Τρίτη, 3 Ἰουνίου 2003
Ἀγαπητὲ κ. Ματσανιώτη,
Ὅπως θὰ διαβάσατε στὸ ΒΗΜΑ τῆς Κυριακῆς 1.6.2003, δημοσιεύεται ἕνα κείμενό μου μὲ ἀφορμὴ τὸ δικό σας τῆς 18.5.2003.
Τὸ κείμενο προσπαθεῖ νὰ ἑρμηνεύσει λίγο τὴν ἐκκλησιαστικὴ λογικὴ καὶ ὄχι νὰ ἔχει τὸν χαρακτήρα ἀπάντησης σὲ σᾶς ἢ πολὺ περισσότερο δημόσιας προσωπικῆς ἀντιπαράθεσης, ὅπως δυστυχῶς παρουσιάζεται προφανῶς ἀπὸ τὸν ἀρχισυντάκτη.
Προσωπικὰ δὲν θεωρῶ ὅτι στὴν παροῦσα φάση ἡ Ἐκκλησία πρέπει νὰ κάνει συχνὲς ἢ ἔντονες δημόσιες παρεμβάσεις στὰ ὑπὸ συζήτηση θέματα. Τὸ ἄρθρο σας ὅμως σὲ συνδυασμὸ μὲ αὐτὸ τοῦ κ. Νανόπουλου στὴν ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ τῆς Κυριακῆς 25.5.2003 προκάλεσε μία αἴσθηση ἔμμεσης προσβολῆς βασικῶν στοιχείων τῆς χριστιανικῆς πίστεως, πρᾶγμα ποὺ μᾶς ἐπιβάλλει ὡς Ἐκκλησία νὰ ἐξηγήσουμε δυό-τρία σημεῖα. Νὰ ξέρετε πὼς ἦσαν ἀρκετοὶ αὐτοὶ ποὺ ζήτησαν κάτι τέτοιο ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Σύνοδο. Στὸ πλαίσιο αὐτὸ καὶ μὲ γνωστὴ καὶ δεδομένη τὴν ἐκτίμηση στὸ πρόσωπό σας γράφτηκε ὡς ὀφειλόμενη διευκρίνηση καὶ μόνον τὸ προχθεσινὸ δημοσίευμα τοῦ ΒΗΜΑΤΟΣ.
Μὲ προσδοκία, ὅπως πάντοτε, καλῆς συνεργασίας,
Ἀρχιμ. Νικόλαος Χατζηνικολάου
Ἐκκλησιαστικὴ ὀπτικὴ στὴν προβληματικὴ γιὰ τὸ πότε ἀρχίζει ἡ ζωή
Ἀρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου
Προέδρου τῆς Ἐπιτροπῆς Βιοηθικῆς
τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος
ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακὴ 1 Ἰουνίου 2003
Ἐπειδὴ ἐμφανίσθηκε ὡς ἀπάντηση στὸν κάθ. Νίκ. Ματσανιώτη,
παραθέτουμε τὸ σχόλιο τοῦ Ἀρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου
στὸ ΒΗΜΑ τῆς Κυριακῆς 1ης Ἰουνίου 2003,
πλῆρες καὶ μὲ τὶς σχετικὲς παραπομπές, ποὺ ὅμως δὲν δημοσιεύθηκαν.
Ἐπίσης, ἐπισυνάπτουμε διευκρινιστικὴ ἐπιστολὴ πρὸς τὸν κ. Ματσανιώτη, ἡ ὁποία τοῦ ἐστάλη ἠλεκτρονικὰ στὶς 3 Ἰουνίου 2003.
Συχνὰ δημοσιεύονται ἄρθρα γιὰ τὸ πότε ἀρχίζει ἡ ζωή, ποὺ οἱ συντάκτες τους εἴτε θεωροῦν ὅτι στὸ ἐρώτημα αὐτὸ δὲν ἔχει λόγο ἡ Ἐκκλησία εἴτε ὑπαινίσσονται ὅτι ὁ λόγος της δὲν ἔχει σχέση μὲ τὴ σύγχρονη πραγματικότητα καὶ συνεπῶς τὴν ἀλήθεια.
