(Χώρα Νάξου Κυκλάδων 1749 - Καρυαὶ Ἁγίου Ὄρους 14 Ἰουλίου 1809)
Ἐπιμέλεια κειμένου: Παναγιώτης Μπούρδαλας
Τὸ 1749 γεννήθηκε στὴ χώρα τῆς Νάξου Κυκλάδων ὁ Νικόλαος Καλλιβούρτζης. Ὁ πατέρας του ὀνομαζόταν Ἀντώνιος καὶ ἡ μητέρα του Ἀναστασία. Εἶχε καὶ ἕνα μικρότερο ἀδελφό, τὸν Πιέρο, ποὺ ἀργότερα ἔγινε ἕνας ἀπὸ τοὺς βασικοὺς συνδρομητὲς τοῦ πολυγραφότατου Ἁγίου μας. Ἀπὸ μικρὸ παιδὶ πῆρε τὴν ἐκκλησιαστικὴ εὐσέβεια ἀπὸ τὴν μητέρα του καὶ ἔκανε παρέα μὲ τὸν ἐξάδελφό του, μετέπειτα ἐπίσκοπο Εὐρίπου Ἱερόθεο.
Δίπλα στὸ σπίτι του ἦταν ὁ ἐνοριακὸς Ἱ. Ναὸς τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, στὸν ὁποῖο σύχναζε σὲ ὅλες τὶς ἀκολουθίες, ὅπου καὶ ἔμαθε πολλοὺς ὕμνους. Ὁ ἱερέας τὸν ἔχει μαζί του σ᾿ ὅλες τὶς ἱεροπραξίες. Σὲ ἡλικία 12 ἐτῶν, εἰσάγεται στὴν ὀνομαστὴ σχολὴ τῆς Νάξου, πραγματικὴ Ἀκαδημία. Λειτουργοῦσε στὴν Ἱ. Μ. τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Γκρόττας, μὲ Διευθυντὴ τὸν ἀδελφὸ τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, τὸν Ἀρχιμανδρίτη Χρύσανθο τὸν Ἐξωχωρίτη.
Ὄχι μόνον οἱ γονεῖς του, ἀλλὰ καὶ ὁ δάσκαλός του Χρύσανθος αἰσθάνθηκαν τὴν ἀνάγκη νὰ τὸν προωθήσουν γιὰ ἀνώτερες σπουδές. Μὲ πατρικὴ μέριμνα τοῦ μητροπολίτη Παροναξίας Ἀνθίμου Βαρδῆ, στέλνεται στὴν «Εὐαγγελικὴ Σχολή» τῆς Σμύρνης. Ἐκεῖ τὸν ἀνέλαβε ὁ ξακουστὸς Ἱερόθεος Βουλισμᾶς. Ἐκεῖ εἶχε σὰν συμμαθητές, μεταξὺ ἄλλων, καὶ τοὺς μετέπειτα Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτον τὸν Ζ´ καὶ Γρηγόριον τὸν Ε´.
Ὁ Νικόλαος ἔγινε γνωστὸς γιὰ τὴν πολυμάθειά του καὶ τὴν δυνατὴ μνήμη του. Ἀρκοῦσε νὰ διαβάσει μία φορὰ ἕνα βιβλίο καὶ νὰ τὸ θυμᾶται πάντα! Ἡ εὐφυΐα του, ἡ ταπεινότητά του καὶ ὁ πληθωρισμὸς τῶν γνώσεων, ἐκκλησιαστικῶν καὶ κοσμικῶν, τὸν ἀνέδειχναν σὲ δάσκαλο ἀκόμα καὶ τῶν συμμαθητῶν του. Πέρα ἀπὸ τὴν βαθιὰ γνώση τῶν θεολογικῶν γραμμάτων καὶ τῶν ἐπιστημῶν τῆς ἐποχῆς, ἔμαθε τέλεια τὴν Λατινική, τὴν Ἰταλικὴ καὶ τὴν Γαλλικὴ Γλώσσα. Μετὰ ἀπὸ τὴν πενταετῆ οἰκότροφη φοίτησή του, σὲ ἡλικία 21 ἐτῶν, παρὰ τὶς προσπάθειες νὰ μείνει ὡς δάσκαλος στὴ Σχολή, αὐτὸς τὸν νοῦ του τὸν εἶχε ἀλλοῦ...
Τὸ 1770 (21 ἐτῶν) ὁ Ρωσικὸς στόλος κατέκαψε τὸν Τουρκικὸ στὰ Δωδεκάνησα. Οἱ Τοῦρκοι γιὰ ἀντίποινα σήκωσαν στὴν Σμύρνη ἀντίποινα, ὅπου ἔσφαξαν πολλοὺς Χριστιανούς. Μεγάλο προσφυγικὸ κύμα φτάνει μέχρι τὴν Πελοπόννησο, ὁ δὲ Νικόλαος στὴ Νάξο. Τότε, γιὰ μία πενταετία περίπου ἐργάστηκε ὡς Γραμματέας τῆς Μητροπόλεως Παροναξίας μὲ τὴν ἐποπτεία καὶ τὴν καθοδήγηση τοῦ Μητροπολίτου Παροναξίας Ἀνθίμου τοῦ Γ´ (1742-1779). Τοῦ πρότεινε μάλιστα νὰ γίνει κληρικὸς καὶ μὲ τὶς γνώσεις του νὰ ἀντιμετωπίσει τὴν θεολογία τῶν Φράγκων, ποὺ ὑπῆρχαν στὸ νησί.
Τὴν ἐποχὴ αὐτὴ (1774) βρέθηκαν στὴν Νάξο ἐξόριστοι ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄρος, οἱ ὑπέρμαχοι τῆς Ὀρθοδοξίας ἁγιορεῖτες πατέρες, Ἱερομόναχοι Γρηγόριος καὶ Νήφων καὶ ὁ Γερο-Ἀρσένιος. Γνωρίστηκαν καὶ μίλησαν γιὰ τὸ «κολλυβαδικὸ» κίνημα, μὲ τὸ ὁποῖο οἱ μοναχοὶ ὑπερασπίζονταν τὴν Κυριακή, ἡμέρα τῆς Ἀνάστασης, ἡμέρα χαρᾶς καὶ ὄχι... μνημοσύνων καὶ γονυκλισιῶν! Τοῦ μίλησαν γιὰ τὶς μορφὲς τοῦ Γέροντα Σιλβέστρου καὶ τοῦ Ἁγίου Μακαρίου (Νοταρᾶ), πρώην ἐπισκόπου Κορίνθου, ποὺ βρίσκονταν στὴν Ὕδρα. Ἐκεῖ τοὺς συνάντησε ὁ Νικόλαος, καὶ πῆρε τὴν εὐλογία νὰ μονάσει στὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ νὰ γνωρίσει τὴν Φιλοκαλικὴ παράδοση, στοιχεῖα τῆς ὁποίας εἶναι ἡ γιορτὴ τῆς Ἀνάστασης, ἡ ἄσκηση, ἡ νήψη (ἐσωτερικὴ ἐγρήγορση) καὶ ἡ καρδιακὴ προσευχή.
Ζήτησε τὴν εὐλογία τοῦ ἐπισκόπου καὶ τῆς μητέρας του (ὁ πατέρας του εἶχε κοιμηθεῖ). Παρ᾿ ὅτι ὁ ἐπίσκοπος τὸν ἤθελε κοντά του, δὲν τὸν ἐμπόδισε. Μὲ τὴν μητέρα του συμφώνησαν τὴν ἡμέρα τῆς ἀναχώρησής του νὰ τὴν ἀνεβάσει στὴν Ἱ. Μ. Ἁγ. Ἰω. Χρυσοστόμου τοῦ νησιοῦ. Ὅταν αὐτὸ ἔγινε καὶ κατέβηκε στὴν παραλία γιὰ νὰ πάρει τὸ πλοιάριο, αὐτὸ ἀναχώρησε χωρὶς νὰ προλάβει ν᾿ ἀνέβει. Ὁ ἀποφασισμένος Νικόλαος κολυμπώντας ἀνάγκασε μετὰ ἀπὸ ὥρα νὰ γυρίσουν νὰ τὸν πάρουν... Ἡ μητέρα του ἀργότερα ἐκάρη μοναχὴ μὲ τὸ ὄνομα Ἀγάθη.
Ὁ Νικόλαος σὲ πελάγη εὐτυχίας, φτάνει τὸ 1775, στὸ Ἅγιον Ὄρος, στὴν Ἱ. Μ. Διονυσίου. Οἱ συστατικὲς ἐπιστολὲς τοῦ Γερο-Σιλβέστρου πολὺ τὸν βοήθησαν. Γνώρισε τοὺς κολλυβάδες ἀδελφοὺς Σκουρταίους καὶ τὸν ἀσκούμενο στὴν καλύβα τῆς καψάλας μοναχὸ Εὐθύμιο, ἀργότερα παραδελφό του καὶ βιογράφο του.
Μετὰ ἀπὸ λίγους μῆνες στὴ Ἱ. Μ. Διονυσίου καὶ οἱ ἀρετὲς τοῦ ἀνάγκασαν τὸν ἡγούμενο νὰ κάρει μικρόσχημο μοναχό, μὲ τὸ ὄνομα Νικόδημος. Μετὰ ἀπὸ δυὸ χρόνια (1777) ἔφτασε ὁ πρώην Κορίνθου ἅγιος Μακάριος στὸ Ὄρος καὶ ἔμεινε στὸ κελὶ «Ἅγιος Ἀντώνιος». Ἀπὸ ἐκεῖ ἔστειλε μήνυμα στὸν Νικόδημο γιὰ συνάντηση.
Μὲ εὐλογία ἔφτασε ἐκεῖ καὶ ὁ ἅγιος του ἐμπιστεύτηκε νὰ συντάξει προοίμιο στὴ «Φιλοκαλία» καὶ τὸν «Εὐεργετινὸ» καὶ νὰ διορθώσει τυχὸν ὀρθογραφικὰ σφάλματα. Παρέλαβε ἀκόμη καὶ τὸ πόνημα περὶ «Συνεχοῦς Θείας Μεταλήψεως» γιὰ νὰ τὸ πλατύνει μὲ ὑποσημειώσεις. Τὸ βιβλίο μάλιστα «Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν», ποὺ ἀποτελεῖ ἀνθολογία πατερικῶν κειμένων, εἶναι ἔργο τοῦ ἰδιου του πρώην Κορίνθου ἁγίου Μακαρίου, ὁ ὁποῖος τὸ παρέδωσε στὸν ἅγιο Νικόδημο, τὸ 1777, «πρὸς πληρεστέραν ἐπεξεργασίαν, συμπλήρωσιν καὶ ἔκδοσιν», καὶ ἐξεδόθη τὸ 1782 στὴν Βενετία. Ὅλα αὐτὰ ἔγιναν σ᾿ αὐτὸ τὸ κελὶ καὶ μὲ τὶς συχνὲς ἐπισκέψεις τοῦ Εὐθυμίου...
Ὅταν τελείωσε αὐτὰ τὰ σημαντικὰ ἔργα γιὰ τὸ δοῦλο Ὀρθόδοξο Γένος, ἦλθε στὸ κελὶ τοῦ Εὐθυμίου στὴν Καψάλα (1778). Ἐκεῖ ἀποκάθαρε τὰ ἀβλεπήματα στὴν «Ἀλφαβηταλφάβητο» ἢ «Παράδεισο» τοῦ ἁγίου Μελετίου τοῦ Ὁμολογητῆ. Τὸ ἑπόμενο ἔτος (1779), ἐπανῆλθε πάλι στὴ Μονὴ τῆς Μετανοίας του. Ἐκεῖ ἔμαθε γιὰ τὴν φήμη τοῦ κοινοβιάρχου ὁσίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκη, ὅπου εἶχε στὴν Μολδαβία χίλιους μοναχούς, ποὺ τοὺς δίδασκε τὴν νοερὰ προσευχή. Πῆρε εὐλογία νὰ τὸν ἐπισκεφθεῖ, ἀναχώρησε, ἀλλὰ τὸ πλοῖο προσάραξε στὴ Θάσο καὶ ἔτσι ὁ θεῖος Νικόδημος ἐπέστρεψε στὸ ὄρος γιὰ νὰ φωτίσει τὸ Γένος ποὺ στέναζε.
Ἐπιστρέφοντας ἀσκήτεψε δυὸ χρόνια στὴν ἔρημό της Καψάλας (1779-1781) στὴν καλύβα τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου, ὅπου ἔγινε ὑποτακτικὸς τοῦ Πελοποννησίου μοναχοῦ Ἀρσενίου τοῦ Κολλυβᾶ, τὸν ὁποῖο εἶχε γνωρίσει στὴ Νάξο. Ἡ ἄσκηση καὶ ἡ ταπείνωσή του αὐτὸ διάστημα ἦταν ἀπερίγραπτες...
Πολλὲς φορὲς θελγόταν ἀπὸ τὸν ἔρωτα τῆς ἀναχώρησης καὶ ἔλεγε: «Πᾶμε πατέρες μου σὲ κανένα ἐρημονήσι γιὰ νὰ γλιτώσουμε ἀπὸ τὸν κόσμο». Ἔτσι τὸ 1781 (32 ἐτῶν), φτάνει μὲ τὸν γέροντά του στὸ ἄνυδρο ἐρημονήσι τῆς Σκυροπούλας, βορείως τῆς Εὐβοίας. Σύντομα ὁ γέροντάς του Ἀρσένιος ἐπέστρεψε στὸν Ἄθωνα, ὁ ὅσιος ὅμως ἔσπερνε χειρωνακτικὰ λόγο σιτάρι καὶ μὲ λίγο νερὸ εἶχε τροφὴ γιὰ ὅλο τὸ χρόνο. Ροῦχα τοῦ ἔστειλε ὁ ἐξάδελφός του, ἐπίσκοπος Εὐρίπου Ἱερόθεος, ἀπὸ τὴν Κύμη. Στὶς τρομερὲς δυσκολίες τῆς ἄσκησης ἦλθε νὰ προστεθεῖ ἡ ὑπερβολικὴ πίεση τοῦ Ἱεροθέου νὰ ...συγγράψει «συμβουλευτικὸ ἐγχειρίδιο γιὰ Ἀρχιερεῖς»...
Στὸ τέλος ταπεινὰ τὸ ἀποδέχτηκε, τὸ ὁποῖο ἔγραψε μὲ σημειώσεις καὶ παραπομπές, ὅλες ἀπὸ μνήμης! Οἱ δαίμονες σὲ ἀντιπερισπασμὸ δὲν τὸν ἄφηναν σὲ ...χλωρὸ κλαρί...
Αὐτὸ τὸν καιρὸ μετὰ ἀπὸ δυὸ χρόνια φοβερῆς ἄσκησης, ἐπέστρεψε στὸ κελὶ τοῦ παραδέλφου του Ἱερομονάχου Εὐθυμίου στὸν Ἄθωνα. Ἐπιθυμοῦσε περισσότερες μοναχικὲς ὑποχρεώσεις, ζήτησε καὶ πῆρε τὸ Μέγα καὶ Ἀγγελικὸ Σχῆμα ἀπὸ τὸν γέροντα τοῦ Εὐθυμίου, Δαμασκηνὸ Σταυρουδᾶ τὸν Κολλυβᾶ. Ἦταν τὸ 1783 (34 ἐτῶν).
Μὲ τὴν ἄδεια τοῦ γέροντά του ἀγόρασε ἄλλο κελλί, στὸ ὕψωμα τοῦ Κυριακοῦ Ναοῦ. Σύντομα σὲ διπλανὰ κελλιὰ ἔφτασαν ἀρκετοὶ μοναχοί, γιὰ νὰ παίρνουν κι αὐτοὶ ἀπὸ τὰ χαρίσματά του.
Τὸ 1784 δέχτηκε πάλι ἐπίσκεψη τοῦ φίλου του Ἁγίου Μακαρίου γιὰ νὰ παραφράσει τὰ «ἅπαντα τοῦ Ἁγίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου». Ὁ δεινὸς ἑρμηνευτὴς τελείωσε τὸ ἔργο τὸ 1790 τὸ ὁποῖο καλλιγράφησε καὶ ἐξέδωσε μὲ προτροπή του ὁ φίλος του κολλυβᾶς Ἱερομόναχος Διονύσιος Ζαγοραῖος τὸ 1790.
Τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἔγραψε τὸ «Ἐξομολογητάριον» γιὰ βοήθεια τόσο τῶν ἐξομολόγων, ὅσο καὶ τῶν μοναχῶν. Ἀργότερα ἔγραψε τὸ «Θεοτοκάριο», ὅπου συμπεριέλαβε ὀνομαστῶν ὑμνογράφων κανόνες πρὸς τὴν Κυρία Θεοτόκο, σὲ ὅλους τοὺς ἤχους. Τὸ βιβλίο αὐτὸ κάνει χρήση ἡ Ἁγία μας ἐκκλησία.
Ἔγραψε ἐδῶ καὶ τὰ ἐποικοδομητικά του συγγράμματα «Ἀόρατο πόλεμο» καὶ «Πνευματικὰ Γυμνάσματα».
Μέχρι τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ζοῦσε ἀσκητικὰ καὶ εἰρηνικά. Ἤδη ἡ «Φιλοκαλία», ὁ «Εὐεργετινὸς» καὶ τὸ «Περὶ συνεχοῦς θείας μεταλήψεως» κυκλοφοροῦσαν καὶ πολλοὶ τοῦ ὁμολογοῦσαν χάριτες γιὰ τὴν ὠφέλεια ποὺ ἀπολάμβαναν. Ὅμως δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ μὴν περάσει καὶ τὸ καμίνι τῶν μεγάλων πειρασμῶν, τί ἅγιος θὰ ἦταν ἄλλωστε...
Τὸ βιβλίο γιὰ τὴν «Συνεχῆ Θεία Μετάληψη» βρῆκε ὅμως καὶ ἐχθρούς, γιαὶ ἐπὶ χρόνια θεωροῦσαν πολλοὶ ὡς ὀρθόδοξη Παράδοση τὸ ἀντίθετο!!! Ἕνας τέτοιος μοναχός, τὸ ἔστειλε στὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη Προκόπιο, μαζὶ μὲ ὅσες μποροῦσε κατηγορίες... Παροξύνθηκε ὁ πατριάρχης καὶ μὲ Σύνοδο, τὸ 1786, καταδίκασε τὸ βιβλίο καὶ τὸ νομιζόμενο συγγραφέα του, Ἅγιο Μακάριο Νοταρᾶ, καθὼς καὶ ὅποιον Χριστιανὸν τὸ μελετοῦσε... Οἱ φωτισμένοι Ἁγιορεῖτες ἀγωνίστηκαν ἐνάντια στὴν λάθος Συνοδικὴ ἀπόφαση καὶ πέτυχαν μὲ τὸν ἑπόμενο Πατριάρχη Νεόφυτο Ζ´, τὴν ἄρση τῆς ἄδικης καταδίκης. Ἔτσι οἱ ἀντιφρονοῦντες ποὺ ἀκολουθοῦσαν «ὅτι ἧβραν» φιμώθηκαν...
Ὁ μισόκαλος ὅμως βρῆκε ἄλλο δρόμο γιὰ νὰ κτυπήσει τοὺς κολυβάδες. Κατηγόρησαν τὸν Νικόδημο, ὅτι πιστεύει ὅτι στὸν Ἅγιο Ἄρτο δὲν ...εὑρίσκεται ὅλος ὁ Χριστός, ἀλλὰ τμῆμα Του, γι᾿ αὐτὸ ἐξ ἄλλου εἶναι ὑπὲρ τῆς συνεχοῦς θείας μεταλήψεως!!! Γιὰ νὰ καταλάβουμε τὸν σάλο ποὺ δημιουργήθηκε, ἀρκεῖ νὰ ἀναφέρουμε πὼς ἡ Ἱερὰ Κοινότητα τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἀνακήρυξε τὸν Ἅγιο «Ὀρθοδοξότατο καὶ τῶν δογμάτων τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας τρόφιμον...», μετὰ ἀπὸ 22 χρόνια! Μαζὶ μ᾿ αὐτὸ τὸ θέμα ἀναμοχλεύτηκε καὶ τὸ θέμα τῶν μνημοσύνων τὴν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τῆς Ἀναστάσεως, δηλ. τὴν Κυριακή...μὲ «παγίδα», ποὺ ἔστησαν στὸν ἅγιο Μακάριο!!!
Ἔτσι ἄρχισαν νέες ταραχὲς καὶ διωγμοί... Παρ᾿ ὅλα αὐτὰ ἤρεμος καὶ μὲ ἀγάπη πρὸς τοὺς συκοφάντες του, συνέχιζε τὸ πολλαπλὸ ἔργο του. Στὴν ἐρημικὴ Καψάλα, στὸ κελὶ τοῦ Ἁγίου Βασιλείου, ἔγραψε τὴν «Χρηστοήθεια» καὶ ἔκανε διορθώσεις στὰ «Ἐγκώμια τοῦ Ἐπιτάφιου», κυρίως ὅμως ἔκανε συλλογὴ στὰ «ἅπαντα τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ», ἀλλὰ κάηκαν στὸ Τυπογραφεῖο τῆς Βιέννης μαζὶ μὲ ἐπαναστατικὰ κείμενα τοῦ Ρήγα Φερραίου... Στενοχωρήθηκε πολὺ γι᾿ αὐτὸ καὶ μετακόμισε τὸ 1789, κοντὰ στὸ γερο-Λουκᾶ, δίπλα στὴν Ἱ. Μ. Παντοκράτορος.
Ἐκεῖ ἔκανε τὴν συλλογὴ καὶ σχολιασμὸ ὅλων τῶν Ἱερῶν Κανόνων, ποὺ ὀνομάστηκε «Πηδάλιον τῆς νοητῆς νηός». Ὁ λόγιος Ἀρχιμ. Θεοδώρητος ἀπὸ τὰ Ἰωάννινα, ποὺ μαζὶ μὲ τὸν Ἱεροκήρυκα Δωρόθεο τοῦ Πατριάρχη Νεοφύτου Ζ´ (ποὺ ἔδωσε τὴν ἔγκριση, μετὰ τὸ ταξίδι τοῦ Ἱερομονάχου Ἀγαπίου) πῆγαν στὴ Λειψία γιὰ τὴν ἐκτύπωση, ἔκανε ἀλλαγὲς στὰ σχόλια τόσο γιὰ τὰ μνημόσυνα, ὅσο καὶ γιὰ τὴ Συνεχῆ Θεία Μετάληψη... Καὶ πάλι ὁ μέγας κανονολόγος ἔφαγε «μαχαιριά», τώρα ἀπὸ τὸν «ψευδάδελφο» Θεοδώρητο...
Μετὰ ἀπὸ ἕνα χρόνο ἐπέστρεψε στὴν Καψάλα, κοντὰ στὴ θάλασσα, σὲ νέα καλύβα, τοῦ Ἁγίου Σεργίου. Ἦταν τότε 45 ἐτῶν, πλήρης ἀπὸ δημιουργικὴ δύναμη. Βρέθηκε ἐκεῖ ἀπὸ μοναχοὺς τόσο ἀπορροφημένος, ποὺ ξέχναγε καὶ τὴν μπουκιὰ στὸ στόμα του ἐπὶ ὦρες... Ἔγραψε στὸ κελλὶ αὐτὸ διορθωμένο τὸ «Εὐχολόγιο», νέο «Ἐξομολογητάριο», «Ἑρμηνεία» στὶς 14 Ἐπιστολὲς τοῦ Ἀπ. Παύλου, στὶς ἑπτὰ Καθολικές, στὸ ψαλτήριον τοῦ Εὐθύμιου Ζυγαβινοῦ καὶ στὴν Στιχολογία τῶν ἐννέα Ὠδῶν, ποὺ ὀνόμασε «Κῆπο Χαρίτων».
Ποτὲ δὲν ἔμεινε ἀργός, οὔτε ἄφησε τὴν ἄσκηση καὶ τὴν ἀδιάλειπτο, μονολόγιστο καὶ νοερὰ προσευχή. Ποτὲ δὲν ἄφησε τὴν ἀγάπη του πρὸς τὸ πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας μὲ τὰ ἔργα οἰκοδομῆς... Τὰ ἔργα αὐτὰ τὰ εἶχε τελειώσει μέχρι τὸ 1799 (48 ἐτῶν).
Τὸ 1800 βρισκόταν ἐξόριστος ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος ὁ Ε´, κοντὰ στὸν Νικόδημο. Ἐπειδὴ πολλοὶ χριστιανοὶ γινόντουσαν Μωαμεθανοὶ ἀπὸ τὴν πίεση τῶν Τούρκων, ἔφταναν ἀπ᾿ αὐτοὺς ἀρκετοὶ στὸ Ἅγιον Ὄρος νὰ συμβουλευτοῦν τὸν Πατριάρχη. Αὐτὸς τοὺς ἔστελνε στὴ συνέχεια στὸ Νικόδημο... Ἀνάμεσα σ᾿ αὐτοὺς ποὺ ἐμψυχώθηκαν εἶναι καὶ ὁ Νεομάρτυρας Κωνσταντῖνος ὁ Ὑδραῖος.
Ἐκείνη τὴν ἐποχὴ εἶχαν ἔλθει παπικοὶ γιὰ νὰ συζητήσουν δογματικὰ ζητήματα στὸ Ἅγιον Ὄρος. Ἡ Ἱερὰ Κοινότητα τοὺς ἔστειλε στὸν Ἅγιό μας. Αὐτὸς ἐμφανίστηκε, ὅπως πάντα, ῥακένδυτος καὶ τσαρουχοφόρος! Αὐτοὶ τὸ πῆραν γιὰ προσβολή. Δόθηκαν ἐξηγήσεις καὶ μετὰ ἔπαθαν τέτοια ἥττα στὴ συζήτηση ποὺ σιώπησαν καὶ τράπηκαν σὲ ἄτακτο φυγή...
Ὁ Νικόδημος ἔχει φτάσει σὲ ἡλικία 57 ἐτῶν (1805) καὶ τὸ χαλκέντερο κορμί του ἀρχίζει νὰ λυγίζει. Αἰσθάνεται τὴν ἀνάγκη κάποιας περιποίησης καὶ πηγαίνει στοὺς Σκουρταίους. Δὲν γηροκομεῖται, ἀλλὰ συνεχίζει νὰ ὠφελεῖ. Συντάσσει τώρα τὸν «Συναξαριστὴ τῶν 12 μηνῶν» μὲ ὑπομονὴ γιὰ δυὸ χρόνια!
Ἀπὸ λεπτότητα ἀναχωρεῖ καὶ πάλι γιὰ τὴν Καψάλα, κοντὰ σὲ εὐλαβῆ μοναχό. Τότε ξεσπάει καὶ ἄλλο κύμα ἐπιθέσεων καὶ κατηγοριῶν, γιὰ τὴν συνεχῆ Θεία μετάληψη! Τότε ὅμως ἐπενέβη ἡ Ἱερὰ Κοινότητα καὶ προστάτεψε τὸ κύρος του: «εἴ τις ... ἀνοίγει στόμα καὶ λαλεῖ κατὰ τοῦ ἀνωτέρω διδασκάλου κυρ Νικοδήμου ἀδίκως καὶ συκοφαντικῶς, οὗτος προφανῶς ἐλεγχθείς, ὄχι μόνον θέλει παιδευθεῖ αὐστηρῶς ὑπὸ τῆς κοινῆς ἡμῶν Συνάξεως, ὁποίας τάξεως καὶ καταλόγου εἶναι, ἀλλὰ καὶ θέλει ἐξορισθεῖ τελείως καὶ τὸν ἱερὸν τοῦτον τόπον, ὡς σκανδαλοποιός».
Ἀλλὰ καὶ ὁ ἴδιος ἀναγκάστηκε νὰ ἀπολογηθεῖ γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη πίστη του ἤρεμα... Συνέχισε μάλιστα μὲ διάθεση ψυχῆς τὸ ἔργο του μὲ ὀγκώδη βιβλία, τὸ «Ἑορτοδρόμιο» καὶ τὴν «Νέα κλίμακα»!
Ἡ ἀκτημοσύνη, ἡ παρθενία καὶ ὑπακοή, ἡ ἀδιάλειπτη προσευχή, ἡ ἐπιμονὴ στὴν ὀρθόδοξη λατρεία καὶ εὐχαριστία, ἡ ἀνάδειξη τοῦ ἀναστασίμου τῆς Κυριακῆς ἦταν οἱ κεντρικοὶ πυλῶνες τῆς ζωῆς του. Ἡ ἐπιμονή του στὴν ὀρθόδοξη πίστη, εἰδικὰ ἀπέναντι στὶς ἐκστρατεῖες προτεσταντῶν μισιοναρίων καὶ τῆς μεγάλης ἐπιρροῆς τῶν παπικῶν κυρίως στὶς Κυκλάδες, τὸν ὁδήγησαν νὰ χρησιμοποιήσει καὶ δικά τους ἔργα γιὰ τὴ στήριξη τῆς ὀρθόδοξης πίστης στοὺς ἐπιρρεπεῖς. Ἀναφέρω τὰ ἔργα ὁ «Ἀόρατος πόλεμος» τοῦ Λορέντσο Σκουπόλι τοῦ τάγματος τῶν Θεατίνι καὶ τὰ «Πνευματικὰ γυμνάσματα» τοῦ Ἰγνατίου Λοϋόλα, ἱδρυτῆ τοῦ τάγματος τῶν Ἰησουϊτῶν, γιὰ τὰ ὁποῖα δέχεται σήμερα ἀδόκιμες καὶ ἄδικες ἐπιθέσεις.
