Σεβαστοὶ καὶ ἀγαπητοὶ πατέρες,
Σὲ λίγες μέρες συμπληρώνεται ἕνας χρόνος ἀπὸ τὴ μέρα, ποὺ ἡ Ἁγία καὶ Ἱερὰ Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας μας μὲ ἔφερε στὴν εὐλογημένη αὐτὴν ἐπαρχία. Κατὰ τὴν περίοδο αὐτήν, σεβόμενος τὸν τόπο καὶ τὰ πρόσωπα καὶ φοβούμενος τὸν Ἅγιο Θεό, δὲν παρενέβην πολὺ στὴν ὅλη ζωὴ τῆς Μητροπόλεως καὶ δὲν νομίζω ὅτι αἰσθανθήκατε μεγάλες ἀλλαγές. Σὲ τοῦτο, βέβαια, συνετέλεσε καὶ ἡ ἀνάθεση σὲ μένα τῆς τοποτηρητείας τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἀττικῆς. Τὸ πλῆθος τῶν προβλημάτων καὶ ὑποχρεώσεων, ποὺ προέκυψαν ἀπὸ τὶς συναφεῖς μὲ αὐτὸ εὐθύνες μου, μὲ ἐξηνάγκασε καὶ σὲ μία πλημμελῆ ἀνταπόκριση στὶς ὑποσχέσεις καὶ τὶς ἁρμοδιότητές μου. Ἡ ἐπικοινωνία μας δυσκολεύθηκε ὑπερβολικά, ὁ χρόνος ἐνασχόλησης μὲ τὰ ἐπιμέρους θέματα καὶ τὰ προσωπικά σας προβλήματα περιορίσθηκε, οἱ ἀπαιτούμενες ἀλλαγὲς καὶ προσαρμογὲς ἀναβλήθηκαν.
Παρὰ ταῦτα, οἱ ἀνάγκες γιὰ βαθειὲς τομὲς στὴ ζωὴ καὶ μαρτυρία μας ὡς προσώπων καὶ Ἐκκλησίας εἶναι ἀδυσώπητες. Ἡ ταχύτατη οἰκονομικὴ καὶ πληθυσμιακὴ ἀνάπτυξη τῆς περιοχῆς μας, οἱ πρόσφατες ἐξελίξεις στὸν ἐκκλησιαστικὸ χῶρο καὶ ὁ συναφὴς μὲ αὐτὲς προκληθεὶς μεγάλος σκανδαλισμός, οἱ δυστυχῶς συνεχιζόμενες ἀφορμὲς ἀπρόσεκτης ζωῆς ὁρισμένων ἐξ ἡμῶν, ἔχουν κάνει τοὺς πιστοὺς κριτικούς της ζωῆς μας καὶ ἀπαιτητικοὺς καὶ μᾶς ὑποχρεώνουν σὲ μία ἀνανέωση τῆς χάριτος τῆς Ἱερωσύνης μας. Ἡ Ἐκκλησία μας, δὲν μπορεῖ νὰ ἐπιτελεῖ τὴν ἀποστολή της μὲ συμβιβασμούς, διαρκεῖς ὑποχωρήσεις, ὑποβιβασμὸ τῶν κριτηρίων, νοθευμένο φρόνημα, κουρασμένο λόγο, δίχως χάρι ζωή.
θεωρῶ, λοιπόν, ὅτι ἀπαιτοῦνται μερικὲς ἄμεσες χειρουργικὲς ἐπεμβάσεις στὴ ζωή μας, ποὺ θὰ δώσουν τὸν χαρακτήρα μιᾶς πεντακάθαρης ἐκκλησιαστικῆς μαρτυρίας. Τέτοιες, ποὺ θὰ διαλύσουν κάθε ἀμφιβολία γιὰ τὴν συνέπεια τῶν λόγων καὶ τῶν ἔργων μας καὶ τὴν ἀσυμβίβαστη διάθεσή μας. Εἶναι ἀδιανόητο ἡ Μητρόπολη νὰ κατακλύζεται ἀπὸ διαμαρτυρίες τοῦ κόσμου ποὺ μᾶς ἐγκαλοῦν γιὰ φιλοχρηματία, γιὰ θράσος, ἀμετροέπεια, προσβλητικότητα καὶ σκληρὴ συμπεριφορά, γιὰ στάση, ποὺ δικαιολογεῖ ὑποψίες ἀμφίβολου, ἀπρόσεκτου καὶ ἀνάρμοστου σὲ ἱερεῖς -μάλιστα Ἱερομονάχους- ἤθους. Δὲν μπορεῖ νὰ ἐπιτελέσει κανεὶς τὴν ἀποστολὴ τοῦ ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ μὲ ἐπιπολαιότητες, μειονεξίες, μικρότητες, ἐγωισμούς, ψευδολογία, ραδιουργίες, ὕποπτες μεθοδεύσεις, ἀκάθαρτο βίο κ.λπ.
Ἡ Ἐκκλησία μας πρέπει νὰ δίνει μαρτυρία ἁγιότητας, ὑψηλῆς ποιότητος ἤθους καὶ κρυστάλλινης καὶ πεντακάθαρης ζωῆς. Ὁ Ἱερέας πρέπει νὰ θεωρεῖται πρόσωπο σεβάσμιο, ἄλλης λογικῆς καὶ νοοτροπίας. Κάθε τί, ποὺ ὑποβιβάζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἱερωσύνης, πρέπει νὰ ἀπομακρυνθεῖ δίχως ἄλλο. Συστηματικὸς καὶ συνειδητὸς ὑποβιβασμὸς τοῦ ρόλου καὶ τοῦ κύρους τῆς Ἐκκλησίας δὲν πρόκειται νὰ δικαιολογηθεῖ μὲ κανέναν τρόπο στὴ Μητρόπολή μας.