Ἡ προβληματική τους ἐμφανίζεται τόσο «φιλάνθρωπη» ποὺ συγκινεῖ. Παρουσιάζει ἕνα ἐνδιαφέρον γιὰ ζευγάρια ποὺ θέλουν νὰ ἀποκτήσουν ἕνα παιδί, γιὰ βασανιστικὲς ἀσθένειες ποὺ ἐπὶ τέλους ἐξαλείφονται, γιὰ ἐντυπωσιακὲς θεραπεῖες ποὺ ἐπιτυγχάνονται, γιὰ προγεννητικοὺς ἐλέγχους ποὺ χαρίζουν «παιδιὰ ὑγιῆ» καὶ «ἀποτρέπουν τὴ γέννηση βαρύτατα πασχόντων βρεφῶν» (1). Ὅλη ἡ ἐπιχειρηματολογία στηρίζεται στὸ γεγονὸς ὅτι τὸ ἔμβρυο τῶν πρώτων ἡμερῶν δὲν εἶναι ἄνθρωπος ἀλλὰ γονιμοποιημένο ὠάριο ἢ βλαστοκύστη ἢ κυτταρικὸ μόρφωμα ἡ σταγόνα αἵματος (2) -αὐτὸ εἶναι προφανῶς ἄστοχο- ἢ καὶ γεννητικὸ ὑλικὸ (3) -αὐτὸ μόνο στὴν Ἑλλάδα ἀκούστηκε. Ὠάριο, κύστη, μόρφωμα, σταγόνα, ὑλικό, ὁτιδήποτε ἐκτὸς ἀπὸ ἔμβρυο· μὴ ἄνθρωπος, μὲ ἀνθρώπινη ὅμως γενετικὴ ταυτότητα! Κάτι γιὰ τὸ ὁποῖο μποροῦμε περιφρονητικὰ νὰ μιλοῦμε, κάτι ποὺ δικαιούμαστε εὔκολα νὰ καταστρέψουμε. Καὶ ὅμως ὅλοι κάποτε ἤμασταν κάτι τέτοιο. Καὶ αὐτό, χωρὶς βέβαια νὰ ἀποδεικνύεται, παρουσιάζεται ὡς «ἐπιστημονικό».
Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, τὸ ὅτι ἡ Ἐκκλησία σέβεται τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν πρώτη του στιγμή, τὴ γονιμοποίηση, ἀντικρύζει τὸ μέλλον του ὡς κρυμμένη δυνατότητα καὶ τὴν προοπτική του ὡς ἀψηλάφητο μυστήριο, ἑρμηνεύεται ὡς στενή, ἄσπλαχνη καὶ ἀφιλάνθρωπη προσέγγιση. Θεωροῦμε ὅτι ὁ ὑπαινιγμὸς αὐτὸς ἀδικεῖ τὴν ἀλήθεια καὶ αὐτό μας ὑποχρεώνει σὲ λόγο ποὺ τὴν ἀποκαθιστᾶ.
Ἡ ὑποχρέωση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λόγου
Οἱ γιατροὶ συναντοῦν τὸν ἀσθενῆ μόνον ὅταν ἔχει πρόβλημα ὑγείας. Στὴν Ἐκκλησία ὅμως πηγαίνουμε καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἀσθένεια ἐλπίζοντας πὼς θὰ τὴν ἀποφύγουμε. Ἐρχόμαστε καὶ κατὰ τὴν ἀσθένεια, γιατί αἰσθανόμαστε πὼς ἡ ἰατρικὴ συμβολὴ χρειάζεται συμπλήρωμα. Ἀλλὰ καὶ ὅταν ἡ ἐπιστήμη φαίνεται νὰ χάνει τὸ παιχνίδι, ἡ ἐλπίδα τοῦ Θεοῦ συντηρεῖ τὸ ὑπόλειμμα τῆς ζωῆς μας. Στὴν Ἐκκλησία καταθέτει κανεὶς τὰ βασανιστικὰ «γιατί» του, τὴν ἀγανάκτηση καὶ ὀλιγοψυχία του, τὶς ἐνδόμυχες ἀνησυχίες του, τὰ βαθύτερα μυστικά του· ὄχι στοὺς γιατρούς. Σὲ αὐτὴν ἔρχεται μὲ τὸ σύνολο τῶν προβλημάτων του, μὲ τὸ παρελθὸν καὶ τὴν προοπτική του, μὲ τὴν ἀναζήτηση μιᾶς ζωῆς καὶ μιᾶς ἀλήθειας ποὺ ξεπερνοῦν τὸν γιατρό, τὴν ὑγεία, τὴ ζωή, τὸν θάνατο, τὸν ἑαυτό του. Ἀπὸ ὅλα αὐτὰ ξεπηδᾶ ἡ ἀμεσότητα τῆς ἐμπειρίας της, ἡ ἀνάγκη τῆς ὀπτικῆς της, ἡ ὑποχρέωση τοῦ λόγου της, ἡ ὀμορφιὰ καὶ πειστικότητα τῆς ἀλήθειάς της.
Ἡ ζωὴ καὶ ἡ ὑγεία δὲν ἀποτελοῦν καταναλωτικὸ ἀγαθὸ οὔτε ἁπλὰ ἀτομικὸ δικαίωμα ἀλλὰ πολύτιμο θεϊκὸ δῶρο. Γι᾿ αὐτὸ καὶ δὲν ἀντιμετωπίζονται μὲ βάση τὴν οἰκονομία καὶ τὰ συμφέροντα οὔτε τὴν ψυχρὴ λογικὴ καὶ τὴ διεκδίκηση, οὔτε τὶς βαρύγδουπες ἀλλὰ μὴ πειστικὲς ἐπιστημονικὲς παραδοχές, ἀλλὰ μὲ γνώμονα καὶ κριτήριο τὴν ἱερότητά τους καὶ τὸν σεβασμό.
Ἡ ἐπιστημονικότητα τῆς ἀρχῆς
Κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ ἀποδείξει ὅτι ἡ πλειοψηφία τῶν 241 βουλευτῶν τῶν ΗΠΑ ποὺ ἀρνήθηκαν τὴν χρηματοδότηση τῆς ἔρευνας ἐπὶ τῶν βλαστοκυττάρων εἶχαν ἀπόλυτα δίκιο. Οὔτε ὅμως ὅτι καὶ ἡ μειοψηφία τῶν 174 τῆς Βρετανίας ποὺ καὶ αὐτοὶ δὲν συμφώνησαν μὲ τὴν νομιμοποίησή της εἶχαν ἄδικο. Τὸ τί καὶ ποιὸς εἶναι ἄνθρωπος σίγουρα δὲν εἶναι ἁρμόδια νὰ τὸ ἀποφασίσει μία ἐπιτροπὴ οὔτε πολὺ περισσότερο νὰ τὸ καθορίσει μία συγκυριακὴ βουλευτικὴ πλειοψηφία -δὲν εἶναι δυνατὸν τὰ ἔμβρυα τῆς Ἀμερικῆς καὶ τοῦ 2000 νὰ εἶναι ἄνθρωποι, ἐνῶ τῆς Βρετανίας καὶ τοῦ 2003 ὄχι. Φαίνεται ὅμως ὅτι «ἐπειδὴ τὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο σημαίνει ἀσφαλῶς κάτι περισσότερο ἀπὸ ἕνα ἀνθρώπινο γονιδίωμα» (4), οὔτε καὶ ἡ ἐπιστήμη εἶναι ἱκανὴ νὰ μᾶς τὸ ἀποδείξει.
Τὸ ἐρώτημα θὰ παραμένει ἀναπάντητο καὶ οἱ προτεινόμενες ἀπαντήσεις θὰ περιφέρονται ἀναπόδεικτες καὶ μὴ πειστικὲς γιὰ ὅσο οἱ ἄνθρωποι θὰ ἀρνούμαστε πείσμονα τὴν ταπείνωση τῆς ἀγνωσίας μας καὶ τὴν ἱερότητα τοῦ μυστηρίου μας. Τὸ ἐρώτημα ὅμως πόσο προσβάλλουμε τὴν δική μας ἀνθρώπινη ὀντότητα ὅταν ἐκφυλίζουμε τὸν ἄνθρωπο σὲ ὑλικὸ καὶ κύστη εἶναι εὐκολότερο νὰ ἀπαντηθεῖ.
Εἶναι τραγικὸ νὰ ξεπέσει ὁ ἄνθρωπος σὲ βιολογικὸ μόρφωμα ποὺ ζεῖ 80 χρόνια δίχως περαιτέρω προοπτική, ζυγίζει 80 κιλὰ δίχως ψυχῆ καὶ ἡ ταυτότητά του προσδιορίζεται ἀπὸ 80 νομπελίστες, ποὺ ὅμως ἀδυνατοῦν νὰ πείσουν ἀκόμη καὶ τὴν ἀμερικάνικη βουλή! Αὐτὸ παράγει τὴν αὐταπάτη ὅτι «ἡ ψυχὴ εἶναι αὐταπάτη» (5) ἢ ἀκόμη ὅτι «εἴμαστε μία ἀνακατανομὴ τοῦ τίποτα, μιὰ ἀνωμαλία» (6).
Ἡ ψυχὴ συγγεννᾶται μὲ τὸ σῶμα
Χωρὶς σχολαστικότητα, ἀδικαιολόγητες ὑπερβολὲς ἢ νοσηρὲς φοβίες, ἡ Ὀρθόδοξη παράδοση βλέπει τὸ ταυτόχρονό της γέννησης ψυχῆς καὶ σώματος στὸν ἄνθρωπο καὶ τὴ σημασία τῆς συνύπαρξής τους. Ὑπὸ τὴν ἔννοια αὐτήν, ἡ βιολογικὴ ἀρχὴ σηματοδοτεῖ τὴν ψυχοσωματικὴ γέννηση τοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας δὲν σχετίζουν καθόλου τὴν ψυχὴ τοῦ ἐμβρύου μὲ τὸ σῶμα τῆς μητέρας ