ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΛΑΜΠΡΟΥ
Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου
[Ὁσίου Λεοντίου τοῦ ἐκ Μονεμβασίας]
Ἀρχαιότατον εἶναι τὸ «Ἐγκώμιον τοῦ ὁσίου Λεοντίου τοῦ ἐν Ἀχαΐᾳ»,[2] ὅπερ δυστυχῶς ἀτελὲς περιλαμβάνεται ἐν τῷ μόνῳ περισώσαντι αὐτὸ Μαρκιανῷ κώδικι. Εἶναι δὲ καθ᾿ ὅλου τὸ Ἐγκώμιον τοῦτο μία τῶν ἀρχαιοτάτων, ἴσως δ᾿ αὐτόχρημα ἡ ἀρχαιοτάτη τῶν σωζομένων συγγραφῶν τοῦ Σχολαρίου, γραφεῖσα ἐν οἷς χρόνοις ἐμαθήτευε, καὶ δὴ καθ᾿ ὑπόδειξιν αὐτοῦ τοῦ διδασκάλου. Ἀλλὰ τίς ὁ διδάσκαλος οὗτος καὶ τίς ὁ τόπος τῆς μαθητείας τοῦ Σχολαρίου καὶ τῆς συγγραφῆς τοῦ Ἐγκωμίου; Τὸ γεγονός, ὅτι ὡς θέμα ἐδόθη εἰς αὐτὸν ἡ ἐγκωμίασις ὁσίου Πελοποννησίου καθιστάνει, νομίζω, φανερόν, ὅτι ἐν αὐτῇ ταύτῃ τῇ χερσονήσῳ, καὶ δὴ πιθανώτατα ἐν Μυστρᾷ, ἐγράφη τὸ Ἐγκώμιον. Οὕτω δ᾿ ἐχόντων τῶν πραγμάτων, τίνα ἄλλον δυνάμεθα νὰ φαντασθῶμεν ὡς καθηγητὴν τοῦ Σχολαρίου ἢ τὸν πολὺν Γεμιστόν, ὅστις, ἀποθανὼν τῷ 1452 ἐν γήρατι βαθυτάτῳ, ἦτο μὲν κατὰ πολὺ πρεσβύτερος τοῦ Γενναδίου Σχολαρίου, εἶχε δὲ μεταβῆ εἰς τὴν Πελοπόννησον ἐπὶ τοῦ Θεοδώρου Β´ ἄρξαντος ἀπὸ τοῦ 1407.[3] Ἂν δὲ πράγματι διδάσκαλον τοῦ Γενναδίου δικαιούμεθα νὰ θεωρήσωμεν τὸν Γεμιστόν, εἶναι ἄξιον ἰδίου λόγου, ὅτι ἡ φορὰ τῶν πραγμάτων ἤγαγεν εἰς τὸ νὰ ἔλθῃ σὺν τῷ χρόνῳ ὁ Σχολάριος εἰς σύγκρουσιν πρὸς αὐτὸν τὸν διδάσκαλον.
Τὰ δὲ κατὰ τὸν ὅσιον Λεόντιον, ὅστις συνδέεται ἀμέσως πρὸς τὴν ἱστορίαν τῆς μεσαιωνικῆς Πελοποννήσου, μέχρις τινὸς μόνον μανθάνομεν ἐκ τοῦ Ἐγκωμίου τοῦ Σχολαρίου, μένοντος ἀτελοῦς. Τοῦτο διδάσκει ἡμᾶς, ὅτι ὁ Λεόντιος, καλούμενος Λέων κατὰ κόσμον, εἶχε πατέρα Ἀνδρέαν, ἄρχοντα τῆς Πελοποννήσου, οὗ ἀγνοοῦμεν τὸ οἰκογενειακὸν ἐπώνυμον, καὶ μητέρα Θεοδώραν, διδασκόμεθα δὲ καὶ τὰ κατὰ τὴν θύραθεν παιδείαν τοῦ Λέοντος καὶ τὴν ἀρχομένην μελέτην τῶν Γραφῶν, ἀλλ᾿ οὐδὲν πλέον. Πλὴν ἀλλὰ τὰς ἐκπεσούσας λοιπὰς περὶ τοῦ Λεοντίου εἰδήσεις δυνάμεθα νὰ συμπληρώσωμεν ἐκ τοῦ Νέου Λειμωναρίου, ἐν ᾧ περιλαμβάνεται ὁ βίος αὐτοῦ. Καὶ δὴ ὅτι χάριν εὐρυτὲρων φιλοσοφικῶν σπουδῶν ἀποσταλεὶς εἰς ΚΠολιν ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἐπανῆλθεν εἰς τὴν γενέτειραν Μονεμβασίαν ἐκλιπόντος τοῦ πατρός, ἔνθα ἐνυμφεύφθη. Δὲν ἐδίστασε δὲ βραδύτερον καταπείσας τὴν σύζυγον ν᾿ ἀσποστῇ τῶν ἐγκοσμίων καὶ Λεόντιος μετονομασθεὶς νἀπέλθῃ εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος. Ἐκεῖθεν ἐπανῆλθεν εἰς Πελοπόννησον, ὅπου, μονάσας παρὰ τὸ Αἴγιον ἐπὶ τοῦ ὄρους τοῦ λεγομένου Κλωκοῦ τοῦ Γέροντος, ὡς θαυματουργὸς διεφημίσθη.
Οὗ ἡ μνήμη τελεῖται τῇ ιαῃ τοῦ Δεκεμβρίου μηνός.
Ἔθος ἐστὶ τοῦτο τοῖς καθηγηταῖς τῶν λόγων κοινόν[5], τὸ τοὺς ὑφ᾿ αὑτοῖς ταῖς καινοτέραις ἐγγυμνάζειν τῶν ὑποθέσεων, λόγου τε δύναμιν ἐντεῦθεν περιποιουμένοις αὐτοῖς πρός τε τέχνην ἠρέμα καὶ κατὰ μικρὸν[6] ἐμβιβάζουσι καὶ τοῦ πονεῖν καὶ ἀρετῆς ἐπιμελεῖσθαι προτρεπομένοις. Τοῖς τε οὖν ἄλλοις καὶ τῷ ἐμῷ καθηγεμόνι εἴπερ ἄλλο[7] τι καὶ τοῦτο ἐσπούδασται, καὶ πρός τε πολλοὺς ἐχρήσατο τῷ ἔθει τῶν πεπλησιακότων αὐτῷ καὶ οὐχ ἥκιστά[8] γε ἐπ᾿ ἐμοί, ὃς πρὸς πολλοῖς ἄλλοις οἷς ἀεί με τετίμηκε καὶ τιμᾷ καὶ τούτῳ με κοσμεῖν οἴεται δεῖν, καὶ καιρὸν σχεδὸν οὐδένα παρίησι, καθ᾿ ὃν οὐ χορηγεῖ τινα ἀεί μοι λόγων ὑπόθεσιν. Ἄλλοτε οὖν ἄλλας ὑποθέσεις ὑποβάλλει μοι λόγων, καὶ νῦν τὸν θαυμαστὸν εἰς εὐφημίαν μοι Λεόντιον προὔθετο,[9] ἄνδρα μὴ κατ᾿ ἄνθρωπον πολιτευσάμενον, πρὸς δὲ τὰς ὑπὲρ ἄνθρωπον ὣς ἐφικτὸν ἁμιλλησάμμενον[10] φύσεις· Λεόντιον, οὗ καὶ τὸ μεμνῆσθαι μόνον ἁγιασμὸς // καὶ παράκλησις ὄντως πρὸς ἀρετήν, καὶ τὸ ὑπὲρ αὐτοῦ τι λέγειν παντὸς μᾶλλον ὠφελιμώτερόν τε καὶ τιμιώτερον· Λεόντιον, ὃς πρὶν μὲν τῇ Πελοποννήσῳ πάσῃ, εἰ καὶ μὴ μόνῃ, κόσμος ἦν οὐ μικρός, νῦν δὲ τῆς ὑφ᾿ ἡλίῳ πάσης καὶ εἴ τις ἄλλος ὑπερκόσμιος κόσμος καὶ ὑψηλὸς καὶ τοῖς ὑψηλοτέροις ὄντως κοσμούμενος κάλλεσι. Τοῦτον ὁ πάντα ἐμοὶ γενόμενος, οὐκ ἐμοὶ δὲ μόνον, ἀλλὰ καὶ πᾶσιν ἁπλῶς ὡς εἰπεῖν λόγου καθηγητής, ὑφηγητὴς ἀρετῆς, παράδειγμα βίου, κανών καὶ στάθμη παντὸς ὠφελίμου καὶ λυσιτελοῦς πράγματος, εἰ καὶ μὴ οἷος ἐγὼ τοιούτῳ κανόνι συμπαραθέειν ἢ ἕπεσθαι, τοῦτον οὖν μοι καὶ νῦν ὑπόθεσιν τῶν λόγων πεποίηται. Ἐγὼ δὲ τοσούτῳ καὶ τηλικούτῳ πράγματι τὴν αὐτοῦ γλῶτταν ἀρκοῦσαν εἰδώς, ὡς ταύτην μόνην ἱκανὴν τὰ τοιαῦτ᾿ ἀμυμνεῖν καὶ λόγους ἐφαμίλλους[11] ἐξευρίσκειν τοῖς πράγμασιν, ὤκνουν τὴν ἐγχείρησιν καὶ ἀνεβαλλόμην καὶ παντοῖος ἐγινόμην, ἵν᾿ ἀποφυγεῖν δυνηθείην. Τό τε γὰρ πρᾶγμα κρεῖττον ἢ κατὰ δύναμιν λόγου, μὴ ὅτι γε τοῦ κατ᾿ ἐμέ, ἀλλὰ καὶ ὧν ἐπὶ λόγοις μέγα τὸ κράτος, ἐγώ τε τὰ περὶ λόγους ἀσθενὴς παντὸς μᾶλλον. Εἰ δ᾿ οὕτως ἐπὶ τῶν ἄλλων ἔχω, τίς ἂν ἐπὶ τοῦ παρόντος γενοίμην μετὰ παρασκευῆς οὐ λαμπρᾶς πρὸς οὕτω // λαμπρὸν ἀγῶνα κελευόμενος ἀποδύεσθαι; Διὰ τοῦτο καὶ πρὶν ἀνεβαλλόμην καὶ νῦν οὐδὲν ἧττον τὴν ἐγχείρησιν δέδια, μὴ καὶ δόξω τισίν, οἷς τὰ ἑτέρων μᾶλλον ἦν τὰ σφέτερ᾿ αὐτῶν πολυπραγμονεῖν εἰωθός, ἀλαζών[12] τις εἶναι καὶ φιλοτιμεῖσθαι τοῖς ὑπὲρ ἐμέ, ἐμέ τε καὶ τὴν κατ᾿ ἐμὲ τῶν λόγων δύναμιν παραβάλλειν. Ἂν μὲν οὖν ἀνέπειθέ με δυσχεραίνειν τοὺς λόγους, ταῦτά ἐστιν. Ἐπεὶ δ᾿ οὐκ ἀγαθὸν ἡ ἀπείθεια, καὶ τοῦτο δοκεῖ μὲν καὶ τοῖς ἔξω πᾶσι σχεδόν, παρακελεύεται δὲ καὶ Παῦλος τοῖς ἡγουμένοις ἡμῶν πείθεσθαι καὶ ὑπείκειν, ἐμοὶ δὲ παντὸς μᾶλλον τῷ νῦν ἐπιτάττοντι τὸ εὐπειθεῖν[13] ἐστιν ὀφειλόμενον, καὶ οὐκ ἔστιν ον ἂν εὕροι με τις αὐτῷ ποτε πρότερον ἀπειθήσαντα, εἶξα μὲν τοῖς ἐπιτάγμασι, καὶ ἰδοὺ πρὸς τὸν ἀγῶνα καθίημι ἐμαυτόν, τὸ πᾶν δ᾿ ἀνατίθημι τῷ τε πρὸς εὐφημίαν ἡμῖν προκειμένῳ, ἵνα λόγου δύναμιν ἡμῖν τοῖς ὑπὲρ αὐτοῦ τι λέγειν ἄνωθεν χορηγήσῃ προῃρημένοις, καὶ τῷ πρὸς τὸν ἀγῶνα καὶ τὴν σπουδὴν ἐρεθίζοντι, ἵνα τοῖς ὑφ᾿ ἡμῶν λεγομένοις ἐπιβάλῃ[14] χεῖρα διορθουμένην· ἄνευ γὰρ τοιαύτης συμμαχίας οὐχ οἷοι ἡμεῖς τοιοῦτον ἆθλον διενεγκεῖν.
Αἰτία μὲν οὖν μοι // τῶν παρόντων λόγων αὕτη μία καὶ πρώτη· πρώτην δὲ δήπου τῇ τεύξει φημί, καὶ οὕτως ἀπαραίτητος τοῑς εὐπειθεῖν ᾑρημένοις.[15] Εἰ δ᾿ ἡ μὲν ὑπόθεσις τῶν λόγων οὕτω λαμπρά, φαῦλοι δ᾿ ἡμεῑς τὰ εἰς λόγους, ὁ δ᾿ ἐπιτάττων μόνος ἱκανὸς αὐτὴν κατ᾿ ἀξίαν ὑμνῆσαι, καὶ ὅμως τοῦθ᾿ ἡμῖν φέρων ἐπέθηκε, θαυμαζέτω μηδείς. Πρῶτον μὲν γάρ, ὅπερ ἔφθην εἰπών, ἵν᾿ ἡμᾶς ἐγγυμνάσῃ ταῖς τῶν ὑποθέσεων καινοτέραις τε καὶ παραδοξοτέραις ταῦτ᾿ ἐπιτάττει, οὐ καταφρονῶν, ὡς ἄν τινες οἰηθεῖεν· οὔτε γὰρ τὸ πρᾶγμα οἷον καὶ τοιαύτην τῳ παρασχεῖν ὑποψίαν, εἰ μὴ καὶ τοὐναντίον ἅπαν ἐμφιλοτιμεῖσθαί[16] γε μᾶλλον καὶ λίαν αὐτῷ, οὔτε τοιοῦτος ἐκεῖνος, οἷος τὰ τοιαῦθ᾿ ὑπερορᾶν, τῆς ὑψηλοτέρας μερίδος ὄντα καὶ κρείττονος ἢ κατ᾿ ἀνθρωπίνην σπουδήν, ὃς οὐδ᾿ έφ᾿ ἑνὸς τῶν παρὰ φαῦλον κρινομένων ὤφθη πω τῷ πάθει κεκρατημένος. Πρώτου μὲν οὖν τούτου ταῦθ᾿ ἡμῖν ἐπιτάττει·[17] ἕπειτα δὲ καὶ πρὸς ἀρετὴν ἐμβιβάζων ἠρέμα καὶ δεικνὺς οἵους χρὴ παράδειγμα τοῦ βίου ποιεῖσθαι καὶ πρὸς ᾧ κανόνι τὰ καθ᾿ ἡμᾶς παρατιθέντες αὐτοὺς οὔθ᾿ ἁμαρτάνοιμεν ἄν, εἰ μὴ μᾶλλον καὶ εὐδοκιμοῖμεν, εἴ γε τῷ κανόνι ὡς προσήκει ἑποίμεθα, οὔτ᾿ ἔχοιμεν ὅπως ἂν ἄλλως // ἄμεινον πράξαιμεν ἢ τούτῳ κατ᾿ ἴχνος ἀκολουθοῦντες. Καὶ μὴν καὶ τὸ πρὸς ἄλλοις ἠσχολῆσθαι[18] τὸν νοῦν, ἅ κοινήν γε δὴ τινα τὴν ὠφέλειαν ἐπαγγέλλεται, οὐκ ἐπιτρέπει σχολὴν ἄγειν αὐτόν, ὥστε καὶ τοιάταις ἐγχειρεῖν ὑπόθέσεσι, πανταχόθεν πολλοῖς ἀναγκαζόμενον ὁσημέραι διὰ τοῦτο[19] προσπαλαίειν ἐναντιώμασιν· ἄλλως τε καὶ τὸν εἰς εὐφημίαν νῦν ἡμῖν προκείμενον[20] οἶδε τούτοις χαίροντα μᾶλλον ἢ ἅπερ δρῶμεν ἡμεῖς ἀσπαζόμενον. Οὐ γὰρ αὐτὸς ἀκούειν ἥδεται μᾶλλον καλῶς καὶ τιμᾶσθαι ἢ τῆς ἀληθείας ὑπερασπίζειν κινδυνευούσης ἐν τοῖς καιριωτέροις ἢ τοὔλαττον τοῦτ᾿ αὐτὸ πάσχειν δοκούσης, ἐπεὶ καὶ τοῦθ᾿ ὡς ἀληθῶς αὐτῷ τιμή τε καὶ στέφανος εἶναί τινας τοὺς τῆς ἀληθείας προϊσταμένους. Καὶ βούλοιτο μὲν ἄν, εἴπερ οἷόν τε, γίνεσθαι, καὶ ἀμφότερα, καὶ τὸ αὐτὸς ἐπαίνων τυγχάνειν καὶ ἐγκωμίων, οὐχ ἵνα ἐνδοξότερος ἐντεῦθεν ἀναφανῇ, ἀλλ᾿ ἵν᾿ οἵ τε τιμῶντες αὐτὸν ἁγιάζοιντο οἵ τ᾿ ἀκροαταί τῶν λόγων οὕτω πρὸς ἀρετὴν ὑπαλείφοιντο, καὶ τὸ τῆς ἀληθείας ἀτιμαζομένης ὑπερασπίζειν. Εἰ δὲ μή, τά γε δεύτερα νικᾶν ἕλοιτ᾿ ἄν, ὅτι δὴ καὶ λυσιτελέστερα πολλῷ καὶ ἀσφαλέστερα μᾶλλον. Πρῶτη μὲν οὖν, ὅπερ εἶπον, αὕτη τῶν παρόντων λόγων αἰτία· δευτέρα, δέ, οὐδὲν ταύτης ἀτιμοτέρα, εἰ μὴ καὶ πολλῷ τῷ μέτρῳ καὶ // οἶον οὐδὲ παραβαλεῖν ἐνεῖναι τιμιωτέρα, ὁ πρὸς τὸν εὐφημούμενον πόθος, ὑπὲρ οὗ καὶ μᾶλλον πεποίθαμεν συγγνωμονήσειν ἡμῖν, εἰ καὶ φαῦλόν τι φαινοίμεθα λέγοντες καὶ τῆς αὐτοῦ μεγαλονοίας καὶ ὁσιότητος ὄντως ἀνάξιον ἢ δεδίαμεν μὴ οὐχὶ σὺν ἱλαρότητι καὶ φιλανθρωπίᾳ τὰ εἰρημένα προσήσεσθαι. Οὐ γὰρ καταφρονητικῶς ἔχοντες, ἀλλὰ τὸν πόθον ἀφοσιούμενοι, τὸν παρόντα λόγον ἐνεστησάμεθα. Ὥσπερ δ᾿ ὁ κοινὸς αὐτοῦ τε καὶ πάντων δεσπότης, ὃν θεραπεύειν εἵλετο καὶ ὑπὲρ οὖ κόσμῳ τε ἀπετάξατο καὶ τοῖς ἐν κόσμῳ τερπνοῖς, οὐ τῇ ποσότητι τῶν εἰς αὐτόν τε καὶ ὑπέρ αὐτοῦ γινομένων, οὐδ᾿ ἔστιν οὖ τῇ ποιότητι, ἀλλὰ τῇ δυνάμει καὶ προαιρέσει τὴν οἰκείαν ἀντιμετρεῖν οἶδε συμπάθειαν καὶ χρηστότητα, οὕτως εἰκὸς καὶ τὸν αὐτὸν ὡς ἐφικτὸν μιμησάμενον καὶ διὰ τοῦτο νῦν αὐτῷ παριστάμενον ἐπί τε τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ἔχειν, καὶ δὴ καὶ τοῖς ὑπὲρ αὐτοῦ γινομένοις νῦν λόγοις. Ὡς τοίνυν ἵλεω τούτων αὐτοῦ τοῦ λόγων ἀκροωμένου καὶ φιλανθρώπως προσιεμένου, οὕτως ἄξιον καὶ ἡμᾶς, ὅσοι τε νῦν πάρεστε σφίσι καὶ ὅσοι χρόνῳ συνέσεσθε ὕστερον, αὐτῶν ἀκροάσασθαι οὐχ ἡμῶν χάριν, οὐδὲ τῶν λόγων, ὑπὲρ οὗ δ᾿ εἰσὶν οἱ λόγοι γινόμενοι, εἰ ἄρα μὴ ἀποδοκιμασθέντες ἐξ ἀνθρώπων ἐν γωνίᾳ που καὶ σκότῳ ῥιφεῖεν ἢ καὶ ἄλλο τι γένοιτο τῶν // δει[νῶν], τῷ νόμῳ οὕτως ὑφαίνειν τὴν εὐφημίαν αὐτῷ. Εἰ μὲν γὰρ ἐξ ἀνάγκης[21] ἦν τὸν ἀγαθῆς πατρίδος καὶ λαμπρᾶς καὶ γένους ηὑμοιρηκότα τοιούτου τοῦτον εἶναι μόνον ἀγαθόν, τοὺς δὲ λοιποὺς οἵου ἂν τύχοιεν γένους τε καὶ πατρίδος, τοιούτους καὶ αὐτοὺς ἀναλόγως ὑπάρχειν, εἰκότως ἂν ἐντεῦθεν αὐτὸν ἐσεμνύνομεν, μᾶλλον δὲ οὐδ᾿ οὕτως εἰκότως τῷ μὴ ἐκ προαιρέσεως ἀγαθὸν εἶναι, ἀλλὰ γένους εἵνεκα καὶ πατρίδος, καὶ οὕτως οὔτε τὸ καλὸν ἂν ἐλέγετο τοῦ ποιοῦντος, οὔθ᾿ ὁ διὰ τὸ καλὸν ἔπαινος ὀφειλόμενος αὐτῷ ἦν· τῆς τε γὰρ πατρίδος ἦν καὶ τῆς τοῦ γένους πρώτης ἀρχῆς καὶ τὸ καλῶς ἀκούειν δικαίως ἂν ἐκείνοις μόνοις προσῆκεν. Ἐπεὶ δὲ πολλούς ἐστιν ἰδεῖν οὐκ ἀγαθῶν μὲν φύντας γονέων, φαύλῃ δὲ πατρίδι ἐγγενηθέντας καὶ ὅμως τοὺς εὐγενεῖς καὶ εὐπατρίδας πολλῷ τῷ τῆς ἀρετῆς ὑπερελάσαντας μέτρῳ, πῶς εὔλογον ἢ πῶς ἀναγκαῖον ἐκείνους μόνους σεμνύνειν, οἵτινες ἂν ἔχωσι τοῖς τοιούτοις ἐμφιλοτιμεῖσθαι σεμνολογήμασι, τῶν δ᾿ ἄλλων καθάπαξ καταφρονεῖν, κἂν τύχωσιν ἄριστα καὶ ὡς οὐκ ἐνῆν βέλτιον τὰ κατὰ σφᾶς αὐτοὺς διαθέμενοι, καίτοι, εἰ περὶ τούτων οὕτω κρινοῦμεν, ἔσθ᾿ ὅτε τὸ μὲν φαῦλον ἐπαινεθήσεται διὰ τὸ γένος καὶ τὴν πατρίδα, ἀτιμασθήσεται δὲ τὸ χρηστὸν ἢ παραπλήσιον ἂν εἴημεν πεποιηκότες τοῖς ἀλλοτρίοις ἱματίοις ἐγκοσμουμένοις ἢ τοῖς πολυτελῆ δαῖτά // τισιν ἐπαγγειλαμένοις κατὰ τὸν εἰπόντα, εἶτα τοῖς τραγήμασιν ἐνσεμνύνουσιν. Ἀλλ᾿ οὔτε τοῦτο προσῆκον πᾶς ἂν συνομολογήσειε δήπου· κἀκεῖνο οὐκ ἀναγκαῖον λοιπόν· ἀναλόγως γὰρ ἀλλήλοις ἔχει τὰ πράγματα. Διὸ μὴ πανταχοῦ ζητητέον τὸν νόμον· ἀλλὰ μάλιστα μὲν, εἴπερ οἷόν τε, μηδαμοῦ, εἰ δὲ μή, οὗ τε καὶ ὡς ἐγχωρεῖ· ἂν δ᾿ ἔστιν οὐ καὶ ζητητέον ἐξ ἀνάγκης αὐτόν, τοῖς ἔξω τῶν προθύρων τῶν ἱερῶν ἀπορρίψομεν.[22] Οἷς δὲ κόσμος ἐσταύρωται καὶ τὰ ἐν κόσμῳ, κατὰ Παῦλον εἰπεῖν, τούτοις καὶ ὁ νόμος συσταυρωτέος καὶ ὁ τῆς εὐφημίας αὐτοῖς πλεκτέος στέφανος, ὡς προῄρηνται ζῆν. Ἔχω μὲν οὕτω περὶ τούτων ἐγώ· εἰ δὲ καλῶς ἢ μή, ἔξεστιν ἀπολαύειν τῆς γνώμης. Ὡς ἂν δὲ μὴ δοκοῖμεν ἀποροῦντες κἀντεῦθεν τὴν τῆς εὐφημίας περιπλέξαι στεφάνην Λεοντίῳ τῷ ἱερῷ τὰ τοιαῦτα περὶ τούτων νομοθετεῖν, ἅπερ ἀπεσκευασάμεθα, τούτοις αὖθις ἐγχειρητέον καὶ τῷ νόμῳ λοιπὸν ἑπομένοις τῶν ἐγκωμίων ἀπὸ τῶν κατὰ τὸν νόμον πάντων αὐτῷ τὸν τοῦ λόγου καὶ τὸ μηδὲν παραλιπεῖν ἀσαφές.
Τίς οὐκ οἶδε τὴν τοῦ Πέλοπος, πόση μὲν εἰς μέγεθος, εἰς δὲ κάλλος ὅση, ποδαπὴ δ᾿ εἰς εὐφορίαν πραγμάτων ὁπόσοις τε βρύει τοῖς ἀγαθοῖς ὅσα[23] τε ἄλλα καὶ οἷς θεὸς θεραπεύεται ; Αὕτη τῷ μεγάλῳ κατὰ κοινὸν ἡ πατρίς·[24] μοῖρα ἡ Δωριέων. Γένος οἱ Δωριεῖς ἑλληνικὸν // καὶ τοῖς ἑλληνικοῖς ἐνευδοκιμῆσαν καιροῖς καὶ πολλὰ μνήμης ἐργασάμενον ἄξια καὶ φροντίδος οὐ τῆς τυχούσης οἷς δὴ τά γε τοιαῦτα σκοπεῖν καὶ πραγματεύεσθαι εἰωθός. Πόλις ἡ νῦν μὲν Μονεμβασία λεγομένη, τὸ πάλαι δ᾿, εἴ γε καλῷς ἔχω μεμνῆσθαι, Ἐπίδαυρος καλουμένη ἢ εἴ πως ἄλλως ἂν λέγοιτο· περὶ γὰρ τῶν τοιούτων οὐ διαφέρομαι. Πατέρες δὲ αὐτῷ περιφανεῖς μὲν τὸ γὲνος, περιφανέστεροι δὲ τὴν εὐσέβειαν καὶ τὸν εἰς θεὸν πόθον, ἣν δὴ καὶ μᾶλλον ἄν τις καλέσειε περιφάνειαν, τὰ πρῶτα τῶν ἐν βασιλείοις αὐχοῦντες, πλούτῳ κομῶντες πολλῷ, τὴν δὲ κατὰ ψυχὴν ἀρετὴν πλουσιώτεροι, ὡς καὶ τὰ ἔξω δὴ ταῦτα καὶ διαρρέοντα ἀφορμὴν ποιεῖσθαι τῶν ἔνδον τε διαμενόντων καὶ δαψιλῶς εἰς πάντας τὰ τῆς εὐποιίας ἐκχεῖν. Τῷ μὲν Ἀνδρέας τοὔνομα, Θεοδώρα δὲ τῇ μητρί· κατάλληλοι δ᾿ αὐτοῖς αἱ προσηγορίαι καὶ τοῖς πράγμασιν ὄντως ἐπαληθεύουσαι. Ἡ μὲν γὰρ δῶρον θεοῦ ὄντως τε ἦν καὶ ἐλέγετο οἷς τε ἔδρα καὶ οἷς ἔχαιρε διὰ θεὸν δρῶσα λανθάνειν ἃ δρᾷ· ὁ δ᾿ ἀνδρεῖος ὢν τὰ τ᾿ ἄλλα καὶ τὸν κατὰ θεὸν ζῆλον εἰκότως Ἀνδρέας προσείρητο, ὡς συμβαίνειν ἐντεῦθεν ἁρμοδίως συμφέρεσθαι τὰς κλήσεις τοῖς πράγμασιν, ὥσπερ ἔκ τινος προνοίας αὐτοῖς τὸ κατ᾿ ἀρχὰς[25] ταύτας ἐπιτεθείσας. Καὶ τίς μὲν τούτοις τύχη, ἔτι τε κλῆσις καὶ προαίρεσις τοῖς εἰρημένοις δῆλόν ἐστιν. Ἄρχων δὲ ξυμπάσης ὁ Ἀνδρέας // τῆς Πελοποννήσου καθίσταται οὐ μᾶλλον λαμπρότητι γένους καὶ πλούτου περιφανείᾳ ἢ τῆς ἀρετῆς περιουσίᾳ, κήρυκος βοώσῃ τρανότερον[26] ἐπὶ τοιαύτῃ μηδένα ζητεῖν ἄλλον ἀρχῇ καὶ τῷ ἐνόντι τῆς ἀρχικῆς ἐπιστήμης, δι᾿ ἣν οὐ Πελοπόννησον, ἀλλὰ καὶ πᾶσαν ὅσην ἂν εἴποι τις καλῶς[27] ἰθύνειν ᾔδει καὶ ὡς οὐκ ἂν ἐνεῖναι βέλτιον φάναι. Ἐν τοίνυν τῇ μεγάλη ταύτη τῆς Πελοποννήσου ἀρχῇ τοῖς θαυμαστοῖς τούτοις πατράσι παῖς ὁ πρὶν μὲν Λέων, ὕστερον δὲ Λεόντιος γίνεται, τρέφεταί τε παρ᾿ αὐτοῖς ὥς εἰκὸς τὸν ἐκ τοιούτων τρέφεσθαι φύντα, καὶ ὑπ᾿ αὐτοῖς παιδόθεν τὰ ἐς ἀρετὴν διαπλάττεται, ὥσπερ ἄλλο τι τῶν πατρόθεν εἰς τοὺς παῖδας ἡκόντων κτῆμα καὶ τὴν ἀρετὴν ὡς αὐτὸν κατιοῦσαν δεξάμενος. Οὐ μὴν ὁπόσον παρ᾿ ἐκείνων δεξάμενος ἦν, τοῦτο μόνον ἦν ἔχων τε καὶ τηρῶν, τῷ καταβληθέντι σπέρματι μὴ ἐπιβάλλων μήτε[28] μὴν ὃ ἐνεπιστεύθη τάλαντον αὔξων, ἀλλὰ δεινὸν ἡγησάμενος, εἰ ἣν ἕτεροι σπουδὴν περὶ τὴν τῶν χρημάτων ἐνδείκνυνται κτῆσιν· αὔξειν γὰρ ἀεί καὶ πολλαπλάσιον ὁπόσον οἷόν τε τὸ καταβληθέν[29] ποιεῖν σπεύδουσι· ταύτην αὐτὸς μὴ ἐπὶ τοῦ τῆς ἀρετῆς ἐνδείξαιτο χρήματος, οὕτως ὄντως μόνου τιμίου, μόνου λυσιτελοῦς, μόνου μονίμου τυγχάνοντος, ὡς τἆλλα // πάντα δίκην ἀνθέων ἐαρινῶν τάχιον μαραίνεται καὶ περὶ αὐτὰ καταρρεῖ ἢ ἐξανθεῖ, τὰ μὲν ἄλλα τοῖς γονεῦσιν ἦν ἐοικώς, τὰ δ᾿ εἰς ἀρετῆς δρόμον ἐκείνοις παραβαλλόμενος πεζὸς ἦν ἄντικρυς παρὰ Λύδιον θέων καὶ τοῦθ᾿ ὑπερβάλλων. Οὕτω πολλῷ τῷ περιόντι τοὺς γεγενηκότας[30] ἦν ὑπερπαίρων,[31] ὥστ᾿ ἐκείνους ὁρῶντας τῇ ἡλικίᾳ τὴν ἀρετὴν αὐτῷ συνεπιπιδοῦσαν χαίρειν· χαίρουσι γὰρ ὄντως πατέρες παίδων ἡττώμενοι, ἰδίαν αὑτῶν[32] νίκην, ἀλλ᾿ οὐχ ἧτταν νομίζοντες τὸ γινόμενον· καὶ ἐπὶ πλέον[33] ἡττᾶσθαι εὔχεσθαι, ἧτταν τὴν ἡδίστην γονεῦσι καὶ ἣν μὴ νικηθῆναι ζημίας μέρος οὐ μικρὸν ἐλογίζοντο. Ταυτὶ μὲν οὖν ἴσως ἑτέρῳ μέρει τοῦ λόγου μᾶλλον ἥρμοττεν ἢ τῷ παρόντι, ἀλλ᾿ ὁ λόγος ἡμᾶς ἐνταῦθα παρήνεγκεν, ἀεὶ τῆς αὐτῷ παραπιπτούσης ἀκολουθίας ἐχόμενος. Ὅπου δ᾿ ἂν τὸ καλὸν λέγοιτο, τοῦ τε εὐλόγου καὶ λυσιτελοῦς σωζομένου, τῷ λόγῳ βλάβος οὐδέν· ἡμῖν δ᾿ ἐφ᾿ ὅ προὐθέμεθα[34] καὶ ὅ τοῖς προειρημένοις ἐστὶν *ἐφεξῆς βαδιστέον.
Ἐτρέφετο τοίνυν ἄριστα παρὰ τοῖς γεγεννηκόσιν ὁ παῖς, τὰ ἐς ἀρετἠν, ὡς εἴρηται, διαπλαττόμενος ὑπ᾿ αὐτοῖς. Ἐπεὶ[35] δὲ τὴν παιδικὴν παρήμειψεν ἡλικίαν, ἐν ᾗ περ ὑποφαίνων ἦν οἷος ἔσται ὑπὲρ ταύτην γενόμενος· εἶχε γὰρ καθεστηκὸς καὶ τότε τὸ φρόνημα, ὁποῖον ἔχειν εἰκὸς//τὸν εἰς τοῦθ᾿ ἡλικίας ἔτι τελοῦντα· ἐκείνην δὲ γενόμενος ἦν, οἵα ἐπιτηδεία εἰς μαθημάτων ὑποδοχήν, διδασκάλοις ἐκδίδοται καὶ τοσαῦτα συνέλεξεν ἐν βραχεῖ πρὸς ὅσα πολλῶν ἐνιαυτῶν ἐδέησεν ἄλλοις, μᾶλλον δ᾿ ἐν ὅσοις ἄλλοι, πολλαπλασίω διηνυκότες τὸν χρόνον, οὐδ᾿ οὕτως οἷοί θ᾿ ὑπῆρξαν αὐτῷ μὴ ὅπως παραπλήσιοι ἀλλ᾿ οὐδ᾿ ἐγγύς πως γενέσθαι, καὶ παρῄει τοὺς μὲν ὁμήλικας τῷ ἐπὶ πλεῖον ἢ ὡς εἰπεῖν ἐνεῖναι προκεκοφέναι, τοὺς δὲ τὰ αὐτὰ αὐτῷ, ἐκπαιδευομένους καὶ τῶν αὐτῶν αὐτῷ τυγχάνοντας τῇ ἀγχινοίᾳ καὶ τῷ ὀξεῖ τῆς συνέσεως, μᾶλλον δὲ τούτους μὲν τῷ ἐπὶ πλεῖον προκεκοφέναι, ἐκείνους δὲ τῷ ἀγχίνους τε εἶναι καὶ συνετός, εἰ δὲ βούλει καὶ ἀμφοτέρους κατ᾿ ἄμφω. Οὕτως ἐχώρει διὰ τῶν μαθήσεων ὥσπερ[36] τις ὑπόπτερος διὰ κενοῦ τοῦ ἀέρος. Ὡς δ᾿ ἱκανῶς αὐτῷ τὰ τῆς θύραθεν εἶχε παιδείας καὶ τὴν ἑλληνίδα γλῶτταν καὶ εὐγενῆ προσηκόντως πεπαίδευτο καὶ μαθημάτων ἦν πλήρης τῶν ἔξωθεν, οὕτως ἑαυτὸν ἤδη μελέτῃ θείᾳ ἐκδέδωκεν καὶ τῇ ἱερᾷ Γραφῇ ἐνεφιλοσόφησε καὶ τὸν ἐναποκείμενον αὐτῇ θησαυρὸν ἀκριβέστερον διηρευνήσατο ἢ οἱ τὸν χρυσὸν ἀνορύττοντες τὰ κατὰ γῆν μέταλλα καὶ τὴν χρυσῖτιν[37] γῆν λεγομένην, οὗ πολὺ εἰκὸς ἐνεῖναι τὸ ψῦγμα[38], καὶ ὥπλισεν αὑτὸν ἐντεῦθεν ὅπλοις οὐ τοῖς ἐκ χαλκοῦ καὶ…
(Λείπουσι τὰ λοιπά.)
ΙΩ. ΒΟΓΙΑΤΖΙΔΟΥ
Τὰ ἐν τῷ Προλόγῳ τοῦ Β´ τόμου τῶν Παλαιολογείων καὶ Πελοποννησιακῶν τοῦ Σ. Λάμπρου, σ. ιε´, περὶ τοῦ ὁσίου Λεοντίου ἔχουσιν ἀνάγκην πλειόνων διασαφήσεων καὶ συπληρώσεων, ὧν ἐπιλαμβάνομαι ἐνταῦθα. Ἄλλην πηγὴν πράγματι δὲν ἔχομεν περὶ τοῦ Λεοντίου εἰ μὴ τὸ νῦν τὸ πρῶτον ἐνταῦθα ἀνωτέρω, σ. 161 ἑ. ἐκδιδόμενον ἐκ Μαρκιανοῦ κώδικος ἐγκώμιον καὶ τὸ συναξάριον τὸ περιεχόμενον ἐν τῷ Νέῳ Λειμωναρίῳ, σ. 457 ἑ.[40] Ἐν μὲν τῷ Μαρκιανῷ κώδικι τὸ εγκώμιον ἐπιγράφεται «Ἐγκώμιον τοῦ ὁσίου Λεοντίου τοῦ ἐν Ἀχαΐᾳ, οὗ ἡ μνήμη τελεῖται τῇ ια´ τοῦ Δεκεμβρίου μηνός», τὸ δ᾿ ἐν τῷ Νέῳ Λειμωναρίῳ συναξάριον ἐπιγράφεται «Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Λεοντίου τοῦ ἐν Ἀχαΐᾳ, μεταφρασθεὶς εἰς τὸ ἁπλοῦν ὑπὸ Νικηφόρου ἱερομονάχου τοῦ Χίου». Ἀλλὰ τὸ πρωτότυπον συναξάριον τοῦ Λεοντίου, τὸ ἐν ἀρχαίᾳ ἑλληνικῇ γλώσσῃ, ὅπερ μετάφρασε εἰς τὴν ἁπλῆν ἑλληνικὴν ὁ Χῖος ἱερομόναχος, ἀρχομένου τοῦ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος, παραμένει μέχρι τοῦδε ἀνέκδοτον, ἄγνωστον ἐν τίνι κώδικι.
Εἰς τίνας χρόνους ἔζησεν ὁ ὅσιος Λεόντιος ἦτο ἀκαθόριστον μέχρι τοῦδε. Σημείωμα εἰσαγωγικὸν ἐν τῷ μεταφρασμένῳ συναξαρίῳ πιθανῶς ἀνῆκον εἰς τὸν ἱερομόναχον Νικηφόρον, λέγει «τῇ 11 Δεκεμβρίου ἑορτάζομεν τὴν μνήμην, τὸν βίον καὶ τὴν πολιτείαν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Λεοντίου καταγομένου ἀπὸ τὴν Μονεμβασίαν τῆς Πελοποννήσου ἐν ἔτει 1450 ἀπὸ Χριστοῦ (κατὰ τυπογραφικὴν ἀβλεψίαν τυπωθέντι 2450)».
Πόθεν δὲ προῆλθεν ἡ χρονολόγησις τοῦ ἱερομονάχου Νικηφόρου; Ἀναμφιβόλως αὕτη προῆλθεν ἐξ αὐτοῦ τοῦ συναξαρίου, ἐν ᾧ φέρονται, σ. 459, τάδε: «Ὅθεν καὶ οἱ βασιλόπαιδες Θωμᾶς καὶ Δημήτριος, οἱ αὐτάδελφοι Κωνσταντίνου τοῦ ὁλοϋστερινοῦ βασιλέως τῶν Ῥωμαίων δεσπόται ὄντες τῆς Πελοποννήσου ὑπερθαυμάζοντες τὴν ἀρετὴν αὐτοῦ καὶ εὐλαβούμενοι αὐτὸν ὡς Θεοῦ ἄνθρωπον καὶ ἅγιον, ἔκτισαν εἰς αὐτὸν τὸν τόπον ὁποῦ ἠσκήτευεν ὁ ὅσιος ναὸν ἱερὸν τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαήλ καὶ ἄλλα πολλὰ καὶ μεγάλα οἰκοδομήματα ἐκ θεμελίων οἰκοδομήσαντες μοναστήριον κατέστησαν». Ἐπειδὴ δηλαδὴ ἐνταῦθα ἀναφέρονται οἱ δύο ἀδελφοὶ Θωμᾶς καὶ Δημήτριος οἱ Παλαιολόγοι ὡς συγχρόνως ἐν Πελοποννήσῳ ἄρχοντες, ὧν, ὡς γνωστόν, ὁ μὲν Θωμᾶς ἧρχεν ἀπὸ τοῦ 1430-1460, ὁ δὲ Δημήτριος ἀπὸ τοῦ 1450-1460[41] πρόδηλον ὅτι ἔπρεπεν ἡ ἵδρυσις τῆς μονῆς τοῦ ὁσίου Λεοντίου νἀναχθῇ εἰς τὸ 1450 ἑ. μ. Χρ., ζῶντος ἔτι τοῦ ὁσίου κατὰ τὸ συναξάριον. Ἀλλ᾿ εἶναι δυνατὸν ὁ ὅσιος νὰ ἔζη ἀκόμη τῷ 1450;
Εἰς τοῦτο ἐναντιοῦνται δύο ἕτερα χρονολογικὰ δεδομένα, τὸ μὲν ἐκ τοῦ συναξαρίου, τὸ δ᾿ ἐκ τοῦ ἐγκωμίου. Πρῶτον μὲν λοιπὸν ἐν τῷ συναξαρίῳ σ. 458 φέρεται ὅτι, «ὁ πατὴρ αὐτοῦ (τοῦ Λεοντίου) Ἀνδρέας ὀνόματι καὶ ὅλου τοῦ Μορέως τὴν ἐξουσίαν καὶ διοίκησιν ἐμπιστεύθη παρὰ τοῦ εὐσεβοῦς βασιλέως Ἀνδρονίκου»· ἡ ῥητὴ αὕτη μνεία τοῦ βασιλέως Ἀνδρονίκου λείπει ἐν τῷ ἐγκωμίῳ τοῦ Σχολαρίου. Αὕτη ὅμως μᾶς ἀναγκάζει νὰ ὁρίσωμεν τους χρόνους τοῦ Ἀνδρέου εἰς τὰ 1282-1341, δηλ. μεταξὺ τῶν ἐτῶν τῆς βασιλείας Ἀνδρονίκου Β´ καὶ Ἀνδρονίκου Γ´, ἀφοῦ δὲν ὁρίζεται ἐν τῷ συναξαρίῳ περὶ τίνος πρόκειται ἐκ τῶν δύο Ἀνδρονίκων.[42] Περὶ δὲ τῆς ἀρχῆς ἥτις ὑπὸ τοῦ βασιλέως Ἀνδρονίκου ἐδόθη τῷ Ἀνδρέᾳ σημειοῦμεν τὰ ἑξῆς.