Μέσα σὲ ἕναν κόσμο, ποὺ βασανίζεται ἀπὸ ἄπειρα καὶ τεράστια προβλήματα, ποὺ κυριαρχοῦν οἱ αἱρέσεις, οἱ πλάνες καὶ οἱ πάσης φύσεως πνευματικὲς ἀπειλές, ποὺ διψασμένος περιμένει ἀπὸ μᾶς τὴν ἐπαλήθευση τῆς μικρῆς, ἀλλὰ βαθειᾶς πίστης του ὅσο ἴσως ποτὲ ἄλλοτε, σὲ ἕναν κόσμο καὶ μία ἐποχὴ μὲ σπάνιες εὐκαιρίες καὶ ἀπεριόριστες δυνατότητες, ποὺ εἴμαστε ταγμένοι νὰ ἐκπροσωποῦμε τὸν ἀληθινὸ Θεὸ καὶ νὰ μαρτυροῦμε τὴ βασιλεία Του, δὲν μᾶς ἐπιτρέπεται καὶ δὲν δικαιολογούμαστε νὰ Τὸν καταργοῦμε στὶς ψυχὲς τῶν ἀνθρώπων.
Ἀντιλαμβάνομαι ὅτι τὰ πράγματα δὲν εἶναι εὔκολα. Δὲν ζητοῦμε, ὅμως, χαρισματικὲς καταστάσεις, ἀλλὰ τὸ αὐτονόητο. Ἀνάμεσά σας ὑπάρχουν θαυμαστὰ παραδείγματα ἀξιόλογων Ἱερέων, μὲ φόβο Θεοῦ, σεμνὴ διακονία καὶ ταπεινὴ μαρτυρία, ποὺ τιμοῦν πραγματικὰ τὸ ράσο τους. Αὐτοὺς θὰ τοὺς στηρίξουμε μὲ ὅλη μας τὴ δύναμη, θὰ τοὺς ὑπηρετήσουμε στὸ ἱερὸ ἔργο, ποὺ μὲ πολλὲς ἀσφαλῶς δυσκολίες ἐπιτελοῦν.
Ὑπάρχουν, ὅμως, καὶ περιπτώσεις εἴτε ἔνοχης ἀδιαφορίας εἴτε προκλητικῆς στάσης καὶ ζωῆς, ποὺ ἐρεθίζουν τὸ ποίμνιο καὶ σκανδαλίζουν τὸν λαό. Αὐτοί, ἂν δὲν ἔχουν διάθεση ἀλλαγῆς, καλὸ εἶναι νὰ καταλάβουν ὅτι δὲν χωροῦν στὴ Μητρόπολή μας. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι πολὺ ἐπιεικὴς μὲ τὸν λαό, ἀλλὰ ἰδιαίτερα ἀπαιτητικὴ ἀπὸ τοὺς Ἱερεῖς.
Ἂν μπορούσαμε νὰ προσδιορίσουμε τὰ βασικὰ στοιχεῖα τῆς ζωῆς καὶ συμπεριφορᾶς, ποὺ ἀποτελοῦν ἀφορμὲς σκανδαλισμοῦ καὶ ἀποδεικνύουν τὴν ἀκαταλληλότητά μας ὡς ἱερέων, θὰ τὰ συνοψίζαμε στὰ ἑξῆς πέντε:
Ἢ σχέση μας μὲ τοὺς στενοὺς συνεργάτες μας καὶ τὸν κόσμο δὲν μπορεῖ νὰ χαρακτηρίζεται ἀπὸ βαναυσότητα, ἀγένεια, ἀπειλές, ἐκβιασμούς, ἀνόητα ἀστεῖα, φλυαρία, ἀπρόσεκτες ἐκφράσεις καὶ ὕβρεις. Ὁ πιστός, ἀλλὰ ἀκαλλιέργητος λαὸς στὸ πρόσωπό μας προσδοκᾶ νὰ ἀντικρύσει τὸν πατέρα, ποὺ συγχωρεῖ, τὸν φίλο, ποὺ ἀναπαύει, τὸ πρότυπο, ποὺ ἐμπνέει, τὸν Ἱερέα, ποὺ μυσταγωγεῖ καὶ θυσιάζεται, αὐτόν, ποὺ σέβεται ὅλους ὡς εἰκόνες τοῦ Θεοῦ. Στὸ πρόσωπό μας περιμένει νὰ δεῖ ὑπομονή, ταπείνωση, ἀγάπη, ἀνωτερότητα, ἀπαντοχή, πραότητα, γλυκύτητα, σεμνότητα, ὑποχωρητικότητα.
Ὅταν εἴμαστε καχύποπτοι, ἐριστικοί, σπερμολόγοι, κουραστικοὶ μὲ τὴ στάση μας, πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ κηρύξουμε τὴν μετάνοια; πῶς νὰ βοηθήσουμε στὴ σωτηρία; πῶς νὰ ἐμπνεύσουμε τὴν ἁγιότητα;
Ὅταν, ἀντὶ νὰ προσφέρουμε κήρυγμα, ποὺ ἀνακουφίζει καὶ φωτίζει τὴν ψυχή, ἐμεῖς ὠρυόμαστε ἀπὸ τὴν Ὡραία Πύλη καὶ ἐκστομίζουμε δημόσια βαρειές, προσβλητικὲς κουβέντες, τότε τί σχέση μπορεῖ νὰ ἔχει ἡ ἱερωσύνη μας μὲ τὴν ἀρχιερωσύνη τοῦ «πραέως καὶ ταπεινοῦ τῇ καρδίᾳ» (Ματθ. ια´ 29) Κυρίου καὶ τῶν σοφῶν τῆς Ἐκκλησίας μας Πατέρων;
Ἔφθασαν στὰ αὐτιά μας καταγγελίες γιὰ ἱερεῖς, ποὺ συμπεριφέρονται μὲ θρασύτητα παρουσία μάλιστα τοπικῶν ἀρχόντων καὶ βουλευτῶν, γιὰ περιστατικὰ ἱερέων, ποὺ ἀντήλλαξαν ἀκατονόμαστες ὕβρεις, γιὰ ἱερεῖς, ποὺ μηνύουν καὶ προσέφυγαν στὴ δικαιοσύνη γιὰ ἐντελῶς ἀσήμαντες αἰτίες, γιὰ κάποιους, ποὺ βγαίνουν ἀπὸ τὴν πόρτα τοῦ Ἱεροῦ καὶ καπνίζουν ἢ τελοῦν ἀκολουθίες μὲ τὸ κινητὸ στὸ χέρι ἢ ποὺ ζητοῦν καφὲ ἀπὸ τὸν νεωκόρο τὴν ὥρα τῆς ἀκολουθίας ἢ ποὺ τελοῦν τὸ μυστήριό της Ἱερᾶς Ἐξομολογήσεως πίνοντας ἀναψυκτικό, ἐμφανῶς δυσφορώντας, ἐκδηλώνοντας τὴν βιασύνη τους, ἢ ἀπαντώντας σὲ τηλεφωνήματα ἢ δίχως τὸ πετραχήλι.