Δὲν κατανοεῖται πλήρως δηλαδή, ὅτι ἡ κριτικὴ στάση, ποὺ ἔλαβαν ὅλοι οἱ «Κολλυβάδες» ἔναντι τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ, οἱ ὁποῖοι ἀπέρριψαν ἀπ᾿ αὐτὸν τὰ στοιχεῖα ἐκεῖνα ποὺ ἀπειλοῦσαν νὰ νοθεύσουν τὴν γνησιότητα τοῦ ἤθους καὶ τοῦ τρόπου ζωῆς τῶν ὀρθοδόξων καὶ γενικὰ τῶν Ἑλλήνων-Ῥωμιῶν, χωρὶς νὰ τὸν ἀπορρίπτουν ὁλοτελῶς!
Ἔτσι ἡ κολλυβαδικὴ θεολογία μὲ μία τριανδρία ἁγίων, τὸν Νικόδημο Ἁγιορείτη, τὸ Ἀθανάσιο Πάριο καὶ τὸν Μακάριο Νοταρᾶ πέτυχε τὴν τροφοδότηση τὸ ὑπόδουλου Γένους μὲ μία σειρὰ κειμένων πολιτισμικῆς αὐτοσυνειδησίας, μὲ κορυφαῖο αὐτὸ τῆς Φιλοκαλίας τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν Πατέρων (Βενετία 1782). Τὸ ἀσκητικὸ ἰδεῶδες τῆς Ὀρθοδοξίας, ποὺ γιὰ μία ἀκόμη φορὰ προῆλθε μέσα ἀπὸ τὸ μοναχισμό, ἔδινε στὴν ὑπόδουλη Ῥωμηοσύνη λόγο ὑπαρκτικῆς ἀφύπνισης στὶς οὐσιώδεις πνευματικὲς ἀνάγκες ποὺ τότε εἶχε.
Ὁ γαλλικοῦ τύπου διαφωτισμός, πέρα ἀπὸ τὴν βίαιη εἴσοδο τοῦ ἀνερχόμενου καπιταλισμοῦ στὸ κοινωνικὸ ἐπίπεδο, ἀνεπτυγμένος μέσα στὴ φράγκικη καὶ φεουδαρχικὴ κληρικαλιστικὴ Γαλλία, προσπάθησε βίαια νὰ μεταφυτεύσει στὴν Ῥωμηοσύνη καὶ πνευματικὰ ζητήματα, ὅπως: τὸ ἀντιεκκλησιαστικὸ καὶ ἀντικληρικὸ πνεῦμα, τὸν ἠθικισμὸ σὲ βάρος τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ γεγονότος, τὴν ἐναντίωση στὸν ἕως τότε παραδοσιακὸ τρόπο ἁγιογράφησης τῶν ὀρθοδόξων ναῶν καὶ τὴν χωρὶς φειδὼ μονόπλευρη ἔξαρση τῆς «ἀνάστασης» τῆς Ἀρχαίας Ἑλλάδας (νεοκλασσικισμὸς - ἀρχαιολατρία - νεοπαγανισμός).
Μὲ αὐτὸ τὸ μάτι λοιπὸν πρέπει νὰ ἰδωθεῖ καὶ ἡ τεράστια συγγραφικὴ δουλειὰ τοῦ ἁγίου μας μὲ πολυποίκιλα ἔργα καὶ μέσα σὲ ἀντίξοες συνθῆκες.
1. «Νέον Ἐκλόγιον», 1797 στὴν ἔρημό της Καψάλας, ἔκδ. 1803.
2. «Νέο Μαρτυρολόγιο», 1797 στὴν ἔρημό της Καψάλας, ἔκδ. 1799.
3. «Συναξαριστὴς τῶν Δώδεκα μηνῶν τοῦ Ἐνιαυτοῦ», 1805-1807, στὴν Ἱ. Μ. Παντοκράτορος.
1. «Ἀπολογία περὶ τῆς Κυρίας ἡμῶν Θεοτόκου», 1799 στὴν ἔρημο τῆς Καψάλας.
2. «Ὁμολογία Πίστεως», 1805 στὴν Ἱ. Σκήτη Παντοκράτορος.
1. «Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν», 1777 στὶς Καρυές, ἔκδ. 1782.
2. «Εὐεργετινός», 1777 στὶς Καρυές, ἔκδ. 1794.
3. «Βίβλος Βαρσανοουφίου καὶ Ἰωάννου», 1797 στὴ καλύβα Ἅγιος Βασίλειος στὴν ἔρημο τῆς Καψάλας, ἔκδ. 1805.
1. «Περὶ συνεχοῦς θείας Μεταλήψεως τῶν ἀχράντων τοῦ Χριστοῦ Μυστηρίων», 1778 στὶς κελλὶ Ἅγιος Ἀντώνιος, ἔκδ. 1794.
2. «Βιβλίον καλούμενον Ἀόρατος πόλεμος», 1785 στὴν Ἱ. Σκήτη Παντοκράτορος, ἔκδ. 1796.
3. «Πνευματικὰ γυμνάσματα», 1785 στὸ ἴδιο μέρος.
4. «Ἐπιτομὴ ἐκ τῶν Προφητανακτοδαυϊτικῶν ψαλμῶν», 1797 στὴ καλύβα Ἅγιος Βασίλειος (Καψάλα).
5. «Χρηστοήθεια», 1798 στὸ ἴδιο μέρος.
1. «Αἱ δεκατέσσαρες Ἐπιστολαὶ τοῦ Ἀποστ. Παύλου», 1797 στὴ καλύβα Ἅγιος Βασίλειος, ἔκδ. 1804.
2. «Ψαλτήριον Εὐθυμίου Ζυγαβηνοῦ», 1797 στὸ ἴδιο μέρος.
3. «Κῆπος χαρίτων», 1798 στὸ ἴδιο μέρος.
4. «Ἑπτὰ καθολικαὶ ἐπιστολαί», 1799 στὸ ἴδιο μέρος.
5. «Νέα Κλίμαξ», 1806 στὴν ἔρημο τῆς Καψάλας.
6. «Ἑορτοδρόμιον», 1806 στὸ ἴδιο μέρος.
1. «Ἀλφαβηταλφάβητος», 1778-1779 στὴν Ἱ. Σκήτη τοῦ Παντοκράτορος.
2. «Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου Ἅπαντα, 1784 στὴν Ι. Σκήτη τοῦ Παντοκράτορος καὶ συμπλήρωση τὸ 1794 στὴ καλύβα Ἅγιος Βασίλειος.
3. «Ἅπαντα Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ», 1787 στὴν Καψάλα.
1. «Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον περὶ φυλακῆς τῶν πέντε αἰσθήσεων», 1781-1782 στὸ τόπο ἐξορίας του, δηλ. στὴν ἐρημόνησο Σκυροπούλα Βορείων Σποράδων, ἔκδ. 1801.
2. «Ἐξομολογητάριον», 1784 στὴν Ἱ. Σκήτη τοῦ Παντοκράτορος καὶ συμπλήρωση τὸ 1794 στὴ καλύβα Ἅγιος Βασίλειος.
3. «Πηδάλιον», 1793 στὴ καλύβα τοῦ γερο-Λουκᾶ Ἱ. Μ. Παντοκράτορος, ἔκδ. 1800.
1. Ἐπιγράμματα – Ποιήματα.
2. Λειτουργικοὶ Ὕμνοι καὶ Ἐγκώμια.
3. «Νέον Θεοτοκάριον κλπ. 1795 στὴν Ἱ. Σκήτη Παντοκράτορος.
Τὸ 1809, στὶς 23 Ἀπριλίου, ἑορτὴ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, ἦλθε πολὺ βεβαρημένος στοὺς Σκουρταίους. Ἐπανῆλθε στὴν Καψάλα κοντὰ στὸν Εὐθύμιο. Ἀποφάσισαν καὶ οἱ δυὸ νὰ πᾶνε στὸ κοινόβιο, ποὺ εἶχε ἱδρύσει στὴ Σκιάθο ὁ κολλυβᾶς Νήφων ἀπὸ τὴν Νάξο, γιὰ περισσότερη περίθαλψη. Ὅμως οἱ Σκουρταῖοι δὲν τὸ ἐπέτρεψαν καὶ ἔμεινε σ᾿ αὐτούς. Σὲ λίγο ἀσθένησε βαριὰ καὶ ἄρχισε νὰ προετοιμάζεται γιὰ τὸ μεγάλο ταξίδι...
Στὶς 5 Ἰουλίου εἶχε πιαστεῖ τὸ δεξί του χέρι στὴν Ἱ Μ. Κουτλουμουσίου καὶ στὴν ἐπιθανάτιο κλίνη ἔδινε τὶς τελευταῖες του εὐλογίες καὶ ζητοῦσε τὴν συγχώρεση τῶν ἀδελφῶν...
Κατὰ τὴν ἀνατολὴ τοῦ ἡλίου στὶς 14 Ἰουλίου 1809 παρέδωσε τὸ πνεῦμα του, σὲ ἡλικία μόνο 60 ἐτῶν. Ἐτάφη ἔξω ἀπὸ τὸ κελλὶ τῶν Σκουρταίων. Κοιμήθηκε τότε λοιπὸν ὁ ἕνας ἀπὸ τοὺς δυὸ μεγάλους γίγαντες, ποὺ ὡσὰν Ἄτλαντες κράτησαν τὸ Γένος στοὺς ὤμους τους. Ὁ ἄλλος στύλος ἦταν ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός.
Τὴν εἴδηση τῆς κοιμήσεώς του μὲ θλίψη ἔμαθε ὁ ἐκκλησιαστικός, θεολογικός, μοναστικὸς καὶ ὄχι μόνο, κόσμος τῆς ἐποχῆς του. Σημειώνει ὁ χρονογράφος σχετικὰ μὲ τὴν κοίμηση τοῦ ἁγίου Νικοδήμου: «Ἀνατέλλοντος τοῦ αἰσθητοῦ ἡλίου, εἰς τὴν γῆν, ἐβασίλευσεν ὁ νοητὸς ἥλιος τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Ἔλειψεν ὁ πύρινος στύλος, ὁ ὁδηγῶν τὸν νέον Ἰσραὴλ εἰς εὐσέβειαν. Ἐκρύβη ἡ νεφέλη ἡ δροσίζουσα τοὺς τηκομένους τῷ καύσωνι τῶν ἁμαρτιῶν».
Εἶναι ἀκόμη χαρακτηριστικὴ καὶ ἡ σκέψη τὴν ὁποία ἐξέφρασε τότε ἕνας Χριστιανός. «Πατέρες μου, καλύτερον ἦτο νὰ ἀπέθνῃσκαν σήμερα χίλιοι χριστιανοὶ καὶ ὄχι ὁ Νικόδημος».
Κατὰ καιρούς, πολλὰ ἐγκώμια γράφτηκαν γιὰ τὸν Ἅγιο Νικόδημο, ὅπως: «Ὑπῆρξε ὁ μέγιστος τῶν μονασάντων ἀπὸ συστάσεως τοῦ Ἁγίου Ὄρους». «Ὑπῆρξε ὁ πάντοτε πενίᾳ τρυχόμενος καὶ γιγαντωθεὶς πρὸ τῆς ἀσήμου ἡμῶν γενεᾶς».
Κατὰ τὸν V. Grumel, «ὑπῆρξε κανονολόγος, λειτουργιολόγος, ἁγιογράφος, δηλαδὴ ἑρμηνευτὴς τῶν Γραφῶν, ἀσκητικὸς συγγραφεύς, ἐκδότης βιβλίων, εἰς τῶν πλέον γονίμων συγγραφέων καὶ ἀναμφιβόλως ὁ πλέον φιλόπονος Μοναχός, παρὰ τοῦ ὁποίου δοξάζεται ἡ ἑλληνικὴ Ἐκκλησία».
Κατὰ τὸν Θ. Σπεράντσον, ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὑπῆρξε πρόδρομος τῆς ἐθνικῆς παλιγγενεσίας.
Ὁ Γάλλος Καρδινάλιος Luis Petit γράφει πὼς ὁ Νικόδημος μὲ τὰ βιβλία του ἀντικατέστησε τὸ ζωντανὸ κήρυγμα τοῦ Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ καὶ χαρακτήρισε τὸ κίνημα τῶν «Κολλυβάδων» ὡς «δεῖγμα ἀφυπνιζόμενης ζωῆς τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους».
Ὁ Ἱερὸς Νικόδημος ἀναμφίβολα ὑπῆρξε ὁ κορυφαῖος ἐκφραστὴς τοῦ ὁσιακοῦ βίου καὶ ἡ θύρα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ὀρθόδοξη πνευματικότητα. Εἶναι ὁ ἐξαίσιος θεολόγος καὶ ὁ ἀσίγαστος διαχρονικὸς διδάσκαλος τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τοῦ Γένους. Ἀποτελεῖ πολὺ σπάνιο φαινόμενο συνδυασμοῦ θείων χαρισμάτων, ἁγιότητος βίου, ἄσκησης καὶ συγγραφικῆς παραγωγῆς.
Κάτω ἀπὸ τὴν πρώτη εἰκόνα τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, ποὺ δημοσιεύθηκε τὸ 1819 στὴν πρώτη ἔκδ. ἔργου τοῦ «Ἑρμηνεία τῶν ΙΔ´ Ἐπιστολῶν τοῦ Ἀποστόλου Παύλου», ὑπάρχει ἕνα ἐπίγραμμα - λεζάντα, τὸ ὁποῖο ἀναφέρει ἐπὶ λέξει: «Τίς Νικόδημος, οὗ κλέος μέγα - ἐν Ὀρθοδόξοις καὶ σοφοῖς Ὄρους Ἄθω - ὃς τήνδε Βίβλον εὐφυῶς τάξε, φίλε - Νάξιος ἀνήρ. Εὖγε τῆς εὐφυΐας».