Ἐν μὲν τῷ συναξαρίῳ λέγεται ὅτι αὕτη ᾖτο «ἐξουσία καὶ διοίκησις ὅλου τοῦ Μορέως», ἐν δὲ τῷ ἐγκωμίῳ «ἀρχὴ ξυμπάσης τῆς Πελοποννήσου». Πρέπει ἆρά γε νὰ ταυτισθῇ ἡ ἀρχὴ αὕτη τοῦ Ἀνδρέου πρὸς τὴν γνωστὴν ἀρχὴν τῶν Παλαιολογείων χρόνων δεσπότου τῆς Πελοποννήσου, τὴν διδομένην εἰς μέλη ἀποκλειστικῶς τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει βασιλικῆς οἰκογενείας; Κατὰ τὴν ὀρθὴν παρατήρησιν τοῦ Finlay μόνον ἀπὸ τοῦ 1349 ἑ. ἐμφανίζονται ἐν τῇ ἱστορίᾳ δεσπόται τῆς Πελοποννήσου[43], ἑπομένως ἡ ἀρχὴ τοῦ Ἀνδρέου θὰ εἶναι ἄλλη τις, ἀναμφιβόλως δὲ ἡ τῆς «περιεχούσης κεφαλῆς», Πελοποννήσου, ἤτοι, ὡς λέγομεν σήμερον, γενικοῦ διοικητοῦ τῆς Πελοποννήσου. Διότι ἐπὶ τῶν Παλαιολόγων, καθ᾿ ἃ ἐν τῇ περὶ τοῦ χρονικοῦ τῶν Μετεώρων μελέτῃ μου ἐξηκρίβωσα ἐκ χρυσοβούλλων καὶ προσταγμάτων, ἐν Πελοποννήσῳ καὶ Θεσσαλίᾳ, ὁμοίως ὅμως ἀναμφιβόλως καὶ ἐν ταῖς λοιπαῖς ἐπαρχίαις τοῦ βυζαντινοῦ κράτους, κεφαλαὶ μὲν ἐκεφαλατίκευον ἐν τοῖς κατὰ τόπους φρουρίοις, περιέχουσαι δὲ κεφαλαὶ ἐν τῷ πρωτεύοντι φρουρίῳ πάσης τῆς χώρας, διοικητικῶς ὑπαγομένων τῶν καθ᾿ ἑκάστας κεφαλῶν ὑπὸ τὴν περιέχουσαν. Γινώσκομεν δ᾿ ὅτι ὁ αὐτοκράτωρ τοῦ βασιλείου τῆς Νικαίας Μιχαὴλ Παλαιολόγος, πρὸ τῆς ἀνακτήσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐνίκησεν ἐν τῇ μάχῃ τῆς Πελαγονίας ἐν Μακεδονίᾳ τῷ 1259 τους Φράγκους, ὅτε συνελήφθη αἰχμάλωτος καὶ ὁ ἡγεμὼν τῆς Ἀχαΐας Γουλιέλμος Βιλλαρδουῖνος· συγκατετέθη δὲ οὗτος, ἀντὶ τῆς λυτρώσεως αὑτοῦ, νὰ ἐκχωρήσῃ εἰς τὸν αὐτοκράτορα Μιχαὴλ Παλαιολόγον ἐν Πελοποννήσῳ τὰ κάστρα τῆς Μονεμβασίας, τοῦ Μυζηθρᾶ καὶ Μαΐνης, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἐκολόβωσε μὲν τὴν φραγκικὴν ἀρχὴν ἐν Πελοπονήσῳ, ἐχρησίμευσε δ᾿ ὡς ἀφετηρία τῆς περαιτέρω ἐν αὐτῇ ἐπεκτάσεως τῆς βυζαντινῆς ἀρχῆς.[44] Συνετέλεσε δὲ τὰ μέγιστα εἰς τὴν ἐπέκτασιν ταύτην τῆς βυζαντινῆς ἀρχῆς συνετὸν διοικητικὸν μέτρον Ἀνδρονίκου Β´ τοῦ Παλαιολόγου (1282 - 1328), ὅστις, ἀντὶ νἀποστέλλῃ εἰς Μυστρᾶν ἐνιαύσιον διοικητὴν ὡς ἀν ἀρχῇ (χρονικ. Μορέως 8693 ἑ.), διώριζε στρατηγοὺς ἐπ᾿ ἀόριστον χρόνον ὡς διοικητὰς.[45] Οἱ τοιοῦτοι γενικοὶ διοικηταὶ τοῦ Μορέως ὅτι ἐπισήμως ἔφερον τὸ ἀξίωμα «περιεχούσης κεφαλῆς», ἂν καὶ ἁπλῶς ἐλέγοντο ὑπὸ τοῦ λαοῦ κεφαλαὶ (χρονικὸν Μορέως 8687, 8692 ἑ. Miklosich – Müller, Acta et Diplocata medii aevi, τόμ. Α´, 52) ἀπόδειξιν προσάγω χρονικ. Μορέως 8675 «῾ς τὴν περιεχοῦσαν κεφαλὴν ὅπου ἦτον ῾ς τὸν Μορέαν», ἕνθα πρόκειται περὶ τοῦ αὐτοῦ διοικητοῦ ὅστις μικρὸν κατωτέρω ἁπλῶς κεφαλὴ καλεῖται.[46] Ὀνόματά τινα τοιούτων γενικῶν διοικητῶν Μορέως περιῆλθον εἰς ἡμᾶς. Οὕτω γινώσκομεν μετὰ τὸν Φιλανθρωπηνὸν[47] περιέχουσαν κεφαλὴν Καντακουζηνόν,[48] τὸν πατέρα τοῦ ἔπειτα αὐτοκράτορος Ἰωάννου Καντακουζηνοῦ (1341-1355), καὶ Ἀνδρόνικον Ἀσάνην Παλαιολόγον[49] ἀνεψιὸν τοῦ βασιλέως Ἀνδρονίκου Β´. Νέαν δὲ περιέχουσαν κεφαλὴν ἐκ τοῦ ἐγκωμίου μανθάνομεν τὸν Ἀνδρέαν, τὸν πατέρα τοῦ ὁσίου Λεοντίου.
Ἐπειδὴ ἐξ ἄλλου εἶναι γνωστὸν ὅτι οἱ Παλαιολόγοι ἐχρησιμοποίησαν ἀπὸ τῆς ἀνακτήσεως τῆς Μονεμβασίας, μέλη τῶν τριῶν μεγάλων μονεμβασιωτικῶν οἴκων, ἤτοι Εὐδαιμονογιάννη, Σοφιανοῦ καὶ Μαμωνᾶ, εἰς ἀνωτάτας διοικητικὰς θέσεις τοῦ κράτους, οἷον Παῦλον Μονογιάννην «καπετᾶνον Κυθήρων» ἐπὶ Μιχαήλ Η´,[50] Γρηγόριον Παλαιολόγον Μαμωνᾶν «κεφαλατεύοντα» πόλεως Θρακικῆς ἐν τῷ Εὐξείνῳ τῷ 1406,[51] Σοφιανὸν Εὐδαιμογιάννην μεσάζοντα τοῦ δεσπότου Κωνσταντίνου,[52] γιγνώσκομεν δ᾿ ἐκ τοῦ ἐγκωμίου τοῦ Σχολαρίου ὅτι ὁ Ἀνδρέας ἦτο ἐκ Μονεμβασίας «περιφανὴς τὸ γένος», «τὰ πρῶτα τῶν ἐν βασιλείοις αὐχῶν», θεωρῶ πιθανώτατον ὅτι ὁ ἡμέτερος Ἀνδρέας ἐξ ἑνὸς τῶν τριῶν ἐπιφανῶν τῆς Μονεμβασίας γενῶν θὰ κατήγετο.
Ἐκ τοῦ ἐκγωμίου τοῦ Σχολαρίου ἔγινε γνωστὸν ὅτι ὁ ὅσιος Λεόντιος ἐγεννήθη ἐν Πελοποννήσῳ κατὰ τὸν χρόνον τῆς ἀρχῆς τοῦ πατρός του. Ἦτο λοιπὸν δυνατὸν ὁ Λεόντιος γεννηθεὶς πρὸ τοῦ 1341 κατὰ τἀνωτέρω, ἀποθανὼν δὲ κατὰ τὸ συναξάριον ἑβδομήκοντα καὶ πέντε ἐτῶν, νὰ ἦτο ἀκόμη ἐν τῇ ζωῇ τῷ 1450;
Ἔπειτα εἰς τὸν Σχολάριον, κατὰ τὸ έγκώμιον, γεννηθέντα περὶ τὴν δευτέραν δεκάδα τοῦ ΙΕ´ αἰῶνος, ἐδόθη ὑπὸ τοῦ διδασκάλου αὐτοῦ ὡς γύμνασμα ρητορικὸν ἡ σύνταξις τοῦ προκειμένου ἐγκωμίου εἰς τὸν ὅσιον Λεόντιον. Ἄξιον παρατηρήσεως εἶναι ὅτι τὸ ἐγκώμιον χαρακτηρίζεται ὑπὸ τοῦ Σχολαρίου ὡς «καινοτέρα ὑπόθεσις» ἤτοι χρονικῶς μὴ ἀφισταμένη τῶν χρόνων αὐτοῦ· ἀλλὰ πάντως ὁ θάνατος τοῦ ὁσίου προηγήθη τῆς ἐφηβικῆς ἡλικίας τοῦ Σχολαρίου, ὅστις τῷ 1438 μετέσχε τῆς ἐν Φερράρᾳ συνόδου. Εἶναι λοιπὸν ποτὲ δυνατὸν ὁ ὅσιος Λεόντιος νὰ ἧτο ἀκόμη ἐν τῇ ζωῇ τῷ 1450;
Διὰ ταῦτα πρέπει νὰ δεχθῶμεν ὅτι τὸ χωρίον τοῦ πρωτοτύπου συναξαρίου, καθ᾿ ὃ οἱ δεσπόται ἀδελφοὶ Θωμᾶς καὶ Δημήτριος ἵδρυσαν τὸν ναὸν τοῦ Ταξιάρχου Μιχαήλ, ἐν ᾧ τόπῳ ὁ ὅσιος ἠσκήτευεν, ἔτι ζῶντος αὐτοῦ, εἶναι παριστορημένον ὑπὸ τοῦ μεταγενεστέρου τούτου συναξαριογράφου καὶ ὅτι ἡ ἵδρυσις τῆς μονῆς τῶν Ταξιαρχῶν ἐπηκολούθησε τὸν θάνατον τοῦ ὁσίου, πάντως λαβόντα χώραν ἀρχομένου τοῦ ΙΕ´ αἰῶνος.
Ὅτε περὶ τὴν τρίτην δεκάδα τοῦ ΙΕ´ αἰῶνος ὁ Σχολάριος ἀπεδέχετο τὴν σύνταξιν τοῦ ἐγκωμίου εἰς τὸν ὅσιον Λεόντιον, εἶναι προφανὲς ὅτι δὲν εἶχεν εἰσέτι συνταχθῆ τὸ πρωτότυπον συναξάριον.
Διότι ἐξηγῶν ὁ Σχολάριος τοὺς λόγους δι᾿ οὓς τῷ ἀνετέθη ὑπὸ τοῦ διδασκάλου του ἡ σύνταξις τοῦ ἐγκωμίου, λέγει ὅτι κυρίως ἀπεσκοπεῖτο νὰ ἐγγυμνασθῇ ὁ Σχολάριος εἰς τὰ «καινότερα καὶ παραδοξότερα» τῶν θεμάτων, οἷον τὸ περὶ τοῦ ὁσίου Λεοντίου· ἐπειδὴ δὲ τὰ τοιᾶυτα θέματα ἦσαν «καινότερα καὶ παραδοξότερα» δὲν ἦσαν διὰ τοῦτο ἄξια καταφρονήσεως· «πρῶτον μὲν γάρ, ὅπερ ἔφθην εἰπὼν ἵν᾿ ἡμᾶς ἐγγυμνάσῃ ταῖς τῶν ὑποθέσεων καινοτέραις τε καὶ παραδοξοτέραις ταῦτ᾿ ἐπιτάττει, οὐ καταφρονῶν, ὡς ἄν τινες οἰηθεῖεν».[53] Ἂν ὁ βίος τοῦ ὁσίου Λεοντίου ἦτο ἤδη συντεταγμένος, δὲν θὰ ὑπῆρχε λόγος νἀμφισβητῆται τὸ ἀξιόλογον τοῦ θέματος.[54]
Ἀκριβῶς διὰ τοῦτο ἀναμετρήσας, ὡς αὐτὸς λέγει, ἐν τῷ ἐγκωμίῳ, τὰς δυνάμεις του, «ὤκνει τὴν ἐγχείρησιν καὶ ἀνεβάλλετο», εὕρισκε δὲ μόνην τοῦ διδασκάλου του τὴν γλῶσσαν «ἱκανὴν τὰ τοιαῦτα ἀνυμνεῖν». Τὸ πρωτότυπον λοιπὸν συναξάριον τοῦ Λεοντίου συνετάχθη μετὰ το ἐγκώμιον τοῦ Σχολαρίου, ὅπερ κατὰ πόδας ἀκολουθεῖ, ὡς ἡ ἑξῆς παραβολὴ δεικνύει.
| Ἐγκώμιον | Συναξάριον |
| Τίς οὐκ οἶδε τὴν τοῦ Πέλοπος ;… Αὕτη τῷ μεγάλῳ κατὰ κοινὸν ἡ πατρίς… Πόλις [ὑφ᾿] ἡμῶν μὲν Μονεμβασία λεγομένη, τὸ πάλαι δ᾿.. πατέρες δὲ αὐτῷ περιφανεῖς μὲν τὸ γένος, περιφανέστεροι δὲ τὴν εὐσέβειαν…τὰ πρῶτα τῶν ἐν βασιλείοις αὐχοῦντες πλούτῳ κομῶντες πολλῷ… Τῷ μὲν Ἀνδρέας τοὔνομα… Ἄρχων δὲ ξυμπάσης ὁ Ἀνδρέας τῆς Πελοποννήσου καθίσταται…κ.λ.π. | Οὗτος ὁ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Λεόντιος ἦτον ἀπὸ τὸν Μορέαν, ἀπὸ τὴν χώραν ὁποῦ καλεῖται Μονεμβασία…Οἱ γονεῖς του ἦσαν πλούσιοι, θεοφιλεῖς καὶ ἐπίσημοι τῆς πατρίδος των. Μάλιστα δὲ ὁ πατήρ αὐτοῦ Ἀνδρέας ὀνόματι καὶ ὅλου τοῦ Μορέως τὴν ἐξουσίαν καὶ διοὶκησιν ἐμπιστεύθη παρὰ τοῦ εὐσεβοῦς βασιλέως Ἀνδρονίκου· καὶ ἦτον καὶ εἰς τὴν πατρίδα του λαμπρὸς καὶ εἰς τοὺς βασιλεῖς γνωστὸς καὶ ἀγαπητός, κ.λ.π. |
Ἐν Ἀθήναις τῇ 15 Σεπτεμβρίου 1923
ΙΩΑΝΝΟΥ ΒΟΓΙΑΤΖΙΔΟΥ
Μεταξὺ τῶν ἁγιολογικῶν κειμένων, τὰ ὁποῖα χρησιμεύουν ὡς πηγαὶ ἱστορικαί, διότι περιέχουν πολυτίμους εἰδήσεις διὰ τὴν πολιτικὴν ἢ τὴν ἐκκλησιαστικὴν ἢ τὴν ἐσωτερικὴν ἱστορίαν τοῦν ἔθνους μας, ὅπως λ.χ. ὁ βίος Εὐθυμίου του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως (907-912 μ.Χ.), τὸ συναξάριον τοῦ «ἁγίου Νίκωνος τοῦ Μετανοεῖτε κ.τ.τ., πρέπει νὰ καταλεχθῇ καὶ ὁ βίος τοῦ ὁσίου Λεοντίου τοῦ Μονεμβασιώτου. Ὁ βίος οὗτος, ἂν καὶ ἀπὸ ἐτῶν ἐκδιδόμενος ἐν τῷ Νέῳ Λειμωναρίῳ,[56] βιβλίῳ τὸ ὁποῖον κατέστη πλέον δυσεύρετον ἐν Ἀθήναις, ὑπὸ τὴν ἐπιγραφήν: «Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ὁσίου καὶ Θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Λεοντίου τοῦ ἐν Ἀχαΐᾳ, μεταφρασθεὶς εἰς τὸ ἁπλοῦν ὑπὸ Νικηφόρου ἱερομονάχου τοῦ Χίου», παρέμεινε μέχρι τοῦδε ἀπαρατήρητος καὶ ἀμελέτητος. Ἀφορμὴν εἰς τὴν μελέτην αὐτοῦ ἔλαβα τελευταῖον, ὅτε συνεπλήρωνα τὴν ἔκδοσιν τοῦ δευτέρου τόμου τῶν «Παλαιολογείων καὶ Πελοποννησιακῶν» τοῦ Σπυρ. Λάμπρου. Ἐν τῷ δευτέρῳ τούτῳ τόμῳ, σσ. 161 - 168, ἐκδίδεται τὸ πρῶτον ἐκ Μαρκιανοῦ κώδικος τὸ «Ἐγκώμιον τοῦ Ὁσίου Λεοντίου τοῦ ἐν Ἀχαΐᾳ, οὗ ἡ μνήμη τελεῖται τῇ ια´ Δεκεμβρίου μηνὸς» τοῦ Γεωργίου τοῦ Σχολαρίου, δυστυχῶς κολοβὸν ἐν τῷ κώδικι. Ἐκ τοῦ ἐν τῷ Νέῳ Λειμωναρίῳ ὅμως βίου ἠδυνήθην νὰ μελετήσω τὰ γενικωτέρας ἱστορικῆς σημασίας ζητήματα, ὡς καὶ τἀφορῶντα τὴν Πελοποννησιακὴν ἢ τὴν τοπικὴν τῆς Μονεμβασίας ἱστορίαν. Πρέπει δὲ νὰ θεωρηθῇ ἡ παροῦσα μελέτη μου, ὡς σημπλήρωμα τῶν ἐν τοῖς «Παλαιολογείοις καὶ Πελοποννησιακοῖς» ὑπὸ ἐμοῦ δημοσιευθέντων.[57]
Α. Ὅτε ὁ φιλόδοξος δεσπότης τῆς Ἠπείρου Μιχαὴλ Β´ Ἄγγελος, κύριος ὅλης τῆς πρὸς Δ. τοῦ Ἀξιοῦ χώρας, ἠπείλει τὴν Θεσσαλονίκην, ἀπέβλεπε δὲ περαιτέρω εἰς τὴν κατάλυσιν τοῦ ἐν Κων/πόλει φραγκικοῦ κράτους, συμμάχους ἔχων δύο Φράγκους ἡγεμόνας, γαμβροὺς αὑτοῦ, τὸν δύσμοιρον βασιλέα τῶν δύο Σικελιῶν Μαμφρέδον καὶ τὸν ἡγεμόνα τῆς Ἀχαΐας Γουλιέλμον Βιλλαρδουῖνον, ὁ ἄρτι ἀναγορευθεὶς αὐτοκράτωρ τοῦ βασιλείου τῆς Νικαίας Μιχαὴλ Παλαιολόγος, ἀπέστειλε τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ Ἰωάννην μετὰ στρατοῦ, ἐναντίον τοῦ Μιχαὴλ Β´.[58] Ἐν τῇ πεδιάδι τῆς Πελαγονίας τῆς δυτικῆς Μακεδονίας συνεκρούσθησαν αἱ ἀντίπαλοι στρατιαί, ἡττήθησαν οἱ Φράγκοι, συνελήφθη δ᾿ αἰχμάλωτος ὁ ἡγεμὼν τῆς Ἀχαΐας Γουλιέλμος τῷ 1259 ὑπὸ τῶν Ἑλλήνων τῆς Νικαίας. Ἐπί τρία ἔτη ὁ Φράγκος ἡγεμὼν τῆς Ἀχαΐας ἔμεινεν ἐν τῇ αἰχμαλωσίᾳ, ἀπηλευθερώθη δὲ μόνον ὅταν συγκατετέθη νὰ παραχωρήσῃ εἰς τὸν Μιχαὴλ Παλαιολόγον τὰ τρία αὑτοῦ ἐν Πελοποννήσῳ κάστρα, τῆς Μονεμβασίας, τοῦ Μυστρᾶ καὶ τῆς Μαΐνης.[59] Τοιουτοτρόπως ὁ Μιχαὴλ Παλαιολόγος τῆς Νικαίας ἐπραγματοποίει τὴν πολιτικὴν τῆς μεγάλης ἰδέας τοῦ ἑλληνισμοῦ,[60] ἐκδιώξας μὲν τοὺς Φράγκους ἐκ τῆς Κων/πόλεως τῷ 1261, ἐλευθερώσας δὲ τρία ἀκόμη κάστρα ἐν τῇ Πελοποννήσῳ. Τοῦτο συνετέλεσε πολὺ εἰς τὴν περαιτέρω ἐπέκτασιν τῶν βυζαντινῶν ἐν Πελοποννήσῳ καὶ την περιστολὴν τῆς ἀρχῆς τῶν Φράγκων ἐν αὐτῇ. Ἐκεῖνο ὅμως τὸ ὁποῖον ὑπεβοήθησε τὴν πολιτικὴν τῶν βυζαντινῶν ἐν Πελοποννήσῳ ἦτο συνετὸν διοικητικὸν μέτρον τοῦ διαδεχθέντος τὸν Μιχαὴλ Ἀνδρονίκου Β´ τοῦ Παλαιολόγου (1282 - 1328), ὅστις ἀντὶ ἐνιαυσίων διοικητῶν, ἀπέστελλεν εἰς Μυστρᾶν στρατηγοὺς ἐπ᾿ ἀόριστον χρόνον.[61] Τριῶν τοιοῦτων διοικητῶν ἐγνωρίζαμεν μέχρι τοῦδε τὰ ὀνόματα. Ὁποῖοι δὲ διοικηταὶ ἦσαν οὗτοι;
Ὡς ἀλλαχοῦ[62] ἀπέδειξα, οἱ διοικηταὶ οὗτοι ἦσαν «περιέχουσαι κεφαλαὶ Μορέως» ἤτοι, ὡς λέγομεν σήμερον, γενικοὶ διοικηταὶ Πελοποννήσου, οἵτινες, κατὰ τὸ διοικητικὸν σύστημα τῶν Παλαιολογείων χρόνων, ἐκεφαλατίκευον ἐν τῷ πρωτεύοντι φρουρίῳ πάσης τῆς χώρας, δοικητικῶς ὑπαγομένων εἰς αὐτοὺς τῶν ἁπλῶν κεφαλῶν, τῶν ἑδρευουσῶν εἰς τὰ κατὰ τόπους φρούρια. Ἐπειδὴ λοιπὸν ἐκ τοῦ Χρονικοῦ Μορέως γινώσκομεν ὅτι οἱ ἀπὸ Ἀνδρονίκου Β´ τοῦ Παλαιολόγου γενικοὶ διοικηταὶ τῆς Πελοποννήσου ἔφερον τὸν τίτλον «περιέχουσα κεφαλὴ τοῦ Μορέως»,[63] ὅπερ ἐπικυροῖ καὶ ὁ Βίος τοῦ ὁσίου Λεοντίου, καθ᾿ ὃν εἰς τὸν πατέρα τοῦ ὁσίου Ἀνδρέαν ἐδόθη ὑπὸ τοῦ ἐν Κων/πόλει βασιλέως «ἡ ἐξουσία καὶ διοίκησις ὅλου τοῦ Μορέως» ἢ ὡς λέγει τὸ ἐγκώμιον «ἡ ἀρχὴ ξυμπάσης τῆς Πελοποννήσου», ἐπιτρέπεται εἰς ἡμᾶς νὰ προχωρήσωμεν περαιτέρω καθορίζοντες καὶ τὴν ἕδραν τῆς διοικήσεως.
