.
Τὰ ἐρωτήματα-προβλήματα με αὐτὴ τὴ θέση εἶναι κατὰ τὴ γνώμη μου δύο.
1α. Κατὰ πόσο εἶναι ἀποκλειστικότητα τῆς Ὀρθοδοξίας αὐτὴ ἡ θέση. Πρὶν ἀπὸ κάποια χρόνια κυκλοφόρησε καὶ στὰ ἑλληνικὰ ἕνα σχετικὸ βιβλίο τοῦ γεωλόγου S. Gould ποὺ παρουσίαζε τὴν ἀρχὴ τῶν μὴ ἀλληλοεπικαλυπτόμενων πεδίων τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς θρησκείας. Ποιὰ ἡ σχέση αὐτῆς τῆς ἀρχῆς μὲ τὴν παραπάνω ὀρθόδοξη θέση; Ἐπίσης στοιχέιωδης ἀναζήτηση στὸ διαδίκτυο δείχνει ὅτι οἱ περισσότερες καθολικὲς ἢ προτεστάντικες σχολὲς ποὺ συζητοῦν τὸ θέμα θέτουν ἐξαρχῆς τὴν διάκριση αὐτὴ μεταξὺ τῶν διαφορετικῶν τρόπων γνώσης τοῦ φυσικοῦ καὶ ὑπερφυσικοῦ. Εἶναι τὸ ἴδιο με ἄλλα λόγια ἢ ὑπάρχει κάποια οὐσιώδης διαφορὰ πίσω ἀπὸ τὴ χρησιμοποίηση διαφορετικῆς ὁρολογίας;
1β. Γιὰ ποιοὺς λύνει τὸ πρόβλημα ἡ θέση αὐτὴ καὶ τί σημαίνει λύση τοῦ προβλήματος; Τί σημαίνει για τον σημερινὸ ἄνθρωπο ποὺ χρησιμοποιεῖ ὅλο καὶ πιὸ πολὺ τὴν ἐπιστημονικὴ μεθοδολογία στὴν καθημερινότητά του ἀλλὰ καὶ γιὰ κάθε μαθητὴ καὶ φοιτητὴ ποὺ ἐκπαιδεύεται σὲ αὐτή, ἡ θέση ὅτι αὐτὸ ποὺ κάνει καὶ μαθαίνει εἶναι ἐξ ὁρισμοῦ ἄσχετο μὲ τὴ σχέση του μὲ τὸν Θεό; Πῶς συνάδει ἡ θέση αὐτὴ μὲ τὴν καθολικότητα τῆς ὀρθόδοξης νοηματοδότησης τῆς ζωῆς; Πῶς σχετίζεται - συμπληρώνεται ἀπὸ τὴ φυσικὴ θεωρία τῶν Πατέρων;
2. Ἡ θέση ὅτι οἱ ἐπιστημονικὲς ἐπαναστάσεις τοῦ 20ου αἰῶνα (κβαντομηχανικὴ+σχετικότητα) ἄλλαξαν τὴν ἴδια τὴν φύση τῆς ἐπιστημονικῆς γνώσης μὲ τρόπο τέτοιο ποὺ δὲν μποροῦν νὰ ἀγνοηθοῦν στὴ συζήτηση γιὰ τὶς σχέσεις ἐπιστήμης καὶ θεολογίας. Πιστεύεται δηλ. ὅτι συνέβη ἕνα εἶδος μητροκτονίας (οἱ θεωρίες αὐτὲς γνήσια παιδιὰ τῆς ἐπιστήμης τοῦ 17ου αἰώνα «σκότωσαν» τὴν ἴδια τη μητέρα τους) καὶ ὅτι αὐτὴ ἡ μητροκτονία ἀπεγκλωβίζει τὴν ἐπιστήμη καὶ τὴν θεολογία ἀπὸ τὰ παλαιὰ στεγανὰ καὶ τὶς δίνει ἄλλον ἀέρα γιὰ νὰ ξαναδοῦν τὶς μεταξύ τους σχέσεις. Στὴν ἡμερίδα ἡ θέση αὐτὴ ὑποστηρίχθηκε ἔντονα ἀπὸ Θεοδοσίου-Δανέζη ἐνῶ χοντρικὰ στὸ ἴδιο κλίμα ἔχουν γράψει Γιανναρᾶς καὶ Παῦλος (ὅπως καὶ πλῆθος ξένων θεολόγων). Ὑπάρχει καὶ ἡ ἀντίθετη ἄποψη (Φ. Σέραρντ) ὅτι δηλαδὴ δὲν ἄλλαξε κάτι σημαντικὸ στὴν ἐπιστημονικὴ μεθοδολογία μὲ τὶς ἐπαναστάσεις αὐτὲς καὶ αὐτὴ ἡ θέση ἔχει καὶ ἰσχυρότερη ἱστορικὴ τεκμηρίωση (σὲ ἐρώτησή μου στὸν Δανέζη μετὰ τὴν ὁμιλία του τὴν Κυριακὴ πῶς εἶναι δυνατὸν μετὰ ἀπὸ ἑκατὸ χρόνια ποὺ αὐτὲς οἱ θεωρίες ὑπάρχουν καὶ χρησιμοποιοῦνται νὰ μὴν εἶναι ἐμφανεῖς στὸν τρόπο ποὺ ἀντμετωπίζουμε τὴν ἴδια τὴν ἐπιστήμη οἱ θεμελιακὲς ἀμφισβήτισεις ποὺ ἔχουν εἰσάγει, μοῦ ἀπάντησε ὅτι φταίει ὁ τρόπος ποὺ διδάσκονται καὶ μοῦ ἔδωσε γιὰ παράδειγμα τὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν). Μένει νὰ διερευνηθεῖ τί ἀκριβῶς ἰσχύει. Τὸ βασικὸ ἐρώτημα σχετικὰ μὲ αὐτὴ τὴ θέση εἶναι νὰ γίνει συστηματικὴ ὀρθόδοξη θεολογικὴ ἀξιολόγηση τῶν νέων θεωριῶν καὶ τῶν συνεπειῶν τους στὸν τρόπο ποὺ βλέπουμε τὸν κόσμο καὶ τὴ γνώση του.