Ὑπάρχουν περιπτώσεις, ποὺ συνεφημέριοι ἀλληλοκατηγοροῦνται γιὰ δῆθεν ἠθικὲς ἐκτροπὲς ἢ οἰκονομικὲς ἀτασθαλίες καὶ ἀφήνουν νὰ διαρρεύσουν ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον σοβαρὰ ὑπονοούμενα μεταξὺ τοῦ ἱεροῦ σώματος τῶν πιστῶν. Ἄλλοι πάλι προκλητικὰ ἀρνοῦνται νὰ συμμετέχουν στὶς Ἱερατικές μας συνάξεις, κάποιοι δὲ ἐπιμελῶς ἀποφεύγουν νὰ διαβάζουν τὶς ἐγκυκλίους τοῦ Μητροπολίτου στὸν λαό. Σὲ μία περίπτωση κάποιος ἀρνήθηκε νὰ διαβάσει τὴν ἐγκύκλιο, ποὺ ἐξέδωσα γιὰ τὰ ἀναστάσιμα τρισάγια, μὲ ἀποτέλεσμα πονεμένοι ἄνθρωποι, ποὺ ἔχασάν τους καὶ τὶς συζύγους τους ἢ τὰ παιδιά τους μὲ πολὺ πικρία νὰ μοῦ παραπονεθοῦν γιὰ τὸν ἱερέα τους καὶ νὰ ἐκφράσουν τὸν πόνο τους, ποὺ δὲν συμμετεῖχαν στὰ τρισάγια του Πάσχα. Οἱ τοιοῦτοι ἱερεῖς καλὸ θὰ εἶναι, ἂν δὲν ἔχουν διάθεση συμμορφώσεως, ἐντὸς τοῦ καλοκαιριοῦ νὰ βροῦν ἄλλη Μητρόπολη, ποὺ θὰ δικαιολογεῖ τὸ θράσος καὶ τὴν ἀσέβειά τους.
Ἡ Μητρόπολή μας ἔχει ἕνα πολὺ μεγάλο ποίμνιο, ποὺ τὰ Σαββατοκύριακα αὐξάνει κατὰ 50% καὶ τὸ καλοκαίρι περίπου τριπλασιάζεται. Μάλιστα ἐκτιμᾶται ὅτι σὲ 15 χρόνια ὁ μόνιμος πληθυσμός της θὰ διαπλασιασθεῖ. Τὸ ποίμνιό μας εἶναι πολυποίκιλο, μὲ τεράστιες ἀνάγκες πάσης φύσεως καὶ ποιμαντικὲς καὶ πνευματικὲς ἀπαιτήσεις ὑψηλές. Κατόπιν τούτου, ἡ διακονία στὴ Μητρόπολή μας εἶναι πολυδιάστατη, κοπιώδης καὶ δύσκολη καὶ προϋποθέτει ὅραμα. Ὅλοι μας ὀνομαζόμαστε «ἐργάτες τοῦ Εὐαγγελίου», γιὰ νὰ θυμόμαστε ὅτι κεντρικὸ στοιχεῖο τῆς διακονίας μας εἶναι ἡ συνεχὴς προσπάθεια καὶ τὸ ἀνύστακτο ἐνδιαφέρον.
Μὲ πολλή μου λύπη διεπίστωσα ὅτι, πλὴν ἐλαχίστων ἐπαινετῶν ἐξαιρέσεων, στοὺς ναούς μας δὲν τελοῦνται καθημερινὲς ἀκολουθίες οὔτε ἑσπερινοὶ τὰ Σάββατα καὶ τὶς ἑορτές, τὸ κατηχητικὸ ἔργο εἶναι πλημμελές, τὸ κήρυγμα φτωχό, ἡ φιλανθρωπία ἐλλιπής, μὲ τὸ ἀπαράδεκτο αἰτιολογικὸ ὅτι εἴτε δὲν ἀνταποκρίνεται ὁ κόσμος εἴτε δὲν ἔρχονται τὰ παιδιὰ εἴτε δὲν ἔχουμε χρήματα καὶ προϋποθέσεις. Γνωρίζω ὅτι ἀρκετοὶ ἐξ ὑμῶν πηγαίνετε στοὺς ναούς σας μόνον τὴν Κυριακὴ ἢ σὲ κάποια ἑορτή. Ἔχουμε μάλιστα ἔγγραφες καταγγελίες ὅτι πιστοὶ ζήτησαν νὰ τελεσθεῖ Θεία Λειτουργία σὲ μεγάλες γιορτὲς καὶ οἱ ἱερεῖς ἀρνήθηκαν διαμαρτυρόμενοι ὅτι ἔχουν ἄλλες ἀσχολίες. Ἄλλοι πάλι δικαιολογοῦνται ὅτι μένουν μακρυὰ καὶ δυσκολεύονται νὰ προσέρχονται ἐπὶ καθημερινῆς βάσεως στὸ ναό τους. Κατόπιν τούτου, θὰ ἤθελα πολὺ νὰ παρακαλέσω, ὅποιος ἀδυνατεῖ νὰ ἀνταποκριθεῖ στὶς τουλάχιστον 40 ὧρες ἑβδομαδιαίας διακονίας, ποὺ ἀπαιτεῖ ἡ μισθολογικὴ ἀμοιβή του ὡς δημοσίου ὑπαλλήλου, νὰ ἐξετάσει μήπως τοῦ ταιριάζει κάποια ἄλλη Μητρόπολη πιὸ ἀνεκτικὴ ἀπὸ τὴ δική μας.
Πρὸς μεγάλη μου ἔκπληξη ἔχω διαπιστώσει ὅτι πολλῶν ἐξ ὑμῶν τὸ μυαλὸ ὑπεραπασχολεῖται μὲ τὶς ἄδειες, ἰδίως κατὰ τοὺς θερινοὺς μῆνες. Ὅπως εὔκολα ἀντιλαμβάνεσθε, ἡ Μητρόπολή μας εἶναι κυρίως καλοκαιρινὴ Μητρόπολη. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν καὶ προκειμένου νὰ οἰκονομηθεῖ ἡ κατάσταση, κατὰ τὸ τρίμηνο Ἰουνίου-Ἰουλίου-Αὐγουστου κανένας ἐκ τῶν ἱερομόναχων δὲν θὰ παίρνει ἄδεια, παρεκτὸς λόγου εἰδικῆς ἀνάγκης καὶ κατόπιν ἐνδελεχοῦς ἐξετάσεως τοῦ αἰτήματός του. Ἐπίσης οἱ ἐξ ὑμῶν οἰκογενειάρχες (μὲ μικρὰ παιδιά) προτρέπονται νὰ ζητοῦν ἄδεια 10-20 ἡμερῶν τὸ καλοκαίρι καὶ τὸ ὑπόλοιπο ἀργότερα.
Ἡ σύγκριση μὲ λαμπροὺς κληρικούς μας, ποὺ οἱ ναοί τους ἀστράφτουν, ποὺ γεννοῦν πολλούς, ἀνιδιοτελεῖς καὶ πρόθυμους συνεργάτες, ποὺ τελοῦν ὑποδειγματικὲς ἀκολουθίες, θαυμάσιες ἀγρυπνίες, ποὺ ὁ λαὸς τοὺς ἐμπιστεύεται, τοὺς σέβεται καὶ τοὺς ἀγαπᾶ, ἀπὸ μόνη της καταργεῖ κάθε δικαιολογία καὶ δείχνει σὲ ὅλους τὴν πορεία μας.
Ἀργόσχολος ἱερέας, ποὺ τὸ μυαλό του εἶναι μόνον στὰ τυχερά, στὰ δῶρα καὶ στὶς ἄδειες, ποὺ μόλις τελειώσει τὴν ἀκολουθία, ἡ πρώτη του σκέψη εἶναι νὰ ἀνάψει τὸ τσιγάρο καὶ νὰ ἀρχίσει τὴν ἀργολογία, δὲν εἶναι κατάλληλος γιὰ τὴν ἀποστολή του οὔτε γιὰ τὸν μισθό του.
Πῶς ἐπίσης εἶναι δυνατὸν νὰ εἴμαστε κήρυκες τῆς ἀληθείας καὶ ἱερεῖς Αὐτοῦ, ποὺ τόνισε ὅτι Αὐτὸς εἶναι «ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή» (Ἰω. ιδ´ 6), ὅταν εἴμαστε προκλητικὰ ἀνακόλουθοι, διαρκῶς αὐτοδιαψευδομένοι, ὕποπτα ἀσαφεῖς καὶ ἀόριστοι, συνεχῶς δικαιολογούμενοι; Διαμαρτύρεται ὁ λαός μας ὅτι πολλὲς φορὲς ὡς ἱερεῖς εἴμαστε δίγλωσσοι, ἄλλα λέμε μπροστὰ καὶ ἄλλα ἀπὸ πίσω, ἄλλα τὴ μία μέρα καὶ ἄλλα τὴν ἄλλη, ἄλλα στὸν ἕνα καὶ ἄλλα στὸν ἄλλον. Μᾶς λείπει συχνὰ τὸ θάρρος τῆς Ὁμολογίας ἑνὸς σφάλματός μας καὶ ὁ ἡρωισμὸς τῆς ἀνάληψης τῶν εὐθυνῶν μας. Πῶς μετὰ νὰ γίνει πιστευτὸς ὁ λόγος μας; πῶς νὰ ἐμπνεύσει τὴν ἐμπιστοσύνη τὸ παράδειγμά μας;
Τὸ μήνυμα τοῦ Εὐαγγελίου καὶ τοῦ κηρύγματός μας εἶναι κήρυγμα κρυστάλλινης ἀλήθειας καὶ παραδειγματικοῦ ἡρωϊσμοῦ. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ὁ ἱερέας δὲν ἔχει καμμιὰ σχέση μὲ τὴν θόλωση τῶν γεγονότων, ἀκόμη καὶ μὲ τὰ κατὰ συνθήκην λεγόμενα ψεύδη καὶ τὸν ἐσωτερικὸ συμβιβασμό.
Εἶναι διάχυτη ἡ ἐντύπωση, πῶς χρειάζεται μία ἀλλαγὴ στὸ ἦθος μας καὶ ὅτι εἶναι τόσα τὰ στραβά, ποὺ ὁπωσδήποτε κάτι πρέπει νὰ γίνει. Εἶναι φοβερός, ὅμως, ὁ λόγος τοῦ λαοῦ ὅτι «ὁ δεσπότης δὲν θὰ καταφέρει τίποτε γιατί δὲν θὰ τὸν ἀφήσουν οἱ παππάδες». Αὐτὴ εἶναι ἡ εἰκόνα μας. Ἡ φήμη τῆς Μητροπόλεώς μας εἶναι ὅτι τὸ ἐπίπεδό του κλήρου μας εἶναι τέτοιο, ποὺ οἱ ἄλλες Μητροπόλεις ἀρνοῦνται νὰ δεχθοῦν κληρικοὺς ἀπὸ τὴν ἐπαρχία μας. Ὀργιάζει τὸ κουτσουμπολιό, οἱ φῆμες, οἱ ἀπειλητικὲς διαδόσεις, οἱ ὑπερβολές, οἱ φαντασιώσεις, ποὺ πηγή τους ἔχουν κάποιους ἐκ τῶν κληρικῶν μας, ποὺ μάλιστα ὑποτίθεται ὅτι γνωρίζουν κάτι παραπάνω. Αὐτοὶ τροφοδοτοῦν μὲ δῆθεν «ἀκριβεῖς πληροφορίες» τὶς ἐφημερίδες καὶ τὰ ἔντυπά της περιοχῆς καὶ κάνουν τὶς «ἐμπιστευτικὲς διαρροές». Ἄνθρωποι, μέσα ἀπὸ τὴν Μητρόπολή μας, στενοὶ συνεργάτες, ποὺ τοὺς ἐμπιστευθήκαμε, λειτουργοῦν ὡς σπερμολόγοι, ὕπουλοι καὶ συκοφαντικοὶ μυθοπλάστες, ἐπικίνδυνοι ἀλλοιωτὲς τῆς ἀλήθειας. Διερωτᾶται κανείς· πῶς εἶναι δυνατὸν μία τέτοια συμπεριφορὰ νὰ συνταιριάζει μὲ τὴν εὐλογημένη ἰδιότητα τοῦ ἱερέως; Τί σχέση ἔχει αὐτὴ ἢ στάση μὲ τὴν ἐξαγιαστικὴ ἀποστολή μας ἢ μὲ τὸ «μέτρον ἡλικίας τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ» (Ἐφ. δ´ 13), ποὺ ἐξαγγέλουμε;
Ἐρχόμαστε τώρα σὲ ἕνα πολὺ εὐαίσθητο κεφάλαιο, ποὺ ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν λειτουργεῖ καταστροφικὰ γιὰ τὴν ψυχή μας, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ ἐπικίνδυνα τροφοδοτεῖ τὸν σκανδαλισμὸ τῶν πιστῶν καὶ τὸ περιεκκλησιαστικὸ κουτσουμπολιό. Εἶναι τὸ θέμα τῶν ἠθικῶν σκανδάλων καὶ τοῦ ἀπρόσεκτου βίου, ποὺ περισσότερο ἀκουμπᾶ τὴν ζωὴ τῶν ἱερομόναχων, ἀλλὰ δὲν ἀφήνει ἀμέτοχους καὶ τοὺς ἐκ τῶν κληρικῶν μας ἐγγάμους.
Ἱερεῖς μὲ θηλυπρεπεῖς συμπεριφορές, κοσμικὲς τάσεις, παρεξηγήσιμες διαχύσεις, ἔντονα ἀρώματα, πολυτελῆ ἄμφια, ψυχολογικὴ μοναξιά, εἶναι ἐντελῶς ἀδύνατον νὰ ταυτίσουν τὴν ἔκφρασή τους μὲ τὸ μυστήριο τῆς ἱερωσύνης. Ἂν γιὰ κάποιον λόγο ἔχουν παρασυρθεῖ, ἂς μετανοήσουν καὶ ἂς ἀλλάξουν τρόπο ζωῆς. Ἂν εἶναι ἀδύνατοι καὶ δυσκολεύονται στὸν κόσμο, ἂς κατευθυνθοῦν σὲ κάποιο μοναστήρι. Ἂν κακῶς ἔγιναν κληρικοί, ἂς πάρουν τώρα τὶς σοβαρὲς ἀποφάσεις τους. Ἂν τέλος ἐπιμένουν στὴν προκλητικὴ διαστροφὴ καὶ ἀπροσεξία τους, ἂς κατανοήσουν ὅτι τὰ θυσιαστήρια τῶν ναῶν καὶ τῶν ψυχῶν τῆς Μητροπόλεώς μας δὲν δέχονται νὰ φιλοξενοῦν τέτοιους λειτουργούς. Ὅποιος δυσκολεύεται νὰ ἐνστερνισθεῖ αὐτὸ τὸ φρόνημα, θὰ διευκολυνθεῖ νὰ βρεῖ ἄλλη Μητρόπολη πιὸ ἀνεκτικὴ σὲ τέτοιες ἐπιλογές. Ἐδῶ, σᾶς προειδοποιῶ, θὰ δυσκολέψει, ἀλλὰ καὶ θὰ δυσκολευθεῖ πάρα πολύ.
Στὴ δύναμη τῆς Μητροπόλεώς μας ὑπάρχει νεαρὸς ἀρχιμανδρίτης, ποὺ δημόσια καυχᾶται ὅτι ἔχει 42 κεντητὲς στολές, ποὺ μπαίνει στὰ γραφεῖα μας καὶ ἀφήνει τὸ ἄρωμά του γιὰ ὁλόκληρο εἰκοσιτετράωρο, ποὺ σχολιάζει σαρκαστικὰ τοὺς ἐξ ὑμῶν νεωτέρους, ποὺ ἐπιλέγουν τὴν παραδοσιακότερη ἐμφάνιση· ἄλλος, ποὺ δημόσια ἐκφράζει τὶς ἀμφιβολίες τῆς πίστεώς του, τὶς ἐπιφυλάξεις του γιὰ τὰ θαύματα, τὶς διαφορές του μὲ τὴν Ὀρθόδοξη παράδοση.
Δυστυχῶς οἱ πρόσφατες ἀνακρίσεις τῆς τακτικῆς δικαιοσύνης ἔφεραν στὸ προσκήνιο καὶ κληρικοὺς τῆς δικῆς μας ἐπαρχίας. Ἐπειδὴ ἐγὼ διεξάγω τὶς ἐκκλησιαστικὲς ἀνακρίσεις καὶ συνεπῶς γνωρίζω πολλά, τοὺς προτρέπω νὰ ἀπομακρυνθοῦν ἀμέσως. Γνωρίζω ὀνόματα καὶ γεγονότα πλέον.
Λυποῦμαι ἀφάνταστα, ποὺ θὰ τὸ πῶ, ἀλλὰ στὸν τομέα αὐτὸν φαίνεται πῶς ἔχουν ἐκτραπεῖ καὶ ἔγγαμοι κληρικοί μας. Πατέρες μου, θὰ ἀλλάξουμε ζωή. Ἡ Μητρόπολή μας ἔχει περισσότερους ἀπὸ 130 κληρικούς. Καὶ τὸ ἔργο μας εἶναι τόσο ἐλλιπές· οἱ κλήσεις περιορισμένες, οἱ νεανικοὶ τομεῖς ἄτονοι, τὰ ἀναλόγια φτωχά, τὸ ποίμνιο γηρασμένο, ἡ ἔμπνευση καὶ τὸ ὅραμα σχεδὸν ἀνύπαρκτα· ὁ κόσμος πονεμένος καὶ διψασμένος. Καλύτερα νὰ εἴμασταν οἱ μισοὶ μὲ φόβο, ὅμως, Θεοῦ. Καλύτερα μία πόλη νὰ ἔχει δυὸ ἱερεῖς, ποὺ ἐπιβεβαιώνουν τὸν Θεὸ καὶ τελοῦν μία Λειτουργία τὸν μήνα, ποὺ Τὸν κατεβάζει στὶς ψυχές μας, παρὰ δέκα, ποὺ Τὸν διαψεύδουν καὶ Τὸν ἀκυρώνουν κάθε στιγμή. Ὁ κόσμος, ἡ ἐποχή μας, ὁ Θεός, ἡ Ἐκκλησία, κανένας μας δὲν ἀντέχει αὐτὸν τὸν σκανδαλισμό.
Εἶναι ἰδιαίτερα παρήγορο τὸ γεγονὸς ὅτι περισσότεροι ἀπὸ δέκα νέοι -ἢ καὶ κάποιοι μεστωμένοι στὴν ἠλικία- μὲ προσόντα, πλούσια καλλιέργεια, ἐνάρετη ζωὴ καὶ φόβο Θεοῦ χτυποῦν τὴν πόρτα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας καὶ ζητοῦν νὰ γίνουν μέτοχοι τῆς χάριτος καὶ τῆς εὐλογίας τοῦ θείου μυστηρίου τῆς ἱερωσύνης. Ἄλλοι τόσοι δὲ εὐλαβεῖς κληρικοὶ ἀπὸ ἄλλες μητροπόλεις ζητοῦν νὰ συνδεθοῦν μὲ τὴ δική μας. Ἀντιλαμβάνεται κανεὶς ὅτι οἱ δυνατότητες ἐμπλουτισμοῦ τῆς εὐρύτερης ἱερατικῆς μας οἰκογένειας εἶναι μεγάλες καὶ ἡ χαρά μας ἀνάλογη. Ἡ Μητρόπολή μας ἔχει χῶρο καὶ πολὺ μάλιστα γιὰ ὅποιον ἐπιθυμεῖ νὰ διακονήσει μὲ φόβο Θεοῦ, ἀταλάντευτη πίστη, σεβασμὸ στὴν παράδοση, πνεῦμα θυσίας, συνέπεια στὴ ζωή.
Αὐτὸς εἶναι ἕνας ἄλλος τομέας, ποὺ ἐκφράζει βαθιὲς καὶ ριζωμένες στὸν χρόνο καὶ τὴν κακομαθημένη φύση μας ἀδυναμίες καὶ ἀποδυναμώνει ἀποφασιστικὰ τὴ μαρτυρία μας. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι πολλὰ ἀπὸ ὅσα ἀκούγονται, δὲν ἀνταποκρίνονται στὴν πραγματικότητα, ἀλλὰ χαρακτηρίζονται ἀπὸ ἐμφανῆ τάση ὑπερβολῆς. Εἶναι, ὅμως, παράλληλη καὶ ἡ ἀλήθεια ὅτι ἡ οἰκονομικὴ ἀρρώστια μας εἶναι εὐρύτερα διαδεδομένη καὶ πνευματικὰ περισσότερο ἀπὸ ὅσο φαίνεται καταστροφική. Δυστυχῶς θεωροῦμε ὡς δεδομένο καὶ κεκτημένο ὑλιστικὸ δικαίωμα κάτι, ποὺ εἶναι ἀπόλυτα ξένο πρὸς τὴν λογική του Εὐαγγελίου καὶ ἐντελῶς ἀδικαιολόγητο στὴν κοινὴ ἀντίληψη.
Παρὰ τὰ ὅσα ἐσχάτως ἀκούγονται, χωρὶς καμμιὰ ἀναστολή, μερικοὶ ἔχουν τόσο ὑποταχθεῖ στὴν κακὴ συνήθειά τους, ὥστε ἀκόμη καὶ σήμερα νὰ μὴ προσέχουν καὶ νὰ ἐκθέτουν μαζὶ μὲ τὸν ἑαυτό τους καὶ τὴν Ἐκκλησία. Εἶναι ἀδιανόητο ἕνας ἱερέας νὰ ἀπαιτεῖ 300 εὐρὼ γιὰ τὴν τέλεση ἑνὸς ἁπλοῦ μυστηρίου. Ὅταν σὲ ἕνα ζευγάρι, ποὺ ἔρχονται νὰ ἑνώσουν τὴ ζωή τους στὴν Ἐκκλησία, προσφέρουν τὰ δῶρα τῆς ἀγάπης τοὺς οἱ συγγενεῖς, οἱ φίλοι, οἱ γείτονες, οἱ συνάδελφοι, πῶς μπορεῖ ἡ Ἐκκλησία, ἀντὶ νὰ δίνει, νὰ ἁπλώνει ἄκομψα τὸ χέρι τῆς μικρόνοιας, τῆς μικροψυχίας καὶ τῆς μικροκαρδίας; Πῶς εἶναι δυνατὸν μία Κηδεία, ἕνα Εὐχέλαιο, ἕνας Ἁγιασμὸς νὰ «κοστίζουν»; Ποιὰ λογική μας λέει ὅτι ἕνα μυστήριο πληρώνεται; Ποιὸ ἐπιχείρημά μας πείθει ὅτι ἐμεῖς δικαιούμεθα οἰκονομικὸ συμπλήρωμα στὸ μισθό μας, κάτι, ποῦ κανένας Ἕλληνας πολίτης δὲν μπορεῖ νὰ διεκδικεῖ;
Ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἄσχετη μὲ τὸ χρῆμα, τὸ συμφέρον, τὶς οἰκονομικὲς συμφωνίες. Γνωρίζει τὴν ἑκούσια πτωχεία, τὴν προσφορὰ καὶ τὴν θυσία. Ἐφόσον καὶ συγγνώμην, ποὺ τὸ ἀναφέρω, ἐγὼ ποτὲ ἀπολύτως δὲν λαμβάνω χρήματα γιὰ ὁποιαδήποτε αἰτία -οὔτε καὶ ἀπὸ τοὺς πλουσιότερους-, τὰ δὲ δικά μου εἰσοδήματα στὸ ἀκέραιο κατατίθενται στὸ ταμεῖο τῆς Μητροπόλεώς μας, εἶναι αὐτονόητο ὅτι καλεῖσθε ὅλοι σὲ ἀνάλογου φρονήματος -ὄχι ἀσφαλῶς ἴδια- συμπεριφορά. Διαφορετικά, στὴ καλύτερη περίπτωση, σὲ λίγο καιρὸ θὰ σᾶς κατασπαράξει ἡ κριτικὴ καὶ ἡ κατακραυγὴ τοῦ λαοῦ.
Οἱ περιπτώσεις ἱερέων, ποὺ ἀπέκτησαν πολυκατοικίες ἢ διαμερίσματα, ποὺ κυκλοφοροῦν μὲ ἀκριβὰ αὐτοκίνητα, ποὺ τελοῦν χλιδάτους γάμους γιὰ τὰ παιδιά τους, ποὺ ἐμφανίζονται μὲ πολυτελῆ ἄμφια, ποὺ μόνο ζητοῦν καὶ ποτὲ δὲν δίνουν, δὲν ἔχουν σχέση μὲ τὴν μαρτυρία τοῦ σταυρικοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λόγου, ἀλλὰ τὸ μόνον, ποὺ καταφέρνουν εἶναι νὰ ἀκυρώσουν τὸν λόγο τους καὶ νὰ διαψεύδουν τὴν χάρι τῆς ἱερωσύνης τους. Αὐτοὶ οἱ ἱερεῖς μαζεύουν χρήματα, ἀλλὰ διώχνουν τὸ Ἅγιο Πνεῦμα. Αὐτοὶ ἀνήκουν στὴ Μητρόπολη, ἀλλὰ δὲν ἔχουν σχέση μὲ τὴν Ἐκκλησία. Αὐτοὶ φοροῦν ράσα, ἀλλὰ ἔχουν διώξει τὴν ἱερωσύνη ἀπὸ πάνω τους. Αὐτοὶ τελοῦν ἱεροπραξίες καὶ μυστήρια, ἀλλὰ ἀγνοοῦν τὸ μέγα μυστήριο τοῦ Θεοῦ. Αὐτοὶ ἐκπροσωποῦν τὸν Θεό, ἀλλὰ ὁ Θεὸς «ἀπεστρέψατο τὸ πρόσωπόν του ἀπ᾿ αὐτῶν» (Ψαλμ. ρμα´ 7)
Ἀγαπητοί μου, πατέρες,
Ὁ κάθε ἕνας μας δὲν καταξιώνεται ὡς ἱερέας στὸν ρόλο τοῦ ἠγέτου οὔτε φυσικὰ στὸν ρόλο τοῦ δασκάλου οὔτε πάλι στὸν ρόλο ἑνὸς δραστήριου κοινωνικοῦ ἐργάτου. Αὐτὰ καὶ ἄλλοι μποροῦν νὰ τὰ κάνουν. Αὐτὸ ποὺ μᾶς καταξιώνει στὰ μάτια τοῦ λαοῦ καὶ στὸ πρόσωπο τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ τιμὴ καὶ ἡ ἀξιοποίηση τῆς ἁγίας ἱερωσύνης μας.
Εἶναι τόσο μεγάλη ἡ εὐλογία νὰ εἴμαστε ἱερεῖς στὴν ἐποχὴ καὶ στὸν τόπο μας. Δὲν ὑπάρχει μεγαλύτερη ἀποστολὴ ἀπὸ τὸ νὰ «κηρύσσωμεν Ἰησοῦν Χριστὸν καὶ τοῦτον ἐσταυρωμένον». Κανεὶς δὲν εἶναι τόσο ἐπίκαιρος καὶ σύγχρονος ὅσο αὐτός, ποὺ μαρτυρεῖ καὶ διακηρύσσει τὴν αἰωνιότητα. Κανεὶς δὲν εἶναι τόσο ἀναγκαῖος ὅσο αὐτός, ποὺ προαναγγέλλει τὴν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Κανεὶς δὲν εἶναι τόσο σημαντικὸς ὅσο αὐτός, ποὺ συνοδεύει τὸ περὶ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ Ὀρθόδοξο κήρυγμά του μὲ τὴν ἀπόδειξη τῆς ἁγίας ζωῆς καὶ τοῦ ὑγιοῦς φρονήματός του.
Ἡ πρόκληση τῆς αὐθεντικῆς ἱερωσύνης εἶναι ὁ εὐλογημένος μονόδρομός μας. Καλούμεθα ὅλοι μας νὰ ἀντικαταστήσουμε τὴν εἰκόνα μας ὡς ἐπαγγελματιῶν μὲ τὴν ἀγγελικὴ πολιτεία μας. Ὁ λόγος μας δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ εἶναι «ἐν χάριτι ἅλατι ἠρτυμένος» (Κολ. δ´ 6). Ἡ στάση μας ἱεροπρεπής, μιά, ποὺ «καὶ γέλως ὀδόντων καὶ βῆμα ποδὸς δείκνυσι περὶ τοῦ ἀνδρός» (Σοφ. Σειρ. ιθ´ 30). Τὸ ὅλο μας «πολίτευμα ἐν οὐρανοῖς ὑπάρχον» (Φιλ. γ´ 20).
Ἡ ἀδιαφορία καὶ ἡ ἀδράνειά μας, ὅπως καὶ ἡ ἐγωκεντρικὴ ἀνασφάλειά μας, πρέπει νὰ δώσουν τὴ θέση τοὺς στὸ πνεῦμα τῆς θυσίας. Οἱ ἅγιοι ἀπόστολοι ὄργωσαν πραγματικὰ τὴν οἰκουμένη. Ἐμεῖς καλούμεθα νὰ ὀργώσουμε, νὰ καλλιεργήσουμε, νὰ αὐξήσουμε εἰς Χριστόν, νὰ «νουθετοῦμε νύκτα καὶ ἡμέρα ἕνα ἕκαστον» (Πράξ. κ´ 31) ἐκ τοῦ ἐμπιστευθέντος ἡμῖν ποιμνίου. «Αἱ χῶραι λευκαὶ εἰσὶ πρὸς θερισμὸν ἤδη» (Ἰω. δ´ 35).
Ὁ λόγος μας πρέπει νὰ εἶναι θεολογικὸς καὶ Χριστοκεντρικός, ἡ ζωή μας νὰ εἶναι, ὅπως λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, καθαρότερη καὶ ἀπὸ τὶς ἀκτίνες τοῦ ἥλιου, ἡ πολιτεία μας νὰ ἀποτελεῖ «σημεῖον» τοῦ Θεοῦ, ἡ σχέση μας τὴν ὕλη, τὴν καθημερινότητα, τὴν κοσμικὴ λογικὴ ὅση καὶ ἡ σχέση τῶν ἁγίων, ποὺ ἐπικαλούμεθα, τῶν ὕμνων, ποὺ ψάλλουμε, τῶν εὐχῶν, ποὺ διαβάζουμε, τοῦ Θεοῦ, ποὺ κηρύσσουμε καὶ πιστεύουμε.