Ἄγνωστον ἦτο δηλαδὴ μέχρι τοῦδε ποία ἦτο ἡ ἕδρα τῆς διοικήσεως τοῦ Μορέως ἀφ᾿ ὅτου, ἀπὸ τοῦ ἔτους 1262, ἀνεκτήθη ὑπὸ τῶν βυζαντινῶν τὸ μικρὸν ἐκεῖνο τμῆμα τῆς Πελοποννήσου. Πιθανώτατον ὅμως θεωρῶ ὅτι πρωτεῦον φρούριον τοῦ Μορέως ἦτο κατὰ τοὺς αὐτοὺς χρόνους ὁ Μυστρᾶς καὶ ὅτι ἐν αὐτῷ ἥδρευεν ἡ περιέχουσα κεφαλή, ἐνῷ ἐν τοῖς ἑτέροις δύο φρουρίοις τῆς Μονεμβασίας καὶ τῆς Μαΐνης ἥδρευον ἁπλαῖ κεφαλαί.[64] Ἐστηρίχθην δὲ πρὸς τοῦτο εἰς τὰ ἐξῆς τεκμήρια: α) ὅταν ἀπελευθερωθεὶς τῆς αἰχμαλωσίας ὁ Φράγκος ἡγεμὼν τῆς Ἀχαΐας Γουλιέλμος ἐπανῆλθεν εἰς Μορέαν, ἐξῆλθεν εἰς περιοδείαν ἀνὰ τὴν ὑποτελῆ αὑτῷ χώραν συνοδευόμενος ὑπὸ πολλῶν ἐνόπλων. Οἱ Ἕλλληνες αὐτοκρατορικοί, οἱ ἐν τῷ φρουρίῳ τοῦ Μυστρᾶ, ἰδόντες ἐκεῖθεν διαβαίνοντας τοὺς Φράγκους, κάτω διὰ τῆς πεδιάδος, ἐξέλαβον ὡς ἐχθρικὴν τοῦτο ἐπίδειξιν καὶ προάγγελον μελλούσης ῥήξεως.[65]
Πρῶτον μὲν προσεκάλεσαν τοὺς ἀρχηγοὺς τῶν ἐπὶ τοῦ Ταϋγέτου σλαβομιγῶν Μελιγγῶν εἰς συμμαχίαν κατὰ τῶν Φράγκων, προθύμως ἀποδεχθέντας· ἔπειτα, «μαντατοφόρους ἔστειλαν εἰς τὴν Μονεμβασίαν εἰς κἄποιον Καντακουζηνὸν ὁποῦ ἦτον κεφαλή του», ἀγγέλλοντες εἰς τὸν Καντακουζηνὸν ὅτι ὁ Γουλιέλμος κατεπάτησε τὴν εἰρήνην καὶ ὅτι αἱ ἐχθροπραξίαι ἤρχισαν. Ὁ Καντακουζηνὸς ἀπέστειλε πλοῖον εἰς Κων)πολιν, ἀγγέλλων τὰ γενόμενα εἰς τὸν βασιλέα. Τίς ἔλαβε τὴν πρωτοβουλίαν τῆς ὑπογραφῆς συμμαχίας μετὰ τῶν Μελιγγῶν; Τὸ χρονικὸν τοῦ Μορέως λέγει ὅτι «οἱ Ρωμαῖοι ποὺ ἦσαν τοῦ βασιλέως…ἐκ τὸν Μυζηθρᾶν»· ἡμεῖς ὅμως ἐννοοῦμεν ἐκ τούτων, ὅτι τὴν πρωτοβουλίαν θὰ εἶχεν ἡ κεφαλὴ τοῦ Μυστρᾶ, ἥτις διὰ τοῦτο θὰ ἦτο καὶ περιέχουσα κεφαλή. Ἡ δὲ κεφαλὴ τοῦ Μυστρᾶ ἀνηνέχθη εἰς τὴν κεφαλὴν τῆς Μονεμβασίας οὐχὶ ὡς προϊσταμένην, ἀλλὰ ὡς ἁρμοδίαν ν᾿ ἀναγγείλῃ εἰς τὴν βασιλεύουσαν τὰ γενόμενα διὰ θαλάσσης.
Κατὰ τὸ ἔτος τοῦτο 1262 μ.Χρ., τὸ πρῶτον ἔτος ἀπὸ τῆς ἐπανόδου τῶν βυζαντινῶν εἰς Πελοπόννησον, τίνες ἦσαν αἱ ἐν τοῖς τρισὶ φρουρίοις κεφαλαὶ δὲν εἶναι γνωστόν. Μόνον περὶ τῆς Μονεμβασίας ἀναφέρει τὸ χρονικὸν τοῦ Μορέως ὅτι ὡς κεφαλὴ ἦρχεν ἐν αὐτῇ ὁ Καντακουζηνός·[66] οὗτος ἀναμφιβόλως εἶναι ὁ Μιχαὴλ Καντακουζηνός, πάππος τοῦ μετέπειτα αὐτοκράτορος καὶ ἱστορικοῦ Ἰωάννου Καντακουζηνοῦ, ὅστις εἶχε προϋπηρετήσει ἐν τῇ στρατιᾷ τοῦ δεσπότου του Ἰωάννου Παλαιολόγου, τοῦ νικητοῦ ἐν τῇ μάχῃ τῆς Πελαγονίας.[67] Ἂν συνεπληρώθη ἓν ὅλον ἔτος τῆς ἀρχῆς ἀρχῆς τῶν κεφαλῶν τῷ 1262, ἢ ἀνεκλήθησαν αὗται πρὸ τῆς συμπληρώσεως ἔτους, ἀντικατασταθεῖσαι ὑπ᾿ ἄλλων, δὲν ἔχομεν εἰδήσεις σαφεῖς. Ἀκολουθῶν ὅμως τὸ χρονικὸν τοῦ Μορέως δύναμαι νὰ συμβιβάσω τὴν διήγησιν τοῦ Παχυμέρους καὶ Γρηγορᾶ πρὸς τὸ χρονικὸν τοῦ Μορέως, νἀποκαταστήσω δὲ ὑπὸ τὴν ἀληθῆ αὐτῆς μορφὴν τὴν τότε διοικητικὴν κατάστασιν τοῦ Μορέως.
Κατὰ τὸ Χρονικὸν δηλαδὴ ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ Η´, μαθὼν ἐκ Μονεμβασίας ὅτι ὁ ἡγεμὼν Γουλιέλμος ἤρξατο χειρῶν ἀδίκων, ἀπέστειλεν εἰς Πελοπόννησον «κεφαλὴν» τὸν ἐξάδελφον αὑτοῦ Μακρηνόν, ὅστις συνετῶς ἐνεργήσας προσείλκυσε τοὺς Τσάκονας καὶ Βατικιώτας. Ἐζήτησε δὲ παρὰ τοῦ αὐτοκράτορος νέας ἐπικουρίας ἵνα δυνηθῇ νὰ ὑποτάξῃ ὅλην τὴν Πελοπόννησον.[68] Ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ Η´ διέταξε τότε τὸν ἴδιον ἀδελφὸν Κωνσταντῖνον Παλαιολόγον, μέγαν δομέστικον,[69] νὰ μεταβῆ εἰς Πελοπόννησον μετὰ νέων στρατευμάτων, παραλαμβάνων μαζί του τὸν Μιχαὴλ Καντακουζηνόν,[70] ὅστις ἐκ τούτου φαίνεται ὅτι εἶχεν ἀνακληθῆ ἐκ Μονεμβασίας ἐν τῷ μεταξύ.
Ὅτι ὁ μέγας δομέστικος Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος θὰ ἦτο περιέχουσα κεφαλὴ τοῦ Μορέως, συνάγω ἐκ τῶν λόγων τοῦ Γρηγορᾶ, ὅτι «ἐγκρατὴς δὲ τῶν εἰρημένων στέλλεται πόλεων (Μονεμβασίας, Μαΐνης, Σπάρτης) ἐν Πελοποννήσῳ Κωνσταντῖνος… ἀδελφὸς τοῦ βασιλέως».[71]
Ταῦτα τοῦ Γρηγορᾶ συμφωνοῦν καὶ πρὸς τὰ τοῦ Παχυμέρους, λέγοντος ὅτι μετὰ τοῦ ἐκπεμφθέντος Κωνσταντίνου ἐτέλουν ὡς ὕπαρχοι ὁ Ἀλέξιος Φιλῆς καὶ ὁ Μακρηνός, ἔνθα ὕπαρχοι = κεφαλαί.[72]
Τὸ Χρονικὸν Μορέως λοιπὸν ἀναφέρει τὴν περιέχουσαν κεφαλὴν τὸν Κωνσταντῖνον Παλαιολόγον, καὶ μίαν ἁπλῆν κεφαλὴν τὸν Μακρηνόν, προηγηθέντα μάλιστα τοῦ Κωνσταντίνου εἰς Πελοπόννησον· δὲν ἀναφέρει τοῦ τρίτου φρουρίου τὴν κεφαλήν, ἣν παραδίδει ὁ Παχυμέρης ὅτι ἦτο ὁ Ἀλέξιος Φιλῆς. Ὥστε ὁ Μιχαὴλ Καντακουζηνὸς εἶχε κατὰ τὴν δευτέραν ἀποστολὴν εἰς Πελοπόννησον ἁπλοῦ στρατηγοῦ θέσιν ἐν τῇ στρατιᾷ ἄνευ πολιτικῆς διοικήσεως.
β) Διότι ὁ πρῶτος δεσπότης Πελοποννήσου, τῷ 1349, ἀποσταλεὶς ὑπὸ τοῦ αὐτοκράτορος Ἰωάννου Καντακουζηνοῦ, ὁ υἱὸς αὐτοῦ Μανουὴλ Καντακουζηνός, ἥδρευεν ἐν Μυστρᾷ, ὡς καὶ οἱ ἐφεξῆς αὐτῷ. Ἑπομένως εἶναι πιθανώτατον ὅτι καὶ πρὸ τοῦ ἔτους τούτου τὸ κάστρον τοῦ Μυστρᾶ διετέλει πρωτεῦον, ὡς καὶ τὸ Χρονικὸν Μορέως ὑποδηλοῖ τοῦτο ἐν στίχ. 4331: τὸ τρίτον κι᾿ ὀμορφότερον τοῦ Μυζυθρᾶ τὸ κάστρον.
Ἀπὸ τῆς βασιλείας Ἀνδρονίκου Β´ Παλαιολόγου, ἀπὸ τῆς μεταρρυθμίσεως τῆς διοικήσεως τῆς Πελοποννήσου καὶ ἑξῆς γνωρίζομεν τρεῖς περιεχούσας κεφαλὰς Μορέως: α) τὸν Φιλανθρωπηνόν,[73] β) τὸν Καντακουζηνόν,[74] υἱὸν τοῦ γνωστοῦ ἤδη Μιχαὴλ Καντακουζηνοῦ καὶ γ) τὸν Ἀνδρόνικον Ἀσάνην Παλαιολόγον,[75] ἀνεψιὸν τοῦ βασιλέως Ἀνδρονίκου Β´. Τετάρτην δὲ περιέχουσαν κεφαλὴν μανθάνομεν τὼρα ἐκ τοῦ βίου τοῦ ὁσίου Λεοντίου, τὸν πατέρα τοῦ ὁσίου Ἀνδρέαν τὸν Μονεμβασιώτην, χρηματίσαντα γενικὸν διοικητὴν τῆς Πελοποννήσου, ὡς ἀπέδειξα ἀλλαχοῦ, πρὸ τοῦ ἔτους 1341 μ.Χ.[76]
Ὁ Ἀνδρέας δηλαδὴ οὗτος ἐκ Μονεμβασίας, ἦτο «περιφανὴς μὲν τὸ γὲνος, περιφανέστερος δὲ τὴν εὐσέβειαν καὶ τὸν εἰς Θεὸν πόθον, ἥν δὴ καὶ μᾶλλον ἄν τις καλέσειε περιφάνειαν, τὰ πρῶτα τῶν ἐν βασιλείοις αὐχῶν, πλούτῳ κομῶν πολλῷ» κατὰ τὸ Ἐγκώμιον· «ὁ δ᾿ ἀνδρεῖος ὤν τὰ τ᾿ ἄλλα καὶ τὸν κατὰ Θεὸν ζῆλον εἰκότως Ἀνδρέας προσείρητο… Ἄρχων δὲ ξυμπάσης ὁ Ἀνδρέας τῆς Πελοποννήσου καθίσταται οὐ μᾶλλον λαμπρότητι γένους καὶ πλούτου περιφανείᾳ ἢ τῆς ἀρετῆς περιουσίᾳ κήρυκος βοώσῃ τρανότερον ἐπὶ τοιαύτῃ μηδένα ζητεῖν ἄλλον ἀρχῇ καὶ τῷ ἐνόντι τῆς ἀρχικῆς ἐπιστήμης, δι᾿ ἥν οὐ Πελοπόννησον, ἀλλὰ καὶ πᾶσαν ὅσην ἂν εἴποι τις καλῶς ἰθῦνειν ἤδει καὶ ὡς οὐκ ἂν ἐνεῖναι βέλτιον φάναι».[77]
Ἐπειδὴ δὲ ἀπὸ τῆς ἀνακτήσεως τῆς Μονεμβασίας ὑπὸ τῶν βυζαντινῶν οἱ Παλαιολόγοι ἐχρησιμοποίησαν μέλη τῶν τριῶν μεγάλων μονεμβασιωτικῶν οἴκων, ἤτοι Εὐδαιμονογιάννη, Σοφιανοῦ καὶ Μαμωνᾶ, εἰς ἀνωτάτας διοικητικὰς θέσεις τοῦ κράτους οἷον Παῦλον Μονογιάννην «καπετᾶναν Κυθήρων» ἐπὶ Μιχαὴλ Η´,[78] Γρηγόριον Παλαιολόγον Μαμωνᾶν «κεφαλατεύονται» πόλεως Θρακικῆς ἐν τῷ Εὐξείνῳ τῷ 1406,[79] Σοφιανὸν Εὐδαιμονογιάννην μεσάζοντα τοῦ δεσπότου Κωνσταντίνου,[80] εἴδομεν δ᾿ ἀνωτέρω ἐν τῷ Ἐγκωμίῳ, ὅτι ὁ Ἀνδρέας ἦτο ἐν Μονεμβασίᾳ «περιφανὴς τὸ γὲνος», στενώτατα συνδεδεμένος μετὰ τῆς βασιλικῆς οἰκογενείας τῶν Παλαιολόγων ἴσως διὰ συγγενικοῦ δεσμοῦ, διὰ τοῦτο πιθανώτατον ἐθεώρησα ὅτι ὁ Ἀνδρέας θὰ κατήγετο ἐξ ἑνὸς τῶν τριῶν τῆς Μονεμβασίας ἐπιφανῶν γενῶν.
Β. Ἄλλο δίδαγμα ἐπορίσθην ἐκ τοῦ βίου τοῦ ὁσίου Λεοντίου, τὸ ἀφορῶν εἰς τὸν διοικητικὸν τοῦ κράτους ὀργανισμὸν ἐπὶ τῶν Παλαιολόγων. Λέγεται δηλαδὴ ἐν τῷ μεταφρασμένῳ βίῳ, ἐλλείποντος τοῦ ἀντιστοίχου μέρους ἐκ τοῦ Ἐγκωμίου, ὅτι ὁ νεαρὸς Λέων, ὁ κατόπιν Λεόντιος, ἀποπερατώσας τὰ ἐγκύκλια αὐτοῦ μαθήματα ἐν Μυστρᾷ, ἔνθα διέτριβεν ὁ πατήρ του Ἀνδρέας, περιέχουσα κεφαλὴ Μορέως, ἐστάλη ὑπ᾿ αὐτοῦ εἰς Κ/Πολιν, «ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν διὰ νὰ συναναστραφῇ μὲ τοὺς ἐκεῖ φιλοσόφους πρὸς περισσοτέραν του ἄσκησιν καὶ γυμνασίαν, ἀφ᾿ ἑτέτου δὲ διὰ νὰ συνηθίσῃ τὰς βασιλικὰς ὑποθέσεις καὶ νὰ λάβῃ τὴν ἀπαιτουμένην προκοπὴν εἰς αὐτάς, διατρίβων μέσα εἰς τὰ βασίλεια· ὃ καὶ ἐγένετο· ὅτι καὶ εἰς τὴν φιλοσοφίαν ἐστάθη πολὺς καὶ εἰς τὴν φρόνησιν ἐπαινετὸς καὶ εἰς τὴν ἀρετὴν θαυμαστὸς ὥστε ὁποῦ καὶ ὁ ἴδιος βασιλεὺς ὑπερβολικὰ τὸν ἠγάπα καὶ κατὰ πολλὰ τὸν ἐτίμα».[81]
Ἐκ τούτου λοιπὸν μανθὰνομεν ὅτι ἐπὶ τῶν Παλαιολόγων, α) ἡ ὑπερτάτη διοίκησις τοῦ κράτους διεξήγετο ὑπ᾿ αὐτοῦ τοῦ βασιλέως, καθ᾿ ἃ πρότερον ἀπὸ Ἰουστινιανοῦ καὶ τῶν διαδόχων του, μέχρι τῆς μακεδονικῆς δυναστείας, κατὰ τὴν ἐνάτην καὶ δεκάτην ἑκατονταετηρίδα, καὶ τέλος μέχρι τῶν Κομνηνῶν καὶ Ἀγγέλων. Ἐννοεῖται δὲ ὅτι καὶ ἐπὶ τῶν Παλαιολόγων, καθ᾿ ἃ πρότερον, ἐκ τῆς ἐπιβολῆς τοῦ ἑκάστοτε βασιλικοῦ προσώπου ἐξηρτᾶτο ὁ βαθμὸς τῆς συμμετοχῆς ἐν τῇ ὑπερτάτῃ διοικήσει τῶν ὑπουργῶν αὐτοῦ, τῶν τότε καλουμένων μεσαζόντων,[82] β) ἕνεκα τούτου, ἡ διεξαγωγὴ τῆς ὑπερτάτης διοικήσεως ἐγίνετο ἐν τοῖς ἀνακτόροις, τὰ ὁποῖα ἐπεῖχον τὴν θέσιν τῶν σημερινῶν ὑπουργείων, γ) ὅτι ἐγίνοντο δεκτοὶ καὶ μαθητευόμενοι τοῦ διοικητικοῦ σταδίου διατρίβοντες ἐντὸς τῶν ἀνακτόρων. Εἰκάζω ὅμως ὅτι τοιοῦτοι μαθητευόμενοι θὰ ἐλαμβάνοντο μὸνον ἐξ οἰκογενειῶν συγγενῶν ἢ προσκειμένων εἰς τους βασιλεύοντας. Διὰ τοῦτο καὶ ὁ ἡμέτερος Λέων ἐξ οἰκογενείας προσκειμένης, ἂν μὴ καὶ συγγενοῦς τοῦ βασιλέως, ἀποσταλεὶς ἐκ Μυστρᾶ εἰς Κ/Πολιν, ἐνοικεῖ ἐντὸς τῶν ἀνακτόρων, ὅπου παρακολουθεῖ τὴν διεξαγωγὴν τῆς ὑπερτάτης διοικήσεως, «τὰς βασιλικὰς ὑποθέσεις», ὡς λέγεται ἐν τῷ Βίῷ, ὑπὸ τὴν ἄμεσον τοῦ βασιλέως ἐποπτείαν, ὅστις «ὑπερβολικὰ τὸν ἠγάπα καὶ κατὰ πολὺ τὸν ἐτίμα».
Γ. Ἐκ τοῦ Ἀνδρέου λοιπόν, τοῦ γενικοῦ διοικητοῦ τῆς Πελοποννήσου, καὶ τῆς Θεοδώρας, ἐπίσης ἐκ Μονεμβασίας καταγομένης, ἐκ γένους ἐπιφανοῦς καὶ πλουσίας, ἐγεννήθη ἐν Μυστρᾷ κατὰ τὸν χρόνον τῆς ἀρχῆς τοῦ πατρός του, ὁ πρότερον μὲν Λέων κληθεὶς ἔπειτα δὲ Λεόντιος. Ἀνετράφη δὲ ὑπ᾿ αὐτῶν ἀπὸ τῆς παιδικῆς ἡλικίας ἐν ἀρετῇ. Μόλις ἑξῆλθε τῆς παιδικῆς ἡλικίας, παρεδόθη εἰς διδασκάλους, παρὰ τοῖς ὁποίοις ἐντὸς πολλῶν ἐτῶν κατορθώνουσι νὰ ἐκμάθωσιν. Εὐθὺς δ᾿ ὡς ἀρκετὰ «τῆς θύραθεν παιδείας» ἐδιδάχθη, ἐπεδόθη εἰς τὴν μελέτην τῆς ἁγίας Γραφῆς. Ἔπειτα χάριν εὐρυτέρων σπουδῶν ἀφ᾿ ἑνὸς περὶ τὴν φιλοσοφίαν, πρακτικῆς δ᾿ ἀσκήσεως ἐν τῷ διοικητικῷ κλάδῳ, εἰς ὃν προωρίζετο νὰ καταταχθῇ, καθ᾿ ἃ ὁ πατὴρ αὐτοῦ, ὅστις τοσοῦτον ηὐδοκίμει, ἀποστέλλεται ὑπὸ τοῦ πατρός του εἰς Κ/Πολιν. Ἐκεῖ ἐμ αὐτοῖς τοῖς ἀνακτόροις διατρίβων, ὑπὸ τὰ ὄματα αὐτοῦ τοῦ βασιλέως, ὅστις τὸν ἠγάπησε καὶ τὸν ἐξετίμησε, ἠσκεῖτο περὶ τὰ διοικητικά. Ἀποθανόντος τοῦ πατρὸς του ὁ Λέων ἐπανέρχεται εἰς τὴν γενέτειραν Μονεμβασίαν τελείως ὑποταγεὶς εἰς τὴν μητέρα του Θεοδώραν· εἰς μονὴν ἀποχωρησάσης, προτραπεὶς ὁ Λέων ἐνυμφεύθη. Βραδύτερον δὲ - καταλιπὼν τὴν σύζυγον μετὰ τριῶν τέκνων, ἠσκήτευε παρά τινι ἀσκητῇ εἰς τὸ ἁγιώνυμον Ὄρος. Ἕνεκα ὅμως τῆς μεγάλης τιμῆς ἧς ἠξιοῦτο ὑπὸ τῶν ἁγιορειτῶν ἠναγκάσθη ἐκ μετριοφροσύνης νἀπέλθῃ τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ νὰ ἐπανέλθῃ εἰς Πελοπόννησον, ὅπου μονάσας παρὰ τὸ Αἴγιον ἐπὶ τοῦ ὄρους τοῦ λεγομένου Κλωκοῦ τοῦ Γέροντος ὡς θαυματουργὸς διεφημίσθη.[83] Ὁ Σχολάριος ἐν τῷ ἐγκωμίῳ του τὸν ἀποκαλεῖ «θαυμαστὸν εἰς εὐφημίαν…ἄνδρα μὴ κατ᾿ ἄνθρωπον πολιτευσάμενον, πρὸς δὲ τὰς ὑπὲρ ἄνθρωπον, ὡς ἐφικτόν, ἁμιλλησάμενον φύσεις… ὃς τῇ Πελοποννήσῳ πάσῃ, εἰ καὶ μὴ μόνῃ κόσμος ἦν οὐ μικρός».[84] Ἕνεκα τούτου, κατὰ τὸν μεταφρασμένον ἀνώνυμον βίον, «οἱ βασιλόπαιδες Θωμᾶς καὶ Δημήτριος, οἱ καὶ αὐτάδελφοι Κωνσταντίνου τοῦ ὁλοϋστερινοῦ βασιλέως τῶν Ρωμαίων, δεσπόται ὄντες τῆς Πελοποννήσου, ὑπερθαυμάζοντες τὴν ἀρετὴν αὐτοῦ καὶ εὐλαβούμενοι αὐτόν, ὡς θεοῦ ἄνθρωπον καὶ ἕγιον, ἔκτισαν εἰς αὐτὸν τὸν τόπον ὁποῦ ἠσκήτευεν ὁ ὅσιος, ναὸν ἱερὸν τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ καὶ ἄλλα πολλὰ καὶ μεγάλα οἰκοδομήματα ἐκ θεμελίων οἰκοδομήσαντες μοναστήριον κατέστησαν καὶ πρὸς ἁγιασμὸν τῶν ἐκεῖσε ἀσκουμένων μέρη τινὰ ἐκ τῶν ἁγίων παθῶν τοῦ σωτῆρος Χριστοῦ ἀφιέρωσαν».[85]
Τὸ ἐνταῦθα, κατὰ τὸν μεταφρασμένον βίον, ὄρος παρὰ τὸ Αἴγιον, τὸ λεγόμενον Κλωκὸς τοῦ Γέροντος, εἶναι τὸ πρὸς Ν. τοῦ Αἰγίου, σήμερον Κλωκὸς καλούμενον, ὕψους 1800 μ., τὸ ὑπὸ τῶν ἀρχαίων Κερύνεια ὄρος. Πράγματι δὲ εἰς τοὺς δυσμικοὺς πρόποδας τοῦ Κλωκοῦ, ὅπου σήμερον ἡ λεγομένη παλαιὰ μονὴ τοῦ Ἁγίου Λεοντίου, ἐν τῇ ὁποίᾳ σώζεται ὁ τάφος αὐτοῦ, ἐντὸς σπηλαίου ἠσκήτευεν ὁ ὅσιος[86] διὰ τοῦτο, νομίζω, καὶ ὁ Κλωκὸς ἀπὸ τοῦ ὁσίου ἐκλήθη Κλωκὸς τοῦ Γέροντος. Ἡ μονή, ἡ ἱδρυθεῖσα ἐπὶ τοῦ σπηλαίου τοῦ ὁσίου εἰς τὸ ὄνομα τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ τῇ συνδρομῇ τῶν δεσποτῶν τῆς Πελοποννήσου Θωμᾶ (1430 - 1460) καὶ Δημητρίου (1450 - 1460) τῶν Παλαιολόγων,[87] δὲν πρέπει νὰ ταυτίζεται πρὸς τὴν σημερινὴν Μονὴν Ταξιαρχῶν, ἐπὶ τοῦ Κλωκοῦ ἐπίσης ἀνεγερθεῖσαν, μετὰ τὴν ἐκ τῶν δῃώσεων καταστροφὴν τῆς ἀρχαιοτέρας μονῆς.[88]
Ἄς ἐξετάσωμεν τώρα τὸν χρόνον τῆς ἱδρύσεως τῆς ἀρχαιοτέρας μονῆς. Ἐπὶ τοῦ μεταφρασμένου βίου τοῦ ὁσίου, οὗ προηγεῖται σημείωμα εἰσαγωγικόν, πιθανῶς ἀνῆκον εἰς τὸν Χῖον ἱερομόναχον Νικηφόρον, λέγον: «τῇ 11ῃ Δεκεμβρίου ἑορτάζομεν τὴν μνήμην, τὸν βίον καὶ τὴν πολιτείαν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Λεοντίου καταγομένου ἀπὸ Μονεμβασίαν τῆς Πελοποννήσου ἐν ἔτει 1450 ἀπὸ Χριστοῦ (κατὰ τυπογραφικὴν ἀβλεψίαν τυπωθέντι 2450),[89] ἐπὶ τούτου λοιπὸν ἐστηρίχθησαν πᾶσαι αἱ χρονολογήσεις τῶν νεωτέρων. Οὕτω ὁ ἐπίσκοπος Ἰωάννης Μαρτῖνος ἀνάγει εἰς τὸ ἔτος 1448 τὴν ἀφιέρωσιν ἀχράντων παθῶν τοῦ Χριστοῦ, εὶς τὴν μονὴν τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαήλ, ὑπὸ τῶν δεσποτῶν Θωμᾶ καὶ Δημητρίου.[90] Ὁ Χρ. Κορύλλος ἀνάγει εἰς τὸν δέκατον πέμπτον αἰῶνα τὴν ἵδρυσιν τῆς ἡμετέρας μονῆς,[91] καὶ ὁ Ν. Λέκκας εἰς τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ δεκάτου πέμπτου αἰῶνος.[92] Τὸ δὲ εἰσαγωγικὸν σημείωμα Νικηφόρου τοῦ Χίου προέρχεται ἐξ αὐτοῦ τοῦ βίου τοῦ ὁσίου, ἐν ᾧ μνημονεύονται ὁ Θωμᾶς καὶ ὁ Δημήτριος οἱ Παλαιολόγοι ὡς συγχρόνως ἐν Πελοποννήσῳ ἄρχοντες, δι᾿ ὃ ἔπρεπεν ἀναγκαίως ἡ ἵδρυσις τῆς μονῆς τοῦ ὁσίου Λεοντίου νἀναχθῇ εἰς τὸ 1450 μ.Χ. Ἀλλ᾿ ὡς ἀπέδειξα ἐν τοῖς «Παλαιολογείοις καὶ Πελοποννησιακοῖς»[93] ὁ ὅσιος Λεόντιος δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ ἔζη ἀκόμη τῷ 1450, εἶχε δὲ τελευτήσει ἀρχομένου τοῦ δεκάτου πέμπτου αἰῶνος· τὸ δὲ χωρίον τοῦ πρωτοτύπου βίου, καθ᾿ ὃ οἱ δεσπόται Θωμᾶς καὶ Δημήτριος ἵδρυσαν τὴν μονὴν ἔτι ζῶντος τοῦ ὁσίου, εἶναι παριστορημένον, ἄδηλον δ᾿ ὑπὸ τίνος.
Κατὰ τὸν μεταφρασμένον βίον ὁ Λεόντιος, «ἀφοῦ ἔγινεν αἴτιος σωτηρίας εἰς πολλοὺς μὲ τὴν σοφίαν τῶν θείων του λόγων καὶ μὲ τὴν συνέργειαν τῆς θείας χάριτος…τὸ πνεῦμα αὑτοῦ ἐν εἰρήνῃ παρέθετο εἰς χεῖρας Θεοῦ ζήσας ἑβδομήκοντα καὶ πέντε χρόνους».[94] «Μετὰ καιρὸν» ἀπὸ τοῦ θανάτου αὐτοῦ, ὁ μαθητὴς τοῦ ὁσίου Λεοντίου, ὅστις πιθανὸν θεωρῶ ὅτι ἔγραψε καὶ τὸν πρωτότυπον βίον αὐτοῦ, ὁ πρόεδρος Παλαιῶν Πατρῶν Ἰωακείμ, ἱεράρχης ἄλλοθεν ἄγνωστος ἡμῖν,[95] ἐπεχείρησε τὴν ἀνακομιδὴν τοῦ λειψάνου τοῦ ὁσίου ἐκ τῆς μονῆς, ἀλλ᾿ εἰς μάτην.[96]
Ἄξιον σημειώσεως εἶναι ὅτι ἡ εἴδησις τοῦ μεταφρασμένου βίου, καθ᾿ ἣν ἡ μήτηρ τοῦ Λεοντίου, ἔπειτα δὲ καὶ ἡ σύζυγος αὐτοῦ, ἀποχωρήσασαι τῶν ἐγκοσμίων, ἐμόνασαν, συμπίπτει μὲ τὴν νῦν σωζομένην παράδοσιν περὶ τῆς ἱδρύσεως τῶν μονῶν τῆς Αἰγιαλείας τοῦ Σωτῆρος, τῆς παρὰ την Σέλισαν, ἤδη διαλελυμένης, καὶ τῆς Πεπελενίτσης. Αἱ δύο δηλαδὴ αὗται γυναικεῖαι μοναὶ, ὦν ἡ τῆς Πεπελενίτσης νῦν ἐν ἐνεργείᾳ, ὑπὸ τῆς μητρὸς καὶ τῆς συζύγου τοῦ ὁσίου Λεοντίου, αἵτινες ἐμόνασαν ἐν αὐταῖς περὶ τὴν ὑφαντουργίαν ἀσχολούμεναι.[97]
Ἵνα δ᾿ ἀν τέλει ἡ ἀξιοπιστία τοῦ βίου ἐξαρθῇ, πρέπει νὰ προσθέσω ὅτι οὗτος ἐγράφη μετὰ τὸ Ἐγκώμιον τοῦ Γεωργίου τοῦ Σχολαρίου, ὅπερ πιστῶς κατὰ πόδας ἀκολουθεῖ, ὡς ἔδειξα ἐν τοῖς «Παλαιολογείοις καὶ Πελοποννησιακοῖς».[98]
Τὸ δὲ Ἐγκώμιον ἀνήκει εἰς τὴν τρίτην δεκάδα περίπου τοῦ δεκάτου πέμπτου αἰῶνος, ἀνετέθη δὲ εἰς τὸν Σχολάριον ἡ συγγραφή του ἐν εἴδει δητορικοῦ γυμνάσματος ὑπὸ τοῦ διδασκάλου αὐτοῦ, πιθανῶς τοῦ πολλοῦ Γεμιστοῦ, ἐν Μυστρᾷ πιθανώτατα.[99]
ΛΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΗ
[Τὰ κατὰ τὸν ὅσιον Λεόντιον Μονεμβασίας]
Ἡ σπουδαιότερη πηγὴ εἶναι ὁ βίος, ποὺ ὁ συγγραφέας του μᾶς εἶναι ἄγνωστος·[101] οἱ πληροφορίες του εἶναι θετικὲς καὶ χρησιμώτατες γιὰ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα. Ὁ ὅσιος Λεόντιος, καὶ μὲ τὸ κοσμικό του ὄνομα Λέων, κατάγεται, κατὰ τὸ βίο, ἀπὸ εὐγενικὴ οἰκογένεια τῆς Μονεμβασίας. Ὁ πατέρας του Ἀνδρέας διορίζεται τὸν καιρὸ τῆς βασιλείας τοῦ Ἀνδρονίκου διοικητὴς ὁλόκληρης τῆς Πελοποννήσου[102] κ᾿ ἔτσι ὁ ὅσιος παίρνει ἐξαιρετικὴ ἀνατροφὴ καὶ πηγαίνει ἀργότερα γιὰ νὰ εὐρύνῃ τὴ μόρφωσή του στὴν Κωνσταντινούπολη, ὅπου συχνάζει στὸ Βασιλικὸ Παλάτι. Μετὰ τὸ θάνατο τοῦ πατέρα του γυρίζει στὴν πατρίδα του, ὅπου παντρεύεται καὶ ἀποκτᾶ τρία παιδιά· ἀσπάζεται ὅμως ἀργότερα τὸν μοναχικὸ βίο, ἀφήνει τὴν οἰκογένειά του, ζῆ ζωὴ ἐντελῶς ἀσκητικὴ καὶ πηγαίνει ἔπειτα στὸ Ἅγιον Ὄρος, ἀπ᾿ ὅπου γυρίζει πάλι στὴν Πελοπόννησο καὶ ἀποσύρεται σ᾿ ἕνα σπήλαιο στὸ ὄρος τοῦ Κλοκοῦ «ἄνωθεν Αἰγίου τῆς κοινολέκτου Βοστίτσας»· ἡ ὁσιότητά του εἶναι μεγάλη, ὁ λαὸς τὸν τιμᾶ πολύ, κ᾿ οἱ δεσπότες τῆς Πελοποννήσου Θωμᾶς καὶ Δημήτριος Παλαιολόγοι χτίζουν στὸ σπήλαιο μοναστήριο πρὸς τιμήν του καὶ τοῦ προσφέρουν ὡς δῶρα πολύτιμα ἅγια λείψανα. Στὸ ἐρημητήριό του πεθαίνει ὁ ὅσιος σε ἡλικία ἑβδομήντα πέντε χρονῶν.
Τὰ χρονολογικὰ δεδομένα ποὺ μᾶς δίνει ὁ βίος εἶναι τρία: α) πὼς ὁ πατέρας τοῦ ὁσίου ἀκμάζει ἐπὶ τοῦ βασιλέως Ἀνδρονίκου· ἑπομένως ἐκεῖνον τὸν καιρὸ πρέπει νὰ γεννήθηκε καὶ ὁ ὅσιος, β) πὼς ὁ ὅσιος πέθανε 75 χρονῶν καὶ γ) πὼς ζῆ ἀκόμα ὅταν τοῦ ἀφιερώνουν δῶρα οἱ δεσπότες Θωμᾶς καὶ Δημήτριος Παλαιολόγοι. Καὶ δὲν ξεχωρίζει ὁ βίος ἂν πρόκειται γιὰ τὸν Ἀνδρόνικο Β´ (1282 -1328) ἢ τὸν Γ´ (1328 - 1341), καὶ στὶς δύο ὅμως περιπτώσεις ὁ ὅσιος Λεόντιος πρέπει νὰ γεννήθηκε πρὶν ἀπὸ τὸ 1341 καὶ νὰ πέθανε ἑπομένως 75 χρονῶν πρὶν ἀπὸ τὸ 1416. Μὲ τὸ σμπέρασμα αὐτὸ δὲν συμφωνεῖ ὅμως ἡ τρίτη χρονολογικὴ μαρτυρία τοῦ βίου, ἡ σχετικὴ μὲ τοὺς δεσπότες Θωμᾶ καὶ Δημήτριο (συνάρχοντες ἀπὸ τὸ 1448 - 1460),[103] ποὺ μᾶς ἀναγκάζει νὰ δεχτοῦμε πὼς ὁ ὅσιος ζῆ καὶ μετὰ τὰ μισὰ τοῦ 15ου αἰώνα. Θὰ μποροῦσε νὰ δεχτῇ ἴσως κανεὶς πὼς ὁ Ἀνδρόνικος τοῦ βίου εἶναι ὁ Ἀνδρόνικος Δ´ (1376-1379) καὶ πὼς ἔτσι ὁ ὅσιος ζοῦσε ὥς τὸ 1454 τὸ ἀργότερο. Ἀλλὰ ἐκτὸς ποὺ ὁ Ἀνδρόνικος Δ´ εἶναι προσωπικότητα ποὺ τὴν ἀγνοοῦν οἱ παλαιότεροι, ὁ πατέρας τοῦ ὁσίου πρὲπει νὰ εἶχε στὰ χέρια του τὴ διοίκηση τῆς Πελοποννήσου («περιέχουσα κεφαλὴ Μορέως») ὁπωσδήποτε πρὶν ἀπὸ τὸ 1348· τὴ χρονιὰ αὐτὴ ἱδρύεται ἀπὸ τὸν Ἰωάννη Καντακουζηνὸ τὸ δεσποτᾶτο τοῦ Μορέως κι᾿ ἀπὸ τότε μᾶς εἶναι γνωστοὶ ὅλοι οἱ δεσπότες καὶ δὲν ὑπάρχουν πιὰ οἱ «περιέχουσες κεφαλές».[104]
Ὁ Ἰ. Κ. Βογιατζίδης (ἐ.ἀ.), γιὰ νὰ ἄρῃ τὴ διαφωνία αὐτή, θεωρεῖ τὸ μέρος τοῦ βίου ποὺ μιλᾶ γιὰ τοὺς δεσπότες Παλαιολόγους παριστορημένο. Στηρίζεται καὶ σ᾿ ἕνα ἄλλο ἐπιχείρημα: στὸ ἐγκώμιο τοῦ Σχολαρίου. Καθὼς ἀναφέρεται ρητὰ στὸ ἴδιο τὸ κείμενο, τὸ ἐγκώμιο εἶναι ρητορικὸ γύμνασμα μαθητὴ σὲ θέμα δοσμένο ἀπὸ τὸν δάσκαλό του καὶ ἔχει γραφεῖ μετὰ τὸ θάνατο τοῦ ὁσίου (ὄχι ὅμως καὶ πολὺ ἀργότερα: «καινοτέρα ὑπόθεσις». Ὁ Σχολάριος δὲν ξέρομε ἀκριβῶς πότε γεννήθηκε, τὸ 1438 ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι πιὰ πολὺ νέος, ἀφοῦ λαμβάνει μέρος στὴ σύνοδο τῆς Φεράρας, κ᾿ ἔτσι τὸ ἐγκώμιο, ποὺ εἶναι γύμνασμα μαθητικό, γράφτηκε ἀσφαλῶς πρίν ἀπὸ το 1438 –κι᾿ ὁ ὅσιος Λεόντιος πρέπει λοιπὸν νὰ εἶναι πεθαμένος πρὶν ἀπὸ τὴ χρονολογία αὐτή.
Τὸ ἐπιχείρημα αὐτὸ θὰ ἦταν πολύτιμο, ἂν ξέραμε σίγουρα πὼς τὸ ἐγκώμιο εἶναι πραγματικὰ ἔργο τοῦ Γεωργίου Σχολαρίου. Δυστυχῶς τὸ πρᾶμα εἶναι πολὺ ἀμφίβολο. Ὁ μαρκιανὸς κώδικας, ὁ μόνος ποὺ τὸ περιλαμβάνει (cl. II, cod. 186), δὲ σημειώνει τὸν συγγραφέα κι᾿ ὁ Σ. Λάμπρος τὸ ἀποδίδει στὸν Σχολάριο, χωρὶς νὰ δικαιολογήση τὴν ἀπόδοση, στηρίχτηκε, καθὼς φαίνεται, σὲ μιὰ παρασελίδειο σημείωση τοῦ Μαξίμου Μαργουνίου στὸν κώδικα.[105] Οἱ νεώτεροι ἐκδότες τῶν ἔργων τοῦ Σχολαρίου νομίζουν πὼς τὸ ἐγκώμιο δὲν εἶναι ἔργο δικό του καὶ δὲν τὸ περιλαμβάνουν στὴν ἔκδοσή τους· βασίζονται γιὰ αὐτὸ ἀπὸ τὴν μιὰ μεριὰ στὴ σιωπὴ τοῦ κώδικα καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη στὸ ὔφος τοῦ ἐγκωμίου ποὺ εἶναι ὁλότελα διαφορετικὸ ἀπὸ τὰ λοιπὰ βέβαια σχετικὰ ἔργα τοῦ Σχολαρίου.[106]
Κοντὰ στὰ φιλολογικὰ αὐτὰ ἐπιχειρήματα νομίζω πὼς μπορεῖ νὰ προστεθῆ κ᾿ ἕνα ἄλλο, ποὺ ἐνισχύει τὴν ἀθέτηση: νομίζω δηλαδὴ πὼς ἡ παραβολὴ τοῦ βίου καὶ τοῦ ἐγκωμίου πείθει πὼς οἱ ὁμοιότητες ποὺ ὑπάρχουν μεταξὺ τῶν δύο κειμένων ὀφείλονται ὄχι σὲ ἐξάρτηση τοῦ βίου ἀπὸ τὸ ἐγκώμιο, ὅπως εἶχε νομίσει ὁ Ι.Κ. Βογιατζίδης,[107] ἀλλὰ στὸ ἀντίστροφο ἀκριβῶς: στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ συγγραφέας τοῦ ἐγκωμίου παρακολουθεῖ πιστὰ τὸν βίο.
Ἂν ἐξετάσωμε πρῶτα τὶς ἱστορικὲς πληροφορίες, θὰ δοῦμε πὼς τὸ ἐγκώμιο δὲν μᾶς δίνει καμμιὰ πληροφορία πάρα πάνω ἀπὸ τὸν βίο καὶ πὼς τὸ ἐναντίο παραλείπει τὴν πιὸ σπουδαία, τὴ μνεία τοῦ βασιλέως Ἀνδρονίκου. Καθαρώτερα ὅμως φαίνεται ἡ ἐξάρτηση στὸ ὕφος: ἐνῶ τὸ ὕφος τοῦ βίου εἶναι τὸ συνηθισμένο τῶν βίων τῶν ἁγίων στὰ συναξάρια, τὸ ἐγκώμιο εἶναι τυπικὸ παράδειγμα ρητορικοῦ γυμνάσματος, ποὺ «διανθίζει» καὶ ἐξογκώνει τὶς ἁπλές φράσεις τοῦ βίου μὲ φόρτο ἀπὸ λέξεις καὶ περίτεχνες ἐκφράσεις. Σὲ κάθε βῆμα μποροῦμε νὰ παρακολουθήσωμε πὼς οἱ λέξεις τοῦ βίου ἐπεκτείνονται σὲ ρητορικὲς «παραλλαγὲς», ἐνῶ παράλληλα γίνεται φανερὴ ἡ προσπάθεια νὰ μὴν ἐπαναληφθοῦν ἴδιες οἱ λέξεις τοῦ βίου.
| Βίος | Ἐγκώμιον |
| Οὗτος ὁ νεοθαλὴς τῆς ἀμπέλου τοῦ Κυρίου βλαστὸς πατρίδα μὲν ἔσχε πόλιν τινὰ τῶν κατὰ τὴν Πελοπόννησον καλουμένην Μονεμβασίαν… |
Τὶς οὐκ οἶδε τὴν τοῦ Πέλοπος, πόση μὲν εἰς μέγεθος, εἰς δὲ κάλλος
ὅση, ποδαπὴ δ᾿ εἰς εὐφορίαν πραγμάτων, ὁπόσοις τε βρύει τοῖς ἀγαθοῖς... Πόλις ἡμῶν μὲν Μονεμβασία λεγομένη, τὸ πάλαι δ᾿, εἴ γε καλῶς ἔχω μεμνῆσθαι. Ἐπίδαυρος καλουμένη ἢ εἴ πως ἄλλως ἂν λέγοιτο… Τῷ μὲν Ἀνδρέας τοὔνομα, Θεοδώρα δὲ τῇ μητρί[108] κατάλληλοι δ᾿ αὐτοῖς αἱ προσηγορίαι καὶ τοῖς πράγμασιν ὄντως ἐπαληθεύουσαι. Ἡ γὰρ δῶρον Θεοῦ ὄντως τε ἦν καὶ ἐλέγετο… ὁ δ᾿ ἀνδρεῖος ὤν… |
| Ὁ δὲ τούτων πατὴρ Ἀνδρέας τοὔνομα καὶ πάσης τῆς Πελοποννήσου τὴν ἀρχὴν ἐμπιστεύεται παρὰ τοῦ εὐσεβοῦς Ἀνδρονίκου… | Ἄρχων δὲ ξυμπάσης ὁ Ἀνδρέας τῆς Πελοποννήσου καθίσταται οὐ μᾶλλον λαμπρότητι γένους καὶ πλούτου περηφανείᾳ ἢ τῆς ἀρετῆς περιουσίᾳ, κήρυξος βοώσῃ τρανώτερον… |
| χρόνος οὐ μεταξὺ πολὺς καὶ τῶν μαθημάτων γίνεται ἐγκρατής… | καὶ τοσαῦτα συνέλεξεν ἐν βραχεῖ, πρὸς ὅσα πολλῶν ἐνιαυτῶν ἐδέησεν ἄλλοις, μᾶλλον δ᾿ ἐν ὅσοις ἄλλοι, πολλαπλασίῳ διηνυκότες τὸν χρόνου, οὐδ᾿ οὕτως οἷοί θ᾿ ὑπῆρξαν αὐτῷ μὴ ὅπως παραπλήσιοι ἀλλ᾿ οὐδ᾿ ἐγγύς πως γενέσθαι… |
Ἡ ἐξάρτηση αὐτὴ εἶναι ἄλλωστε φυσική· ὅταν πέθανε ὁ ὅσιος, γράφτηκε (λίγο ἀργότερα) ἡ ἀκολουθία του καὶ ὁ βίος ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἔστεκαν κοντά του. Δύσκολο εἶναι νὰ ὑποθέσωμε πὼς οἱ ἄνθρωποι αὐτοὶ ἀνέτρεξαν σ᾿ ἕνα ἐγκώμιο παλιότερο (ποὺ δὲν μπόρεσε μάλιστα νὰ μᾶς σωθῆ μόνο ἡ ἀρχή του σ᾿ ἕνα μοναδικὸ χειρόγραφο[109]) καὶ πὼς οἱ ἴδιοι ἔκαμαν μάλιστα τὴν καταπληκτικὴ ἐργασία νὰ άπογυμνώσουν τὸ ἐγκώμιο ἀπὸ κάθε περιττὸ ρητορισμὸ κρατώντας μόνο τὰ στοιχεῖα ποὺ εἶχαν ἱστορικὴ σημασία.
Πότε γράφτηκε ὁ βίος δὲν ξέρομε ἀσφαλῶς, πάντως ὅμως μετὰ τὸ 1450, ἀφοῦ ἀναφέρει τοὺς δεσπότες Θωμᾶ καὶ Δημήτριο. Τὸ ἐγκώμιο, ποὺ ἔχει ὑπ᾿ ὅψη του τὸν βίο, γράφτηκε λοιπὸν ἀκόμη ἀργότερα καὶ (ἀφοῦ εἶναι μαθητικὸ γύμνασμα) δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἔργο τοῦ Σχολαρίου.
Μὰ κι᾿ ἂν μένωμε, κατ᾿ αὐτὸν τὸν τρόπο, στερημένοι ἀπὸ τὸ σπουδαιότερο ἐπιχείρημα γιὰ τὸν ἀκριβῆ καθορισμὸ τοῦ θανάτου τοῦ ὁσίου, νομίζω πὼς ἡ μνεία τῶν δεσποτῶν στὸν βίο δὲν μπορεῖ νὰ ἔχῃ περισσότερη σημασία ἀπὸ τὰ δύο ἄλλα χρονολογικὰ δεδομένα: τὴν μνεία τοῦ Ἀνδρονίκου καὶ τὴ μαρτυρία πὼς ὁ ὅσιος πέθανε 75 χρονῶν. Ἔτσι ὁ θάνατος τοῦ ὁσίου πρέπει νὰ τεθῆ στὶς δύο πρῶτες δεκαετίες τοῦ 15ου αἰῶνα καὶ τὴν ἴδια ἐποχὴ πρέπει νὰ ἱδρύθηκε καὶ τὸ μοναστήρι. Στὸ ἱδρυμένο πιὰ μοναστήρι, μετὰ τὸ θάνατο τοῦ ὁσίου, θὰ πρόσφεραν οἱ δεσπότες Θωμᾶς καὶ Δημήτριος τὰ δῶρα ποὺ φυλάσσονται ἀκόμα στὴ μονὴ καὶ ποὺ ὁ βιογράφος, ἀπὸ πρόθεση νὰ λαμπρύνη περισσότερον τὸν βιογραφούμενο ὅσιο (πρόθεση ποὺ θὰ ἦταν ἄδικο νὰ κρίναμε αὐστηρά), θέλησε νὰ τοῦ τὰ προσφέρουν οἱ δεσπότες ὅσο ἀκόμα ζοῦσε.
ΕΛΕΝΗΣ ΑΓΓΕΛΟΜΑΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΑΚΗ
Συντ. τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης
τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ
τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν
[Ἐκ τῆς ἀνωτέρω μελέτης[110] παραθέτομεν κατωτέρω ἀποσπάσματα ἀναφερόμενα εἰς τὸν Ὅσιον Λεόντιον Μονεμβασίας ἐκ τοῦ ὑπ᾿ ἀριθμ. καταλ. 149 Χειρογράφου τῶν Γενικῶν Ἀρχείων τοῦ Κράτους, δημοσιευομένου τὸ πρῶτον ὑπὸ τῆς Ἑ. Ἀγγελομάτη – Τσουγκαράκη καὶ ἔχοντος τίτλον «Συνοπτικὴ Ἱστορία τῆς κατὰ τὴν Αἰγιάλειαν Ἱερᾶς Μονῆς τῶν Ταξιαρχῶν». Ἐν τέλει: «1853 μηνὶ 8βρίῳ. Ἀκριβὲς ἀντίγραφον. Ἰωσὴφ Ἰωαννίδης». [Σημ. Δ/σεως]
3. Περὶ δὲ τὴν δεκάτην τετάρτην ἑκατονταετηρίδα ὁ ἐκ Μονεμβασίας ἐξ ἐπισήμου οἰκογενείας Λέων Ἀνδριάδης, (οὗτινος ὁ πατὴρ τὴν ἀρχὴν ἁπάσης τῆς Πελοποννήσου ἐνεμπιστεύθη ὑπὸ τοῦ εὐσεβοῦς Ἀνρδονίκου τὰ σκῆπτρα τῆς τῶν Ρωμαίων βασιλείας ἰθύνοντος) σοφός, πολυμαθὴς καὶ ἐπιστήμων, καὶ ἐν τοῖς βασιλείοις τὰ πολλὰ ἐξασκῶν, ἀνὴρ συζύγου καὶ πατὴρ δύο τέκνων· ἐπιθυμῶν δὲ τὸν μονήρη βίον, παραλείψας ἅπαντα εὐαγγελικῶς, περιῆλε τὸ ἁγιώνυμον ὄρος τοῦ Ἄθωνος καὶ πολλὰς τῆς Πελοποννήσου σκήτας, καὶ ζηλωσάμενος τὴν τῶν μονοτρόπων πολιτείαν ἐκάρη μοναχὸς παρὰ τοῦ διασήμου Μενείδους καὶ μετονομάζεται Λεόντιος. Ζητῶν δὲ τόπον διαμονῆς ἀπεκαλύφθη θεόθεν ἀφικέσθαι έπὶ τὰ βόρεια τοῦ ὄρους Κλωκοῦ, καὶ ἀφιχθεὶς συνεκατετάχθη μέλος τῆς εἰρημένης Μονῆς. Ἡ ἀρετὴ ὅθεν αὐτοῦ, ἡ θεάρεστος πολιτεία, οἱ ἀσκητικοὶ ἀγῶνες, καὶ αἱ θεολογικαὶ διδασκαλίαι, ἔκαμον αὐτὸν νὰ πλουτίσῃ παρὰ θεοῦ καὶ τῶν θαυμάτων τὴν ἐνέργειαν. Ταῦτα πάντα εἵλκυσαν πολλοὺς εἰς θαυμασμὸν καὶ πολλοὶ ἐκ διαφόρων μερῶν συνεκατελέγοντο μαθηταὶ εἰς τὸν νέον τοῦτον γυμνασιάρχην, ἵνα καὶ τῆς διδασκαλίας αὐτοῦ κορεσθῶσι καὶ τὴν ἐνάρετόν του πολιτείαν μιμηθῶσι. Ὥστε ὁ ἀριθμὸς τῶν μαθητῶν ηὔξανε καθ᾿ ἡμέραν, προσαγορεύοντες αὐτὸν οἱ μὲν μαθηταί του «ὁ διδάσκαλος», οἱ δὲ πόρωθεν «ὁ μέγας ἐν Ἀχαΐᾳ Λεόντιος».
4. Τὴν εἰς τὰ τοιαῦτα ἁπανταχοῦ φημολογίαν τοῦ μεγάλου Λεοντίου μαθόντες ἐν πράγματι οἱ κατὰ πάντα γνώριμοι καὶ οἰκεῖοι βασιλόπαιδες Παλαιολόγοι Ἰωάννης, Κωνσταντῖνος, Θωμᾶς καὶ Δημήτριος, ὧν οἱ δύο πρῶτοι αὐτοκράτορες ὑπῆρξαν Ρωμαίων, οἱ δὲ δύο τελευταῖοι δεσπόται Στερεᾶς καὶ Πελοποννήσου, ὑπεραγασθέντες τὰς ἀρετὰς τοῦ ἀνδρὸς καὶ τὴν τῶν θαυμάτων ἐνέργειαν ἐξετίμησαν αὐτὸν βασιλικῶς, καὶ πρὸς αὐτάρκειαν τῆς τῶν μοναχῶν τροφοδοσίας ἐδώρησαν γαίας καὶ ζευγηλατεῖα, οἰκήματα δὲ καὶ ἄλλα πρὸς οἰκονομίας καταστήματα ἐντὸς τῆς μονῆς ἐκ κρηπίδων περιεπύργωσαν, τὸν δὲ μικρὸν ναὸν ὄντα πρότερον, εὐρύτερον βυζαντινῇ κατασκευῆ ἐκ θεμελίων ᾠκοδόμησαν καὶ πρὸς ἁγιασμὸν τῶν ἐνασκουμένων τῶν Ἱερῶν τῶν Ἁγίων Παθῶν τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν ἀφιέρωσαν μέρη, τῶν τιμίων ξύλου, ἀκανθίνου στεφάνου, χλαμύδος, σπόγγου, /πλεξίδος τοῦ τιμίου Προδρόμου, Ἀρέθα τε χεῖρα καὶ Στεφάνου τοῦ Νέου καὶ Ὁμολογητοῦ κάραν μετὰ θήκης ἐξ ἐλεφαντίνου ὀστέως βυζαντινῆς κατασκευῆς, ἐντὸς τῆς ὁποίας ὑπάρχει κιβώτινον (sic) ἐκ λευκοῦ μαρμάρου φέρον περιγραφὴν «Φέρων ἐσθῆτα Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ λόγου» ἐντὸς τοῦ ὁποίου ὑπάρχει τὰ ὡς εἴρηται ἀργυροδιαχρυσοπεριτυλιγμένα, πάντα δὲ τὰ ἀνωτέρω β(ασιλικὰ) ἀναθήματα καθιέρωσαν διὰ β(ασιλικῶν) χρυσοβούλλων, καὶ ἐμμαρτύρων ἐγγράφων Πατριαρχικῶν. Εἰσὶ καὶ ἄλλα ἀφιερώματα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ἀλλ᾿ ἀμάρτυρα, ἴσως ὑπῆρχον ἀλλ᾿ ὁ πανδαμάτωρ χρόνος τὰ διώλεσεν. Ὁ δὲ Ἅγιος ὁ μέγας ἐν Ἀχαΐᾳ Λεόντιος πολλοῖς πρόξενος σωτηρίας γενόμενος, καὶ τοὺς μαθητάς του πλουτήσας χαρίτων ὑλικῶν καὶ ἠθικῶν τὸ πνεῦμα τῇ τοῦ Θεοῦ χειρὶ παρέθετο, τὸ ἑβδομηκοστὸν πέμπτον τῆς ἡλικίας του ἄγων ἔτος τῇ 11ῃ Δεκεμβρίου 1470. Τὸ δὲ ἱερὸν αὐτοῦ λείψανον κατετέθη ἐν τῷ ὑπ᾿ αὐτοῦ ἐν βράχῳ λαξευθέντι τάφῳ ἐν ᾧ καὶ ζῶν ἠγωνίζετο τόπῳ. Ἐν δὲ τῇ ταύτῇ ἡ μονὴ ἔφερε τίτλον Βασιλικὴ καὶ Πατριαρχική, καὶ ὁ προεξάρχων αὐτῆς ἔφερεν ἡγουμενικὰ παράσημα, μανδύαν, ράβδον καὶ ἐπανωκαλύμαυχον.
5. Μετὰ παρέλευσιν δὲ ὀλίγου καιροῦ ὁ μαθητὴς καὶ κατὰ πάντα μιμητὴς αὐτοῦ Πρόεδρος Παλαιῶν Πατρῶν Ἰωακεὶμ καὶ πᾶν τὸ σύστημα τῶν ἀδελφῶν, συνελθόντες εἰς ἀνακομιδὴν τοῦ ἱεροῦ σκήνους μὲ παννύχιον δοξολογίαν, ἤρξαντο ἐκκαλύπτειν τὸ μνημεῖον, σεισμοῦ τε ἐπιτοπίου μεγά/λου καὶ ἠχώδους γενομένου, καὶ τοῦ ἄνδρου διασχισθέντος ἄνωθεν ἕως κάτω, καὶ ἐπὶ τῷ παραδόξῳ ἐκπλαγέντες, μηδόλως προσεγγίσαι τῇ σορῷ ἴσχυσαν ἀλλ᾿ ἔμενεν ἐν τῷ τάφῳ (ὅπερ δὲν προσεβάλλετο ὑπὸ βροχῆς ὄντος ὑπὸ τοῦ ἄνδρου) τέσσαρας σχεδὸν ἑκατονταετηρίδας ἐκκαλυμμένος μιᾶς μόνον πλακός, βρύων διαφόρους ἰάσεις εἰς τοὺς μετὰ πίστεως προστρέχοντας. Κατὰ δὲ τὸ ἔτος 1819 ἐγένετο ἡ ἀνακομιδὴ αὐτοῦ τοῦ θαύματος, καὶ ἐκεῖ εἴπωμεν περὶ ταύτης.
11. Ἐν τῷ μεταξὺ δὲ τούτῳ διαστήματι οὐδὲν ἄλλο άξιοσημείωτον, εἰ μὴ γενομένη ἀνακομιδὴ τοῦ Ἁγίου Λεοντίου, ἥτις συνέβη τὴν 19 Ἀπριλίου 1819 τρόπῳ τοιῷδε. Οἱ πατέρες τῆς μονῆς, ἐκ τῆς ἐποχῆς καθ᾿ ἣν ἐκτίσθη ἡ νέα μονή, εἶχον συνήθειαν κατὰ τὴν Δευτέραν τῆς Διακαινησίμου ἑβδομάδος νὰ πηγαίνουσιν ἱεροενδεδυμένοι μετ᾿ ἐκκλησιαστικῆς παρατάξεως καὶ μουσικῆς ἐκκλησιαστικῆς εἰς τὴν παλαιὰν μονὴν καὶ εἰς τὴν ἐκκλησίαν τοῦ Ἁγίου (πλησίον τῆς ὁποίας κεῖται ὁ τάφος), προπορευομένου τοῦ τιμίου σταυροῦ, τῆς μοναστηριακῆς σημαίας, τοῦ ἱεροῦ εὐαγγελίου, τῆς εἰκόνος τῆς Ἀναστάσεως, τῶν ἱεροδιακόνων μετὰ θυμιατῶν καὶ τῶν ἑξαπτερύγων, προεξάρχοντος τῶν λοιπῶν τοῦ ἡγουμένου τῆς μονῆς, εἰς τὸ Κυριακὸν τῆς ὁποίας καὶ εἰς τὴν ἐκκλησίαν τοῦ Ἁγίου ἐτελεῖτο ἡ ἱερὰ μυσταγωγία, καὶ προσκυνοῦντες ἀνεχώρουν διὰ τῆς ἰδίας παρατάξεως. Εἰς τὴν λιτανείαν ταύτην (ἥτις καὶ μέχρι τοῦ νῦν διατηρεῖται) εἰσήρχοντο καὶ πολλοὶ προσκυνηταὶ χάριν εὐλαβείας, σεβασμοῦ καὶ θεραπείας. Εἷς δὲ τούτων ἐκ πόλεως Ζακύνθου, συναναβὰς εἰς τὸ ὕψος τοῦ ἄνδρου, ἐφ᾿ οὗ κεῖται τὸ μνημεῖον (ἀναβαίνει διὰ πετρίνης κλίμακος 93 βαθμίδων κατασκευῆς νεωτάτης) καὶ κρυβεὶς ἐκεῖ ἄχρις οὗ ἀνεχώρησαν οἱ μοναχοί, ἁπλώσας πρὸς τὸν τάφον καὶ εὑρὼν τὴν τιμίαν κάραν (μία γὰρ πλὰξ ἦτο ἐκκαλυμμένη ἐκ τῆς πρώτης ἀποπείρας τῆς ἀνακομιδῆς καὶ ἀφῄρετο /ὁ χοῦς ἀπὸ καιρὸν εἰς καιρὸν εὐλαβείας καὶ ἰατρείας ἕνεκεν) ἁρπάσας αὐτὴν κρύφα ἀνεχώρησε δι᾿ ἄλλης ὁδοῦ εἰς τὴν πόλιν Αἰγίου εἴς τινα φίλον του πελεκάνον βαλεροποιὸν (sic) Πιέρον ὀνομαζόμενον, ὄντα εἰς ἐργασίαν του ἢ εἰς περίπατον τότε. Ζητήσας δὲ τῆς συζύγου τοῦ εἰρημένου μέρους ἀσφαλοῦς νὰ θέσῃ δῆθεν παρακαταθήκην τινὰ καὶ παραχωρη(σά)σης τὸ κιβώτιον αὐτῆς ἐπέθεσεν ἐντὸς τὴν τιμίαν κάραν. Ἐλθὼν δὲ περὶ τὴν ἑσπέραν ὁ Πιέρος εἰς τὴν οἰκίαν του ᾐσθάνθη εὐωδίαν τινὰ ἀσυνήθιστον καὶ καπνὸν ἔβλεπεν ἐντὸς τῆς οἰκίας του. Ὑποπτευθεὶς δὲ ὑπόκουφον πῦρ καὶ διανυκτερεύων φοβούμενος, ὁρᾷ τὸ κιβώτιον σπινθηροβολοῦν καὶ διαδιδομένης μεγάλης εὐωδίας, ἐγερθεὶς καὶ τὸ κιβώτιον ἀνεῴξας εὗρεν ἐντὸς τὴν τιμίαν κάραν. Ἐρωτᾷ, τίς ἔφερε καὶ τίνος ἦτο τὸ ἱερὸν λείψανον, πληροφορηθεὶς δὲ τὸν ἀποθέσαντα ἐκεῖ, εὐθὺς ἔδωσεν εἴδησιν εἰς τοὺς χριστιανοὺς προὔχοντας, τὸν Ἀγγελῆ Μελετόπουλον, Ἀνδρέαν Λόντον, καὶ Κωνσταντῖνον Κωνσταντόπουλον, οἵτινες, εὑρόντες τὸν αὐτουργόν, ἔμαθον παρ᾿ αὐτοῦ τίνος καὶ πόθεν καὶ πῶς ἐπῆρε τὸ ἱερὸν λείψανον καὶ πάραυτα προσεκάλεσαν τὸν ἡγούμενον καὶ τοὺς πατέρας. Καὶ οἱ μὲν μετέβησαν εἰς Αἴγιον, οἱ δὲ εἰς τὸν τάφον, ὅπου ἔλαβον καὶ τὸ ἐπίλοιπον λείψανον, ὅπερ λάρνακι κατετέθη ἐν τῷ ναῷ.
ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ
Τοῦ Ὁσίου καὶ Θεοφόρου Πατρὸς ἡμῶν
ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΤΟΥ ΕΝ ΤΗ ΑΧΑΪΑ
Ὅστις ἐκοιμήθη κατὰ τὸ αυν´, 1450, ἔτος ἀπὸ Χριστοῦ, Δεκεμβρίου ια´ (11).
ΜΕΤΑΦΡΑΣΘΕΙΣ ΕΙΣ ΤΟ ΑΠΛΟΥΝ ΥΠΟ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΤΟΥ ΧΙΟΥ[111]
Οὗτος ὁ Ὅσιος Πατὴρ ἡμῶν Λεόντιος, ἦτον ἀπὸ τὸν Μορέαν, ἀπὸ τὴν χώραν ὁποῦ καλεῖται Μονεμβασία· οἱ γονεῖς του ἦσαν πλούσιοι, θεοφιλεῖς, καὶ ἐπίσημοι τῆς πατρίδος τους· μάλιστα δὲ ὁ πατὴρ αὐτοῦ Ἀνδρέας ὀνόματι, καὶ ὅλου τοῦ Μορέως τὴν ἐξουσίαν καὶ διοίκησιν ἐμπιστεύθη, παρὰ τοῦ εὐσεβοῦς βασιλέως Ἀνδρονίκου, καὶ ἦτον καὶ εἰς τὴν πατρίδα του λαμπρός, καὶ εἰς τοὺς βασιλεῖς γνωστὸς καὶ ἀγαπητός. Ἐκ τοιούτων λοιπὸν εὐγενῶν γονέων γεννηθεὶς ὁ Λέων, (τοῦτο γὰρ ἦν αὐτῷ τὸ κοσμικὸν ὄνομα) καὶ τοιαύτας καλὰς ἀρχὰς ἔχων, ἀνετρέφετο ἀπὸ τὰς πρώτας ἀρχὰς τῆς ἡλικίας του, μὲ εὐγενικὰ καὶ χρηστὰ ἤθη· καὶ πρῶτον μὲν ἐλθὼν εἰς ἡλικίαν δεκτικὴν μαθημάτων, ἐδόθη εἰς τὴν μάθησιν, καὶ γνωρίσας τὸ καλὸν τῆς μαθήσεως καὶ τὴν γλυκύτητα αὐτῆς αἰσθανθείς, ἐπεθύμησεν ὄχι ἁπλῶς νὰ μάθῃ, ἀλλὰ νὰ φθάσῃ εἰς τὸ ἄκρον καὶ εἰς τὴν τελειότητα τῶν ἐπιστημῶν· ὅθεν εἰς ὀλίγους χρόνους, οὐ μόνον τὰς ἐπιστήμας ἔμαθεν, ἀλλὰ καὶ πολλὰς διαλέκτους, διὰ τὴν ὀξύτητα τοῦ νοός του καὶ τὴν καθαρότητα τῆς ζωῆς του. Ἔπειτα πέμπεται παρὰ τοῦ πατρός του εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν, ἕνα μὲν, διὰ νὰ συναναστραφῇ μὲ τοὺς ἐκεῖ φιλοσόφους πρὸς περισσοτέραν του ἄσκησιν καὶ γυμνασίαν, ἄλλο δέ, διὰ νὰ συνειθίσῃ τὰς βασιλικὰς ὑποθέσεις, καὶ νὰ λάβῃ τὴν ἀπαιτουμένην προκοπὴν εἰς αὐτάς, διατρίβοντας μέσα εἰς τὰ βασίλεια· ὃ καὶ ἐγένετο· ὅτι καὶ εἰς τὴν Φιλοσοφίαν ἐστάθη πολύς, καὶ εἰς τὴν φρόνησιν ὑπερβολικὰ τὸν ἠγάπα καὶ κατὰ πολλὰ τὸν ἐτίμα.
Ἀφ᾿ οὗ δὲ ὁ πατήρ του ἀπέθανεν, ὑπέστρεψεν εἰς τὴν πατρίδα του, τὴν Μονεμβασίαν, καὶ ὁ τοσοῦτος μέγας φιλόσοφος, καὶ θαυμαστὸς εἰς ὅλους, καὶ παρὰ τῶν βασιλέων τιμώμενος, ἔρχεται καὶ ὑποτάσσεται χριστομιμήτως, μὲ ὅλην τὴν ταπείνωσιν εἰς τὴν μητέρα του Θεοδώραν· ἔπειτα θέλουσα ἐκείνη νὰ ἀποσπασθῇ ἀπὸ τὸν κόσμο καὶ νὰ εὔγῃ ἀπὸ τῶν βιοτικῶν πραγμάτων τὴν μέριμναν, διὰ νὰ ὑπάγῃ εἰς μοναστήριον, νὰ ἀπεράσῃ θεαρέστως τὸ ὑπόλοιπον τῆς ζωῆς της, ἐπαρακίνησε τὸν υἱόν της νὰ ὑπανδρευθῇ καὶ νὰ ἀναλάβῃ ἐκεῖνος τὴν φροντίδα τῶν πραγμάτων τους καὶ νὰ μένῃ κληρονόμος τοῦ πατρικοῦ πλούτου· ὅθεν ἀγκαλὰ καὶ δὲν ἦτον φιλόκοσμος, ὡς φιλόσοφος καὶ φρόνιμος καὶ ἐνάρετος ὁποῦ ἦτον, ὅμως πείθεται εἰς τὴν μητέρα ὡς υἱός, διὰ τὰ δικαιολογήματα ὁποῦ ἐκείνη τοῦ ἐπαράστησε. Καὶ οὕτως αὐτὸς μέν ἔμεινε κληρονόμος καὶ κύριος τῶν πατρικῶν καὶ μητρικῶν πραγμάτων· ἡ δὲ μήτηρ, ἀπελθοῦσα εἰς μοναστήριον κατὰ τὸν πόθο της, ἔζησε καλῶς καὶ θεαρέστως, τόσον ὁποῦ ἠξιώθη νὰ προγνωρίσῃ θεόθεν καὶ τὸ τέλος τῆς ζωῆς της καὶ τὴν πρὸς Θεὸν ἐκδημίαν της, διὰ τὴν πρὸς αὐτὸν εὐαρέστησιν. Ὁ δὲ υἱὸς αὐτῆς Λέων ἔμεινεν εἰς τὸν κόσμον ὑπανδρευμένος, καθὼς εἴρηται, πλὴν ὄχι μὲ κοσμικά, ἀλλὰ μὲ οὐράνια φρονήματα, θεαρέστως πολιτευόμενος καὶ φυλάττων, ὅσον ἦτον δυνατόν, τὰς θείας ἐντολάς. Τοῦ ἐκατάφλεγεν ὅμως τὴν καρδίαν ὁ θεῖος πόθος καὶ δὲν εὐχαριστεῖτο εἰς τὴν κατάστασιν ὁποῦ εὑρίσκετο, ἀλλὰ ἤθελε νὰ δοθῇ ὅλος εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τὴν ἐκείνου λατρείαν· ὅθεν, ἀγκαλὰ καὶ ἐσυλλογίζετο τὸ Εὐαγγελικὸν ἐκεῖνο, «οὓς ὁ Θεὸς συνέζευξεν, ἄνθρωπος μὴ χωριζέτω», πλέον ὅμως τὸν ἐβίαζε καὶ τὸν πόθον του καθ᾿ ὑπερβολὴν ἄναπτεν ἡ ἄλλη ἐκείνη ἀπόφασις τοῦ Χριστοῦ, ἡ λέγουσα καὶ «πᾶς ὃς ἀφῆκεν οἰκίας, ἢ ἀδελφούς, ἢ ἀδελφάς, ἢ πατέρα, ἢ μητέρα, ἢ γυναῖκα, ἢ τέκνα, ἢ ἀγροὺς ἕνεκεν τοῦ ὀνόματός μου, ἑκατονταπλασίονα λήψεται, καὶ ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσει».
Λοιπὸν ταῦτα πολλάκις καὶ καλῶς μελετήσας, ἀφ᾿ οὗ ἔκαμε τρία παιδία, καταπείθει πλέον τὴν σύζυγόν του, καὶ ἔμεινεν ἐκείνη εἰς τὸν οἶκόν του καὶ εἰς ὅλα του τὰ ὑπάρχοντα μὲ τὰ παιδία του, καὶ ἐπῆγεν αὐτὸς νὰ πληρώσῃ τὸν πόθον ὁποῦ εἶχε παιδιόθεν πρὸς τὸν Χριστόν· εὑρὼν δὲ ἕνα ἱερὸν ἄνδρα Μεννίδην ἐπονομαζόμενον, ἀσκητὴν ἀκριβέστατον καὶ τῆς μοναδικῆς πολιτείας διδάσκαλον ἄριστον, ὑποτάσσεται εἰς αὐτὸν καὶ συναριθμεῖται μὲ τοὺς ἄλλους του ὑποτακτικοὺς ὁ μακάριος· καὶ λαβὼν τὸ ἀγγελικὸν σχῆμα, ἀπὸ Λέων μετωνομάσθη Λεόντιος, καὶ τόσον προθύμως ἤρχισε τοὺς ἀσκητικοὺς ἀγῶνας καὶ τόσον πολλὰ ἠγωνίζετο, ὥστε ὁποῦ εἰς ὀλίγον διάστημα καιροῦ ἐξαπέρασεν ὅλους τοὺς ἄλλους ὑποτακτικοὺς καὶ συναγωνιστάς του εἰς τὰς ἀρετάς, καὶ παρὰ πάντων ἐθαυμάζετο. Πλὴν ὁ πόθος ὁποῦ εἶχε διὰ νὰ ἰδῇ καὶ νὰ μιμηθῇ καὶ ἄλλων ἐναρέτων ἔργα καὶ κατορθώματα, δὲν τὸν ἄφησε νὰ μένῃ ἕως τέλους εἰς τὴν συνοδείαν ἐκείνων, ἀλλὰ ἀναχωρήσας ἐκεῖθεν, ἐπῆγεν εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος τοῦ Ἄθωνος, καὶ εὑρὼν ἐκεῖ κατὰ τὸν πόθον του ἐναρέτους μοναχούς, συνηγωνίζετο μὲ αὐτούς· καὶ πολλοὺς ἱδρῶτας ἔχυνεν εἰς τοὺς ὑπὲρ τῆς ἀρετῆς ἀγῶνάς τε καὶ κόπους· πλὴν μὲ ὅλον ὁποῦ εἶχεν αὐτὸς τὸν ἑαυτόν του κατώτερον ἀπὸ ὅλους, καὶ εἰς ὅλους ὑπετάσσετο, καὶ εἰς ὅλους ἔδειχνεν ἄκραν ταπείνωσιν, μὲ ὅλον τοῦτο, ὅλοι τὸν εἶχον καὶ τὸν ἐνόμιζον ἀνώτερόν τους, καὶ ὅλοι μεγάλην τιμὴν τοῦ ἀπέδιδαν.
Ὅθεν καὶ ἐξ αἰτίας τοιαύτης, ἤγουν διὰ τὴν ἐξ ἀνθρώπων τιμήν, ἀνεχώρησε πάλιν καὶ ἐκεῖθεν ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄρος, καὶ ἦλθεν εἰς τοὺς ἐρήμους τόπους τοῦ Μορέως καὶ ἦτον ἐκεῖ μόνος μόνῳ Θεῷ προσευχόμενος· δὲν ἔλειπεν ὅμως, οὔτε ἔπαυεν, ἀπὸ τὸ νὰ παρακαλῇ τὸν Θεὸν νὰ τοῦ δείξῃ τόπον νὰ ὑπάγῃ νὰ τὸν δουλεύσῃ, καὶ νὰ εὐαρεστήσῃ εἰς αὐτόν· διὸ καὶ τοῦ ἀπεκαλύφθη θεόθεν, νὰ ὑπάγῃ εἰς τὰ Βόρεια μέρη, εἰς τὸ ὄρος τὸ λεγόμενον Κλωκὸν τοῦ Γέροντος, ἄνωθεν Αἰγίου, τῆς κοινῶς λεγομένης Βοστίτζας, νὰ κατοικήσῃ· καὶ εἰς τὸν τόπον ἐκεῖνον ἀπερνῶντας τὸν περισσότερον καιρὸν τῆς ζωῆς του, πηγνύμενος ἀπὸ τὰς ψύχρας καὶ τοὺς παγετοὺς τοῦ χειμῶνος καὶ φλεγόμενος ἀπὸ τὴν θέρμην καὶ τοὺς καύσωνας τοῦ θέρους καὶ μὲ πᾶσαν ἄλλην κακοπάθειαν ταλαιπωρούμενος, ἐνίκησε καὶ παντελῶς ἠφάνισε τὰς ἐναντίας δυνάμεις τῶν δαιμόνων μὲ τὴν θείαν δύναμιν τοῦ Χριστοῦ καὶ ἔφθασεν εἰς τελείαν ἀπάθειαν ὁ ἀοίδιμος, καὶ τὸν νοῦν αὐτοῦ εἰς ὕψος ἔνθεον δηλαδὴ εἰς θεωρίας ὑψηλὰς ἀνεβίβασε καὶ τὴν ἐνέργειαν τῶν θαυμάτων ἐπλούτησε, χωλοὺς καὶ κυλλούς, καὶ πᾶσαν ἀσθένειαν θεραπεύων. Ὅθεν καὶ οἱ βασιλόπαιδες Θωμᾶς καὶ Δημήτριος, οἱ καὶ αὐτάδελφοι Κωνσταντίνου τοῦ ὁλοϋστερινοῦ βασιλέως τῶν Ῥωμαίων, δεσπόται ὄντες τῆς Πελοποννήσου, ὑπερθαυμάζοντες τὴν ἀρετὴν αὐτοῦ καὶ εὐλαβούμενοι αὐτόν, ὡς Θεοῦ ἄνθρωπον καὶ ἅγιον, ἔκτισαν εἰς αὐτὸν τὸν τόπον ὁποῦ ἀσκήτευεν ὁ ὅσιος, ναὸν ἱερὸν τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ, καὶ ἄλλα πολλὰ καὶ μεγάλα οἰκοδομήματα ἐκ θεμελίων οἰκοδομήσαντες, μοναστήριον κατέστησαν, καὶ πρὸς ἁγιασμὸν τῶν ἐκεῖσε ἀσκουμένων, μέρη τινὰ ἐκ τῶν Ἁγίων Παθῶν τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ ἀφιέρωσαν· ἤγουν μέρος τοῦ ἀκανθίνου στεφάνου τοῦ Χριστοῦ, μέρος τοῦ τιμίου ξύλου τοῦ ζωηφόρου Σταυροῦ, καὶ ἀπὸ τὸν σπόγγον μέρος, δι᾿ οὗ ἐποτίσθη τὸ ὄξος ὁ Χριστός, καὶ ἀπὸ τὴν κοκκίνην χλαμύδα, ἣν ἐνέδυσαν αὐτὸν πρὸς χλεύην καὶ ἐμπαιγμόν· πρὸς τούτοις καὶ ἕνα πλόκαμον ἀπὸ τὰς τρίχας τοῦ τιμίου Προδρόμου, τὴν χεῖρα τοῦ Ἁγίου Ἁρέθα, καὶ τὴν ἁγίαν κάραν Στεφάνου τοῦ Νέου, τὰ ὁποῖα φέροντες ἀπέθεντο ἐπάνω εἰς τὴν Ἁγίαν Τράπεζαν. Ὁ δὲ Ὅσιος Λεόντιος, ἀφ᾿ οὗ ἔγινεν αἴτιος σωτηρίας εἰς πολλοὺς μὲ τὴν σοφίαν τῶν θείων του λόγων καὶ μὲ τὴν συνέργειαν τῆς θείας Χάριτος καὶ τοὺς διήγειρε πρὸς ζῆλον καὶ μίμησιν τῆς ἀσκητικῆς του πολιτείας καὶ ἁγίας ζωῆς, ἐπρογνώρισε τὸ τέλος του, μὲ τὸ νὰ εἶδε φωτοειδεῖς ἁγίους Ἀγγέλους, ὁποῦ τὸν ἐπροσκαλοῦσαν ἀπὸ τὴν γῆν εἰς τὸν οὐρανόν, καὶ τότε τὸ πνεῦμα αὐτοῦ ἐν εἰρήνῃ παρέθετο εἰς χεῖρας θεοῦ, ζήσας ἐβδομήκοντα καὶ πέντε χρόνους. Τὸ δὲ τίμιον αὐτοῦ καὶ ἅγιον λείψανον κατετέθη μέσα εὶς τὸ ἴδιον σπήλαιον, ὅπου ζῶν ἠγωνίζετο, καὶ βρύει ἰάματα τοῖς μετὰ πίστεως αὐτῷ προστρέχουσι. Μετὰ καιρὸν δὲ ἠθέλησεν ὁ μαθητὴς αὐτοῦ, καὶ μιμητὴς κατὰ πάντα, ὁ Πρόεδρος Παλαιῶν Πατρῶν Ἰωακείμ, ἠθέλησε λέγω, νὰ κάμῃ ἀνακομιδὴν τοῦ ἁγίου λειψάνου μετὰ καὶ τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν, καὶ συνελθόντες ἐκεῖ ὅλοι ὁμοῦ, ἔγινεν σεισμός, καὶ διεσχίσθη τὸ σπήλαιον, καὶ φοβηθέντες δὲν ἐπλησίασαν παντελῶς, ἀλλ᾿ ἔμεινε καὶ μένει ἐκεῖ τὸ ἅγιον λείψανον, ἕως καὶ τῆς σήμερον, κρίμασιν οἷς εἶδε μόνος ὁ Κύριος· οὗ τῷ ἀπείρῳ ἐλέει ῥυσθείημεν καὶ ἡμεῖς τῶν αἰωνίων κολάσεων, διὰ πρεσβειῶν καὶ ἱκεσιῶν τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Λεοντίου, καὶ ἀξιωθείημεν τῆς οὐρανίου Βασιλείας. Ἀμήν.
[1] Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, τ. Β´, ἐν Ἀθήναις 1912 -1924, σσ. ιδ´ – ιε´.
Πρόκειται περὶ τοῦ Ὁσίου Λεοντίου ἐκ Μονεμβασίας. Ἐπειδὴ τὰ περὶ τούτου γραφέντα εἷναι διάσπαρτα, ἐκπανεκδίδομεν αὐτὰ διὰ νὰ δώσωμεν ὡλοκληρωμένην περὶ τοῦ Ὁσίου εἰκόνα καὶ νὰ διευκολύνωμεν τὴν περαιτέρω περὶ τούτου μελέτην. – Ὁ σεβασμιώτατος μητροπολίτης Μονεμβασίας καὶ Σπάρτης κ. Εὐστάθιος, προτιθέμενος νὰ τιμήσῃ τὸν Ὅσιον Λεόντιον, θὰ θεμελιώσῃ ἐντὸς τῶν ἀρχῶν τοῦ 1984 μεγαλοπρεπῆ ναὸν ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ Ὁσίου Λεοντίου εἰς τὴν Μονεμβασίαν, τὴν γενέτειραν τοῦ Ὁσίου. [Σημ. Διευθύνσεως Λακωνικῶν Σπουδῶν].
[2] Βλ. κατωτέρω.
[3] Ἴδε τὸ προοίμιον τοῦ ἀργυροβούλλου του δεσπότου Πελοποννήσου Θεοδώρου Β´ Παλαιολόγου ὑπὲρ τῶν υἱῶν τοῦ Γεμιστοῦ, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, τ. Δ´, [ἐν Ἀθήναις 1930, σσ. 106 -109].
[4]
Σ. Λάμπρου, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά,
τ. Β´, ἐν Ἀθήναις 1912 -1924, σσ. 161 – 168.
Περιλαμβάνεται ἐν τῷ Μαρκιανῷ κώδικι Cl. II, cod. 186, αἰῶνος ιε´, φ. 251- 256β.
[5] Ἐν τῇ ὤᾳ· +Τὸ προοίμιον ἐμφαντικὸν τῆς τοῦ λόγου αἰτίας : +
[6] καταμικρὸν
[7] (καὶ κατωτέρω), ἅλλό
[8] οὐχήκιστά
[9] προύθετο
[10] ἀμιλησσάμενον
[11] τὰ ἐκ τἅ ἐφαμίλους
[12] ἀλλαζὼν Ἐν τῇ ᾤα· Ὅρ αὖθις τὸ εἰωθὸς ἀντὶ τοῦ ἔθος ἐστὶν αὐτοῖς καὶ συνήθεια τὰ τῶν ἑτέρων ἐξετάζειν καὶ οὐ διὰ τὰ ἴδια πολυπραγμονεῖν: ἀττικὴ ἡ ἔννοια.
[13] εὐπειθεῖν ἐστὶν
[14] ἐπιβάλλη
[15] ᾑρημένοις
[16] ἐμφιλοτιμεῖσθαι
[17] οὖν πρόσθετον ἄνωθεν
ἠσχολῆσθαι ἐκ τοῦ ἠσχολεῖσθαι[19] (καὶ κατωτέρω). διατοῦτο
[20] εἷς πρόσθετον ἄνωθεν
[21] (καὶ κατωτέρω). ἐξανάγκης
[22] ἀπορρίψομεν ἐκ τοῦ ἀπορρίψωμεν
[23] ὅσά
[24] Ἐν τῇ ὤᾳ ὅρα
[25] τοκαταρχάς
[26] τρανώτερον
[27] κἀλῶς
[28] μήτε
[29] τ᾿ ἄλλα
[30] γεγενηκότας
[31] ὑπεραίρων ἐκ τοῦ ὑπεραιρῶν
[32] αὐτῶν
[33] ἐπιπλέον
[34] προυθέμεθα
[35] ἐπιπλεῖον
[36] ὥσπέρ
[37] χρυσίτιν
[38] Ψύγμα αὑτὸν ἐκ τοῦ αὐτὸν
[39] Σπ. Λάμπρου, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, τ.Β´, ἐν Ἀθήναις 1912 -1923, σσ. λη´-μδ´.
[40] Νέον Λειμωνάριον. Ἔκδ. Β´, ἐν Ἀθήναις 1873, σ.σ. 457 - 460.
[41] Finlay, A History of Greece, ἔκδ. H.B.Tozar, Oxford 1877, τόμος Δ´, σελ. 488
[42] Ἀλ. Ἀλεξανδροπούλου, Ἱστορία καὶ τοπογραφία τῆς Πτέρης, Ἀθήνησι 1919. σ. 53, ἔνθα, ἂν καὶ ὁ συγγραφεὺς ἀντλεῖ ἐκ τῆς αὐτῆς πηγῆς τοῦ συναξαρίου, οἱ χρόνοι τοῦ Ἀνδρέου τίθενται μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1282 – 1328.
[43] A History of Greece, ἔκδ. Tozer, Oxford 1877, τόμ. Δ´ 488. Πῶς ἡ λέξις δεσπότης ἆπὸ τιμητικοῦ βυζαντινοῦ ἀξιώματος, οἷον ἀναφέρει αὐτὸ ὁ ψευδοκωδικ. de offic. 6,17 «σημείωσαι ὅτι οἱ τοῦ βασιλέως υἱοὶ οἱ δεσπόται προΐστανται τῶν ἀδελφῶν καὶ γαμβρῶν τοῦ βασιλέως, δεσποτῶν καὶ αὐτῶν ὄντων», ἐξειλίχθη εἰς ὄνομα ἀρχῆς, ἐξηκρίβωσα διὰ τῶν ἑξῆς. Παρὰ Καντακουζ. 1,474,3 ἀναγιγνώσκομεν: «ὁ τῆς Ἀκαρνανίας ἄρχων ὁ δεσπότης Ἰωάννης ὁ δοὺξ παρεστήσατο ὁμολογίᾳ…»· ἐνταῦθα πρόκειται περὶ Ἰωάννου Β´ Ὀρσίνη δεσπότου τῆς Ἠπείρου (1333 μ.Χρ.), ὅστις γιγνώσκομεν ὅτι τὸ τιμητικὸν ἀξίωμα δεσπότης ἔλαβε παρὰ τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει βασιλέως Ἀνδρονίκου Β´, αὐτὸς προσλαβὼν καὶ τὸ ἑλληνικὸν τῶν Δουκάδων ἐπώνυμον. Ὁ ἄρχων λοιπὸν τῆς Ἀκαρνανίας φέρει καὶ τὸ τιμητικὸν ἀξίωμα δεσπότου. Ἐν τῷ χρονικῷ τοῦ Μορέως 8064 φέρεται: «ἐνῷ ἦτον αὐταδέλφισσα ἐκεινοῦ τοῦ Δεσπότου / κὺρ Νικηφόρου ἐκείνου, τοῦ ἀφέντη γὰρ τῆς Ἄρτας», ἔνθα ὡσαύτως ὁ ἀφέντης τῆς Ἄρτας φέρει τὸ τιμητικὸν ἀξίωμα δεσπότου. Παρὰ τῷ Καντακουζ. 3,85,12, ὅστις τῷ 1348 ἔπεμψεν εἰς Πελοπόννησον τὸν πρῶτον δεσπότην αὐτῆς, ἀναγιγνώσκομεν ὅτι «τὸν υἱὸν ἔπεμψεν δεσπότην τὸν Μανουὴλ τριήρεσιν, ἄρχοντα Πελοποννησίων»· περὶ τοῦ αὐτοῦ ὁ Καντακουζηνός 3,63,7 γράφει: «Μανουὴλ δεσπότην τὸν υἱὸν ἄρχοντα καταλιπὼν ἐν Βυζαντίῳ (τῷ 1347) ἐξεστράτευσεν αὐτός», ὅθεν πρόδηλον ὅτι ὁ Μανουὴλ πρὶν κατέλθῃ ὡς ἅρχων εἰς Πελοπόννησον εἶχε τιμηθῆ διὰ τοῦ δεσποτικοῦ ἀξιώματος. Περὶ τοῦ δεσπότου Πελοποννήσου (1388 - 1407) Θεοδώρου Α´ Παλαιολόγου ὁ Φραντζῆς γράφει: «τὸν δὲ Θεόδωρον τὸν πορφυρογέννητον μετὰ τὸ ἀποθανεῖν τὸν τοῦ Καντακουζηνοῦ υἱὸν ἐν τῇ Σπάρτῃ κύριον καὶ αὐθέντην ἀπέστειλεν», περὶ τοῦ ὁποίου ὁ Δούκας 44,21: «τὸν δὲ τρίτον, τὸν καὶ Θεόδωρον δεσπότην Λακεδαιμονίας καθίστησι». Ἐν τῷ τελευταίῳ τούτῳ χωρίῳ ἡ λέξις δεσπότης εἶναι πλέον ἀρχῆς ὄνομα, καθ᾿ ἃ καὶ ἐν χρονικ. Μορέως 3815 «ὡς δὲ ὁ Δεσπότης, σὲ λαλῶ, ἐκεῖνος τῆς Ἑλλάδας».
Περὶ τῆς ἐννοίας δὲ τῆς λέξεως δεσπότης ἐν ἐπιγραφαῖς βυζαντινῶν νομισμάτων τοῦ ὀγδόου αἰῶνος κ.ἑ ἰδὲ Ἀ. Μηλιαράκη, Ἱστορία τοῦ Βασιλείου τῆς Νικαίας, σ. 651, τῶν δὲ Παλαιολογείων χρόνων Du Cange,Ἑλλην. Γλωσσάρ. ἐν λ. Οἱ ἐκ τῆς βασιλικῆς οἰκογενείας τῶν Παλαιολόγων τελευταῖοι δυνάσται τῆς Πελοποννήσου (δεσπόται) ἀδελφοὶ Θεόδωρος Β´, Κωνσταντῖνος, Θωμᾶς, Δημήτριος, ἤσκουν τὴν ἀρχὴν ταύτην, ὡς συνάγω, ὑπὸ τὴν ἐπικυριαρχίαν τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἑκάστοτε βασιλέως, καὶ αὐτοὶ ἅμα βασιλεῖς ἢ αὐτοκράτορες καλούμενοι. Ἴδε Νέου Ἑλληνομνήμονος, τόμ. Α´, 39 ἑ.
[44] Finlay, A History of Greece, ἔκδ. H.B.Tozar, Oxford 1877, τόμος Γ´, σελ. 339.
[45] Χρονικὸν τοῦ Μορέως, στίχ. 8691 ἑ.
[46] Μέχρι τοῦδε πλήρης σύγχυσις ἐπεκράτει περὶ τῶν κεφαλῶν ἢ περιεχουσῶν κεφαλῶν τοῦ Μορέως καὶ τῶν δεσποτῶν Πελοποννήσου. Οὕτω ὁ Ἀ. Μηλιαράκης ἐν οἰκογενείᾳ Μαμωνᾶ, σ. 29, τὸν Ἀνδρόνικον Ἀσάνην Παλαιολόγον καλεῖ δεσπότην, ὄντα περιέχουσαν κεφαλήν.
[47] Χρονικὸν τοῦ Μορέως, στίχ. 8717
[48] Ἰδὲ περὶ τούτου Μίλλερ –Λάμπρου, Ἱστορία τῆς Φραγκοκρατίας, τόμ. Α´, σ. 370.
[49] Miklosich – Müller, Acta et Diplocata medii aevi, 1,52.
[50] Tafel – Thomas, Urkunden 3,181
[51] Φραντζῆ 109,10
[52] Φραντζῆ 200,22
[53] Αὐτόθι 163, 3 ἑ.
[54] Πρβλ. 165,23 ἑ. «τὸν τοῦ λόγου στέφανον ὑφαντὲον, ὅσον οἷόν τε μῆκος φεύγουσι καὶ τὸ μηδὲν παραλιπεῖν ἀσαφές».
[55] Περιοδικὸν «Μαλεβός» 4 (1923), ἀριθμὸς 31, σσ. 166-168, 178-180.
[56] Νέον Λειμωνάριον, ἔκδ. δευτέρα (γράφε: τρίτη), ἐν Ἀθήναις 1873, σ.σ. 457 - 460.
[57] Σπ. Λάμπρου, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, ἐν Ἀθήναις 1912 - 1923, τ. 2, σσ. λη´-μδ´.
[58] Μίλλερ – Λάμπρου, Ἱστορία τῆς Φραγκοκρατίας ἐν Ἑλλάδι, 1, 160 ἑ.
[59] Τὸ Χρονικὸν τοῦ Μορέως, ἐκδ. J. Schmitt, στ. 4329 ἑ. Παχυμέρης. 1,88,1 ἑ., ὅστις προσθέτει καὶ τὸ Ἱεράκιον. Πρβλ. Finlay, A History of Greece, ἔκδ. H.B.Tozer, Oxford 1877, τ. 4, 339, 361. Hopf, Geschichte Griechenlands, ἐν Ersch und Gruber Allgem. Encyklopädie, τ. 85, 284.
[60] Ἰ. Κ. Βογιατζίδου, Ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ ἐξέλιξις τῆς μεγάλης ἰδέας, ἐν Ἡμερολογ. Μεγαλ. Ἑλλάδ. 1923, σ. 167 ἑ.
[61] Τὸ Χρονικὸν τοῦ Μορέως, στ. 8691 ἑ.
[62] Σ. Λάμπρου, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, τ. 2, σ. μθ´.
[63] Αὐτόθι, στ. 8675
[64] Ὁ Μίλλερ ἐν Ἱστορίᾳ τῆς Φραγκοκρατίας ἐν Ἑλλάδι, ἑλλην. Μεταφρ., 1, 172 ἑ., μὴ διαστέλλων τὰς κεφαλὰς τῆς περιεχούσης κεφαλῆς γράφει, ὅτι ὁ ἐπίτροπος τοῦ αὐτοκράτορος τῆς Κ)πόλεως ἥδρευεν ἐν Μυστρᾷ, ἄνευ τινὸς μαρτυρίας. Ὁμοίως E. Lavisse et A. Rambaud, Histoire générale, tom. 3, 827.
[65] Τὸ Χρονικὸν τοῦ Μορέως, στ. 4513 ἑ. Πρβλ. Hopf, αὐτόθι 85, 286.
[66] Αὐτόθι, στ. 4535.
[67] Παχυμέρης, ἔκδ. Bonn, 1, 205, 19. Ὁ Ἀν. Μηλιαράκης ἐν Οἰκογενείᾳ Μαμωνᾷ, σ. 23, έσφαλμένως λέγει τὸν Μιχαὴλ Καντακουζηνὸν πατέρα τοῦ αὐτοκράτορος Καντακουζηνοῦ.
[68] Χρον. Μορέως, στ. 4556 ἑ.
[69] Παχυμέρης 1,207,18 ἑ. Τὸν Κωνσταντῖνον καλεῖ σεβαστοκράτορα, μέγαν δομέστικον δὲ τὸν Ἀλέξιον Φιλῆν.
[70] Χρον. Μορέως, στ. 4635 ἑ.
[71] Γρηγορᾶς ἔκδ. Bonn. 1,80,3 ἑ. Κατὰ Χρονικ. Μορ., στ. 4884 ἑ., ὁ Κωνσταντῖνος ἑδρεύει ἐν Μυστρᾷ. Πρβλ. Hopf, ἔνθ᾿ ἀν. 85, 286.
[72] Παχυμέρης 1, 207, 13 ἑ. Ὅτι ἡ λέξις ὕπαρχος - κεφαλὴ δῆλον ἐκ τοῦ Ματθ. Βλαστάρη, στοιχ. ε κ. 15 «ὕπαρχοι δὲ λέγονται οἱ τῶν ἐπαρχιῶν ἐξάρχοντες, ἔπαρχος δὲ ὁ τῆς Κ)πόλεως»· πβ. Καντακουζ. 2, 190, 23. Α. Ἀδαμαντίου ἐν Δελτ. Ἱστορικ. Ἐθνολ. Ἑταιρ. 6, 506.
[73] Χρονικὸν τοῦ Μορέως, στ. 8717. Ὁ Μίλλερ, ἔνθ᾿ ἀν., 1, 253, τὸν Φιλανθρωπηνὸν καλεῖ «μέγαν ἄρχοντα», ὄντα ὅμως περιέχουσαν κεφαλήν.
[74] Ἐσφαλμένως ὁ Μηλιαράκης, ἔνθ᾿ ἀν., σ. 29, καλεῖ τοῦτον Μανουἠλ Καντακουζηνόν.
[75] Miklosich – Müller, Acta et Diplocata medii aevi, 1,52. Σφαλερὰ εἶναι ὅσα περὶ τοῦ Ἀσάνη τούτου λέγονται ἐν Lavisse et Rambaud, ἔνθ᾿ ἀν. 3, 808. Ἐσφαλμένως ὁ Μηλιαράκης, ἔνθ᾿ ἀν., σ. 29, καλεῖ τοῦτον δεσπότην, ὄντα περιέχουσαν κεφαλήν. Τὸν αὐτὸν ὁ Hopf, ἔνθ᾿ ἀν. 85, 402, καλεῖ ἁπλῶς στρατηγὸν τοῦ αὐτοκράτορος. Καὶ ὁ Finlay, ἔνθ᾿ ἀν. 4, 433, ἁπλῶς στρατηγοὺς καλεῖ τὰς περιεχούσας κεφαλάς.
[76] Σ. Λάμπρου, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, 2, σ. να´.
[77] Ἔνθ᾿ ἀν. 2, 166.
[78] Tafel – Thomas, Urkunden 3, 181.
[79] Φραντζῆ 109, 10.
[80] Φραντζῆ 200, 22.
[81] Νέον Λειμωνάριον, σ. 458.
[82] Ἐπί τῆς μακεδονικῆς δυναστείας καὶ πρὸ αὐτῆς τὴν ὑπερτάτην διοίκησιν πολλάκις ἀνελάμβανον κουροπαλάται καὶ παρακοιμώμενοι τῶν ἀνακτόρων. Περὶ τῶν συγχρόνων τότε μεσαζόντων ἰδὲ Δούκα 115, 15 ἑ. 164, 10 ἑ.
[83] Νέον Λειμωνάριον, σ. 459.
[84] Αὐτόθι, σ. 161, 11 ἑ.
[85] Αὐτόθι, σ. 460.
[86] Σ. Λάμπρου, Ν. Ἑλληνομνήμ, 7, 348, Ν. Λέκκα, Ῥύπες, ἐν Ἀθήναις 1916, σ. 202 σημ. 2, Χρ. Κορύλλου, Χωρογραφία, νομὸς Ἀχαΐας, ἐν Ἀθήναις 1903, σ. 107.
[87] Finlay, ἔνθ᾿ ἀν. 4. 433.
[88] Χρ. Κορύλλου, ἔνθ᾿ ἀν., σ. 107.
[89] Νέον Λειμωνάριον, σ. 457.
[90] Οἱ αὐτοκράτορες τοῦ Βυζαντίου, σ. 15 ἑ., ἔνθα σφαλερῶς ὁ ὅσιος Λεόντιος καλεῖται ἡγεμονόπαις, πρβ. Ν. Λέκκα, ἔνθ᾿ ἀν., σ. 105, Στεφ. Θωμοπούλου, Ἱστορία τῆς πόλεως Πατρῶν, σ. 337.
[91] Ἔνθ᾿ ἀν., σ. 107.
[92] Ἔνθ᾿ ἀν., σ. 101.
[93] Τ., 2. σ. να´.
[94] Αὐτόθι, σ. 460.
[95] Le Quien, Oriens christianus 1, 131, Στεφ. Θωμοπούλου, ἔνθ᾿ ἀν. 351.
[96] Νέον Λειμωνάριον, σ. 460.
[97] Ἀλ. Ἀλεξανδροπούλου, Ἱστορία καὶ τοπογραφία τῆς Πτέρης, ἐν Ἀθήναις 1919, σ. 51, Χρ. Κορύλλου, ἔνθ᾿ ἀν., σ. 107. Ἐκ τῆς ζωηρᾶς ἐν τῇ Αἰγιαλείᾳ παραδόσεως περὶ Λεοντίου καὶ τῶν δεσποτῶν Παλαιολόγων Θωμᾶ καὶ Δημητρίου, πλανηθεὶς ὁ Ἀλ. Ἀλεξανδρόπουλος, προσεπάθησε νὰ ἑρμηνεύσῃ ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, τὴν αὐτόθι τοπωνυμίαν ὁ Ματολάζος, ὡς σημαίνουσαν – τοῦ Θωμᾶ τὸν Λάζον, νομίζων ὅτι ὑπάρχει τουρκικὴ λέξις ὁ λάζος-ληνός, ἐνῷ μόνον ἡ λέξις λάντσα ἰταλιστὶ lance, σημαίνει ἐν Πελοποννήσῳ = κάδον οἰνοποιίας.
[98] Αὐτόθ. 2, νγ´.
[99] Σ. Λάμπρου, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακὰ 2, σ. ιε´.
[100] Ἑλληνικὰ 11 (1933), 69 - 72.
[101] Δυστυχῶς δὲν μπόρεσα νὰ ἔχω ὑπ᾿ ὄψη μου τὴ μετάφραση· ὅπως φαίνεται ὅμως ἀπὸ τὰ κομμάτια ποὺ παραθέτει ὁ Ἰ. Βογιατζίδης ἔ. ἀ., πρόκειται γιὰ πιστὴ ἀπόδοση τοῦ κειμένου τοῦ βίου, μένει ἑπομένως χωρὶς ἀξία ὡς νέα ἱστορικὴ πηγή. – Γιὰ τὸ ἐγκώμιο βλ. παρακάτω.
[102] «περιέχουσα κεφαλὴ Μορέως»κατὰ τὸν Ι. Βογιατζίδη.
[103] D. A. Zakynthinos, Le despotat grec de Morée, Paris 1932, σ. 211 κἑ.
[104] Ὑπόδειξη τοῦ κ. Δ. Ζακυνθηνοῦ. Πρβλ. καὶ Le despotat κλπ., σ. 94 κἑ.
[105] L. Petit – X. Siderides, ἔ.κ. Ὁ Διευθυντὴς ὅμως τῆς Μαρκιανῆς κ. L Ferrari, τὸν ὁποῖον καὶ εὐχαριστῶ θερμότατα, μὲ πληροφορεῖ πὼς δὲν ὑπάρχει καμιὰ τέτοια σημείωση στὸν κώδικα.
[106] L. Petit – X. Siderides – M. Jugie, Oeuvres complétes de Georges Scholarios 1, Paris 1928, σ. 246.
[107] Κρίνοντας ἴσως ἔτσι, ἐπειδὴ εἶχε ὑπ᾿ ὄψη του μόνο τὴ νεοελληνικὴ μετάφραση τοῦ βίου.
[108] Τὸ ὄνομα τῆς μητέρας ἀναφέρεται πάρα κάτω στὸν βίο.
[109] Ἴσως το ἐγκώμιο καὶ νὰ μὴν ἐγράφτηκε ποτὲ ὡς τὸ τέλος.
[110] Ἐδημοσιεύθη εἰς τὰ Πρακτικὰ τοῦ Β´ Διεθνοῦς Συνεδρίου Πελοποννησιακῶν Σπουδῶν (Πάτραι 21 – 21 Μαΐου 1980), τ. 3, ἐν Ἀθήναις 1981 -1982, σσ. 65 -86
[111] Νέον Λειμωνάριον, περιέχον μαρτύρια παλαιὰ καὶ νέα καὶ βίους ὁσίων, ἅτινα ἐσυνάχθησαν παρὰ τοῦ ἀοιδίμου μητροπολίτου Ἁγίου Κορίνθου Κυρίου Μακαρίου Νοταρᾶ..., ἐν Βενετίᾳ 1819, σ.σ. 99 – 102.