Ἂς προστεθεῖ ἐδῶ καὶ τὸ ἀνοιχτὸ ἐρώτημα τῶν θεολογικῶν συνυποδηλώσεων τῆς «ἐπανάστασης» τῆς πολυπλοκότητας τὰ τελευταῖα χρόνια; Ἡ πολυπλοκότητα μὲ τὶς θεωρίες τῆς αὐτοοργάνωσης ἀπὸ ἄλλους πιστεύεται ὅτι ἀπαντᾶ σὲ προβλήματα ποὺ θεωροῦνταν μυστήριο μέχρι πρότινος, ὅπως αὐτὸ τῆς προέλευσης τῆς ζωῆς (θέση τοῦ Ἰ. Ἀντωνίου στὴν ἡμερίδα), ἐνῶ ἀπὸ ἄλλους (Παῦλος, Polginghorne κ.ἄ.) ὅτι ὑποψιάζει γιὰ τὴν παρουσία τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ στὸν κόσμο καὶ γιὰ τὰ ὅρια τῆς ντετερμινιστικῆς καὶ ἀναγωγιστικῆς ἀνάγνωσης τοῦ κόσμου.
3. Ἡ θέση ὅτι ὑπάρχει ἀναλογία μεταξὺ τοῦ τρόπου ποὺ ἕνας ἐπιστήμονας μαθαίνει (μυεῖται) στὴν ἐπιστήμη του καὶ τοῦ τρόπου ποὺ ἕνας πιστὸς μυεῖται στὴν πίστη του· ὅπως ἐπίσης καὶ ὅτι ὑπάρχει ἀναλογία στὸ τρόπο ποὺ λειτουργοῦν οἱ ἐπιστημονικὲς καὶ θρησκευτικὲς κοινότητες (π. Γ. Ἀναγνωστόπουλος καὶ στὴν ἡμερίδα ἐν μέρει ἀπὸ τὸν Σεβ. Νικόλαο Χατζηνικολάου). Πόσο αὐθεντικὴ εἶναι αὐτὴ ἡ ἀναλογία, τί σημαίνει για τὴν ἐκκλησία καὶ ποιὲς εἶναι οἱ συνέπειες τῆς ὕπαρξής της ; Πῶς μπορεῖ νὰ χρησιμοποιηθεῖ πιὸ γόνιμα στὴ συνάντηση ἐπιστήμης καὶ θεολογίας;
Πέρα καὶ πρὶν ἀπὸ τὰ παραπάνω ὑπάρχει καὶ ἕνα πρόβλημα ὁρολογίας ποὺ πρέπει νὰ συζητηθεῖ. Εἶναι τὸ ἴδιο νὰ λέμε: ἐπιστήμη καὶ θρησκεία μὲ ἐπιστήμη καὶ θεολογία ἢ ἐπιστήμη καὶ ἐκκλησία ἢ ἐπιστήμη καὶ πίστη ἢ ἐπιστήμη καὶ πνευματικὴ ἀναζήτηση; Ἢ ὑπάρχουν διαφορὲς ποὺ πρέπει νὰ διερευνηθοῦν περαιτέρω;
Ἐπίσης ἕνα τελευταῖο θεμα ποὺ ἔμμεσα ἀναφέρθηκε παραπάνω: ποιοὺς ἀφορᾶ τὸ θέμα αὐτὸ καὶ γιατί. Τί ἐνδιαφερόταν νὰ ἀκούσει ὅλος αὐτὸς ὁ κόσμος ποῦ ἦρθε στὴν ἡμερίδα; Τί τοῦ (μᾶς) λείπει; Γιατί δὲν εἴμαστε ἱκανοποιημένοι μὲ τὴ σημερινὴ κατάσταση;
Αὐτὰ ὡς μία ἀρχὴ τοῦ καταλόγου μὲ πιθανὰ ἐρωτήματα ποὺ πρέπει νὰ συνεχιστεῖ. Γιατὶ, ὅπως εἶπε καὶ ὁ Νεκτάριος στὴν ἡμερίδα, ἀκόμα καὶ ἡ διατύπωση κοινὰ ἀποδεκτῶν ἐρωτημάτων σὲ μία νέα περιοχὴ ἔρευνας εἶναι δύσκολη δουλειὰ ἀλλὰ ἀπαραίτητη.