Μὲ ἀρ. πρωτ. 1717/31-5-1955, ὁ Πατριάρχης Ἀθηναγόρας μαζὶ μὲ τὴν Σύνοδο πὼς «...ἐξ ὀνόματος καὶ πάντων τῶν ἐν Ἁγιωνύμῳ Ὄρει ἐνασκουμένων Ὁσιοτάτων Μοναχῶν, ὑπέβαλε ὁ τοῦ ἐν Καρυαῖς Κελλίου Λαυριώτης Γέρων Ἀνανίας, αἰτούμενος ὅπως, ἡ ἐπέτειος τοῦ θανάτου αὐτοῦ καθιερωθεῖ ἐν τιμῇ Ἁγίου, ἔγνωμεν, συνοδᾶ τοῖς πρὸ ἡμῶν θείοις Πατράσι ... Δι᾿ ὃ καὶ θεσπίζομεν Συνοδικῶς καὶ διοριζόμεθα καὶ ἐν Ἁγίῳ διακελευόμεθα Πνεύματι, ὅπως ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ εἰς τὸν ἑξῆς αἰώῶνα τὸν ἅπαντα, Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης συναριθμεῖται τοῖς ὁσίοις καὶ Ἁγίοις τῆς Ἐκκλησίας ἀνδράσιν, ἐτησίοις ἱεροτελεστίαις καὶ ἁγρυπνίαις τιμώμενος καὶ ὕμνοις ἐγκωμίων γεραιρόμενος τὴ ιδ´ Ἰουλίου ἐν ᾗ μακαρίως πρὸς τὸν Κύριον ἐξεδήμησεν...».
Ὁ ἅγιος Νικόδημος ἑορτάζεται κατὰ τὴν καθιερωμένη πανήγυρη τῆς 14ης Ἰουλίου. Ἐπίσης ἑορτάζει τὴν πρώτη Κυριακὴ τοῦ Σεπτεμβρίου, κατὰ τὴν Σύναξη τῶν Πέντε Ἁγίων της Παροναξίας ποὺ καθιερώθηκε πρόσφατα καὶ ἡ ὁποία τελεῖται στὸ νεόδμητο Ἱ. Ναὸ τῶν Ναξίων Ἁγίων Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου καὶ Νικολάου τοῦ Πλανᾶ, στὴν χώρα τῆς Νάξου, ἐγκαινιασθέντα τῇ 14ῃ Ἰουλίου 2007. Ἐπίσης ἑορτάζει τὴν Τρίτη Κυριακὴ τοῦ Σεπτεμβρίου στὴν Πάρο, ὅπου ἐπίσης τελεῖται ἡ Σύναξη τῶν Ἁγίων.
Οἱ ᾀσματικὲς Ἀκολουθίες τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου, οἱ ὁποῖες εὑρίσκονται σὲ λειτουργικὴ χρήση, συντάχθηκαν ἀπὸ τὸν ἀείμνηστο Ὑμνογράφο, Γεράσιμο Μοναχὸ Μικραγιαννανίτη, ἀπὸ τὸν Σεβ. Μητροπολίτη πρώην Πατρῶν κ. Νικόδημο, καθὼς καὶ ἀπὸ τὸν Ἀρχιμ. Νικόδημο Παυλόπουλο, Ἡγούμενο τῆς Ἱ. Μονῆς Λειμῶνος Λέσβου.
1. «...Διότι καὶ ὁ διάβολος ἔχει μεγάλην συγγένειαν καὶ οἰκείωσιν πρὸς τὴν φαντασίαν καὶ σχεδὸν ἐξ ὅλων τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς, αὐτὴν ἔχει ἐπιτηδειότερον ὄργανον διὰ νὰ παραπλανᾶ τοὺς ἀνθρώπους καὶ νὰ ἐνεργεῖ τὰ πάθη καὶ τὰς κακίας του. Ἔχει μεγάλην οἰκείωσιν πρὸς αὐτήν.
Διότι καὶ αὐτός, νοῦς κτισθεὶς παρὰ τοῦ Θεοῦ πρότερον, ἁπλοῦς καὶ ἀσχημάτιστος καὶ ἀφάνταστος, ὡς οἱ λοιποὶ θεῖοι ἄγγελοι, ὕστερον ἠγάπησεν τὰ σχήματα καὶ τὴν φαντασίαν καὶ φαντασθεὶς νὰ θέσῃ τὸν θρόνον του ὑπεράνω τοῦ οὐρανοῦ καὶ νὰ γίνει ὅμοιος τῷ Ὑψίστῳ, ἀπὸ ἀγγέλου φωτεινοῦ, ἔγινεν διάβολος σκοτεινός.... ». (Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον, σελ. 104).
2. «Ἀπὸ τὴν πολλάκις ρηθεῖσαν κακίαν τῆς φιλαυτίας, δηλαδὴ τῆς ἀγάπης καὶ ὑπολήψεως καὶ τιμῆς, ποὺ ἔχομεν εἰς τὸν ἑαυτόν μας, γεννᾶται μία ἄλλη κακία ποὺ μᾶς προξενεῖ βαρυτάτην ζημίαν. Αὕτη εἶναι ἡ αὐθάδης κρίσις καὶ κατάκρισις ποὺ κάνομεν εἰς τὸν πλησίον, ἀπὸ τὴν ὁποίαν κατάκρισιν ἐρχόμεθα εἰς τὸ νὰ ἐξευτελίζωμεν ἀδελφούς, νὰ τοὺς περιφρονοῦμεν καὶ νὰ τοὺς ταπεινώνωμεν. ...». (Ἀόρατος πόλεμος, σελ. 158).
3. « Εἰς τόπον χλόης ἐκεῖ μὲ κατεσκήνωσεν: Τόπος χλόης εἶναι ἡ πρακτικὴ ἀρετή, ὕδωρ δὲ ἀναπαύσεως εἶναι ἡ θεωρητικὴ φιλοσοφία, κατὰ τὸν Ἅγιον Μάξιμον. Ἐκεῖ λοιπὸν λέγει ὁ καθεὶς ἀπὸ τοὺς ἐθνικούς, θέλει μὲ κατασκηνώσει ὁ Κύριος, ὅπου εἶναι τόπος χλόης. Ἐπέμεινε δὲ εἰς τὴν μεταφορὰν τοῦ ποιμένειν, ἐπειδὴ χλόη καὶ νερόν, αὐτὰ εἶναι ἡ εὐτυχία τοῦ ποιμνίου.
Θέλει νὰ εἰπῇ δὲ ὅτι κατέστησε ὁ Κύριος εἰς ἀπόλαυσιν νομῆς καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν. Νοεῖται δὲ καὶ ἄλλως, ὅτι τόπος χλόης εἶναι ἡ ἐκκλησία, χλόη δὲ εἶναι οἱ Χριστιανοί, ὁποῦ ἀνθοῦν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν κατὰ τὴν ἀρετήν. Ἢ χλόην θέλεις νοήσεις τὴν πίστιν τῶν Χριστιανῶν, διὰ τί νεάζει καὶ ἀνθεῖ πάντοτε ὡσὰν τὴν χλόην, ἐπειδὴ ἡ τῶν Ἑλλήνων πλάνη ἐγήρασεν ὡσὰν τὸ χορτάρι καὶ ἐξηράνθη». (Ἑρμηνεία εἰς τοὺς Ψαλμούς, τόμ. Α´, σελ. 344).
4. « ...Φανερὸν εἶναι λοιπόν, ὅτι ἀφῆκε νὰ νοοῦμεν ἡμεῖς, πὼς ὁ Μέγας Βασίλειος μεταχειρίζεται τὴν Ἀκρίβειαν, αὐτὴ δέ, καὶ ἡ Οἰκουμενικὴ Β´, ἐμεταχειρίστηκαν τὴν Οἰκονομίαν, καὶ οὕτω δὲν φαίνεται καμμία ἀντίφασις, ἢ ἐναντιότης ἀνάμεσά των. Καὶ οὗτος μὲν ὁ λόγος τῆς Οἰκονομίας εἶναι ἡ πρώτη καὶ κυριωτέρα αἰτία, διὰ τὴν ὁποίαν αἱ σύνοδοι αὗται, ἄλλων μὲν αἱρετικῶν ἐδέχθησαν τὸ βάπτισμα, καὶ ἄλλων ὄχι. Κοντὰ δὲ εἰς τὸν λόγον τῆς Οἰκονομίας ἐστάθη καὶ δετέρα αἰτία, διὰ τὴν ὁποίαν οὕτως ἐποίησαν.
Αὕτη δὲ εἶναι διότι, ἐκεῖνοι μὲν οἱ αἱρετικοί, τῶν ὁποίων ἐδέχθησαν τὸ βάπτισμα, ἐφύλαττον ἀπαράλλακτον καὶ τὸ εἶδος, καὶ τὴν ὕλην τοῦ βαπτίσματος τῶν ὀρθοδόξων, καὶ ἐβαπτίζοντο κατὰ τὸν τύπον τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας. Ἐκεῖνοι δὲ οἱ αἱρετικοί, τῶν ὁποίων τὸ βάπτισμα δὲν ἐδέχθησαν, ἐπαραχάραξαν τὴν τελετὴν τοῦ βαπτίσματος καὶ διέφθειραν, ἢ τὸν τρόπον τοῦ εἴδους, ταὐτὸν εἰπεῖν τῶν ἐπικλήσεων, ἢ τὴν χρῆσιν τῆς ὕλης, ταὐτὸν εἰπεῖν τῶν καταδύσεων καὶ ἀναδύσεων ». (ΠΗΔΑΛΙΟΝ, Σχόλιο στὸν ΜΣτ´ Κανόνα τῶν Ἁγίων ἀποστόλων, σελ. 54).
5. «... Ἡ Κυριακὴ εἶναι ὀγδόη: Διότι μετὰ τὴν ἑβδόμην ἀριθμεῖται καὶ ὑπεραναβένηκε τὸν ἐβδοματικὸν καὶ ἰουδαϊκὸν σαββατισμόν, κατὰ τὸν Ἀθανάσιον κατὰ τὸν Βασίλειον, καὶ κατὰ τὸν Θεολόγον Γρηγόριον. Διότι καὶ ἡ ἐν τῇ Κυριακῇ γενομένη Ἀνάστασις τοῦ Κυρίου ὀγδόη ἐστίν, ἀριθμουμένη μετὰ τὰς ἑπτὰ Ἀναστάσεις, τὰς γενομένας πρὸ τῆς Ἀναστάσεως Αὐτοῦ, κατὰ τὸν Θεσσαλονίκης Γρηγόριον.
Ὀγδόη λέγεται ὅτι ὁ Κύριος ἀναστὰς κατὰ τὴν ὀγδόην καὶ φανεὶς εἰς τοὺς Ἀποστόλους, πάλιν μετὰ ὀκτὼ ἡμέρας ἐφάνη εἰς αὐτούς, παρόντος καὶ τοῦ Θωμᾶ. Διατὶ αἱ μὲν ἄλλαι Δεσποτικαὶ ἑορταὶ μίαν μόνην φορὰν τὸν χρόνον ἑορτάζονται, ἡ δὲ Κυριακὴ ἑορτάζεται εἰς κάθε ὀκτὼ ἡμέρας, καὶ ἀκολούθως ἑορτάζεται πενηνταδύω φοραὶς τὸν χρόνον. Ἰδοὺ πόσον ἀνωτέρα καὶ ὑπερέχουσα τῶν ἄλλων ἑορτῶν εἶναι ἡ Κυριακή...» (Ὁμολογία Πίστεως).
1. ΕΝΟΡΙΑΚΟΣ ΠΑΛΜΟΣ Ι. Ν. Κοιμήσεως Ὀβρυᾶς, ἔτος 3ο, Ἄρ. Φύλλου 31, ΙΟΥΛΙΟΣ 1998
2. ΕΝΟΡΙΑΚΟΣ ΠΑΛΜΟΣ Ι. Ν. Κοιμήσεως Ὀβρυᾶς, ἔτος 6ο, Ἄρ. Φύλλου 67, ΙΟΥΛΙΟΣ 2001
3. ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ Ο ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ, Ἀρχ. Νικοδήμου Παυλοπούλου, ΑΘΗΝΑ 1976
4. ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ Ο ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ, Μοναχοῦ Θεόκλητου Διονυσιάτη, ἔκδ. ΑΣΤΗΡ, ΑΘΗΝΑ 1978
5. ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ, ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, ἔκδ. Σχοινά, ΒΟΛΟΣ 1983)
6. ΠΗΔΑΛΙΟ, Ἀγαπίου Ἱερομονάχου καὶ Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ἔκδ. ΑΣΤΗΡ, ΑΘΗΝΑ 1982
7. ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΕΙΣ ΤΟΥ ΨΑΛΜΟΥΣ, τόμοι 3, ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, ἔκδ. ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΚΥΨΕΛΗ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1979
8. ΑΟΡΑΤΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, ἔκδ. ΦΩΣ, ΑΘΗΝΑ 1973
9. Π. Μ. Σωτήρχου, Αὐτὸς ὁ Μέγας, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης
10. Ἐνάντια στὴ Θρησκεία, Χρήστου Γιανναρᾶ, ἔκδ. Ἴκαρος, 2006
11. Πρωτ. π. Γεωργίου Παπαβαρνάβα, http://www.parembasis.gr/2002/02_07_06.htm, Ἰούλιος 2002
12. Ἀρχιμ. Ἀλέξανδρος Μοστρᾶτος, http://www.i-m-paronaxias.gr/byzantine-monasteries/nikodimos_agioritis.html
13. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%82_%CE%BF_%CE%91%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%81%CE%B5%CE%AF%CF%84%CE%B7%CF%82
14. Album Φωτογραφιῶν τῆς ἰστοσελίδας rel.gr, http://rel.gr/photo/thumbnails.php?album=26&page=15
15. Ὁ Ὀρθόδοξος Μοναχισμὸς κατὰ τὸν Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, Ἀρχιμ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ Καθηγ. Ἱ. Μ. Ὁσίου Γρηγορίου, Ἅγιον Ὄρος, http://www.pigizois.net/pneumatikoi_logoi/orthodojos_monaxismos.htm
16. Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, http://forum.athos.gr/index.php?topic=1286.0, 20-11-2005.
17. http://www.agios-nikodimos.gr/
18. http://www.imd.gr/html/gr/section02/ellinismos/books/sunday/04.htm,
19. Κ. Καραϊσαρίδη, ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τὸ λειτουργικό του ἔργο, Ἀθήνα, 1998.
20. Πρωτ. π. Γ. Μεταλληνοῦ, Οἱ «Κολλυβάδες» κατὰ τοῦ Διαφωτισμοῦ, Μιὰ λαϊκὴ πνευματικὴ ἀντίδραση, ὁμιλία στὸ Βόλο, hellas.ncsr.gr/eastorthodox/church_of_greece/Keim439/keim4395r.rtf
21. Ἀθανασίου Ἰ. Καλαμάτα, Ἁγιότητα καὶ Διαφωτισμός, http://www.istoselides.gr/istoselides/article.php?sid=2446