Ὅλοι ἀνεξαιρέτως ποθοῦμε νὰ ἀξιωθοῦμε τῆς «ἡτοιμασμένης ἡμῖν Βασιλείας ἀπὸ καταβολῆς κόσμου» (Ματθ. κε´ 34) καὶ τῶν «ἐπηγγελμένων ἡμῖν ἀγαθῶν». Ἡ χορεία τῶν ἁγίων περιλαμβάνει μάρτυρες, περιρρεόμενους μὲ τὰ ἅγια αἵματά τους, τεκμήρια τῆς πρὸς τὸν Θεὸν ἀγάπης τους· ὁσίους κεκοσμημένους μὲ τὰ θαυμαστὰ κατορθώματα καὶ τοὺς ἀσκητικοὺς ἱδρῶτες τους, πειστήρια τοῦ ἀνυποχώρητου ζήλου καὶ τοῦ πνευματικοῦ φιλότιμού τους· θεοφόρους Πατέρες λαμπρυσμένους ἀπὸ τὸ θεῖο λόγο καὶ τὸν φωτισμένο θεολογικὸ νοῦ τους. Στὴν κορυφὴ ὁ Κύριος ὡς «ἀρνίον ἐσφαγμένον» (Ἀποκ. ε´ 12), περιβαλλόμενος ἀπὸ τὴν Παναγία Μητέρα Του, τὸν Τίμιο Πρόδρομο καὶ τοὺς Ἁγίους Ἀποστόλους Του. Κάπου ἐκεῖ θὰ ψάχνουμε καὶ ἐμεῖς τὴ θέση μας. Τί σχέση ἄραγε ἔχουμε ἐμεῖς, μὲ αὐτὸν τὸν κόσμο; τί συγγένεια μὲ αὐτὸ τὸ φρόνημα; τί κοινωνία μὲ αὐτῶν τὴ ζωή; Αὐτὸ εἶναι τὸ ἐρώτημα, ποὺ περιμένει τὴν ἀπάντησή μας. Αὐτὴ δὲ ἡ ἀπάντηση περιγράφει τὴν στάση μας ἀπέναντι τοῦ Κυρίου καὶ τῆς Ἐκκλησίας Του. Καὶ αὐτὴ ἡ στάση προσδιορίζει τὸ μέλλον τοῦ καθενός μας σὲ αὐτὴν τὴν εὐλογημένη Μητρόπολη.
Εἶναι πράγματι μοναδικὴ ἡ ἀποστολή μας. Γι᾿ αὐτὸ καὶ εἶναι ψηλὲς καὶ μεγάλες οἱ ἀπαιτήσεις μας. Δὲν βρισκόμαστε σὲ ἕναν δευτερεύοντα χῶρο. Μὲ πολλὴ χαρὰ καλούμαστε νὰ ἀνταποκριθοῦμε στὴ μεγαλύτερη γιὰ τὸν κόσμο καὶ τὸν ἄνθρωπο κλήση μας. Ἡ θέση μας εἶναι ἐκεῖ, ποὺ κρίνονται καὶ δοκιμάζονται οἱ ψυχὲς τῶν ἀνθρώπων, ἐκεῖ, ποὺ κατεβαίνει καὶ ἐμφανίζεται ὁ Θεός, ἐκεῖ ποὺ παίζονται οἱ τύχες αὐτοῦ τοῦ κόσμου· εἶναι τὸ ἐξομολογητήριο, στὸ ἱερὸ θυσιαστήριο, στὴν προσευχή. Εἴμαστε μικροί, πολὺ μικροὶ γιὰ κάτι τέτοιο. Ἀλλὰ δὲν μᾶς καλεῖ ὁ Θεὸς νὰ γίνουμε αὐτό, ποὺ δὲν εἴμαστε οὔτε νὰ κάνουμε αὐτό, ποὺ δὲν μποροῦμε. Ἀπαιτεῖ, ὅμως, νὰ γίνουμε ἀπὸ ἀσυνεπεῖς ἀγωνιζόμενοι, ἀπὸ ῥάθυμοι κατὰ τὰ ἔργα δημιουργικοὶ κατὰ τὴν προαίρεση, ἀπὸ μικροὶ καὶ στενοὶ κατὰ τὴν καρδία, ἁγνοὶ καὶ καθαροὶ κατὰ τὴ ζωή.
Αὐτό, ποὺ ἀπὸ τὸν καθένα μας ζητάει ὁ Θεὸς εἶναι ἡ καλὴ προαίρεση καὶ ἡ συναίνεση στὸ προσκλητήριο, ποὺ μᾶς κάνει. Ἂν αὐτὰ ὑπάρχουν, τότε δὲν πτοούμαστε ἀπὸ τοὺς πειρασμούς, διότι «μείζων ὁ ἐν ἡμῖν ἢ ὁ ἐν τῷ κόσμῳ» (Ἰω. δ´ 4)· δὲν φοβούμαστε τὶς ἐλλείψεις, διότι «ἡ θεία χάρις τὰ ἀσθενῆ θεραπεύει καὶ τὰ ἐλλείποντα ἀναπληροῖ»· δὲν δειλιάζουμε μπροστὰ στὴν ἀνεπάρκειά μας, διότι «καὶ τὸ θέλειν καὶ τὸ ἐνεργεῖν ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστίν» (Φιλ. β´ 13).
Ἐμπρός, λοιπόν, «δεῦτε ἀριστήσατε» (Ἰω. κα´ 12)· «πάντες ἀπολαύσατε τοῦ συμποσίου τῆς πίστεως· πάντες ἀπολαύσατε τοῦ πλούτου τῆς χρηστότητας»· ἂς εἰσέλθουμε ὅλοι στὸ δεῖπνο τῆς θείας προσφορᾶς.
«Τῷ δὲ Θεῷ ἡμῶν πρέπει πᾶσα τιμή, προσκύνησις, δόξα καὶ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν».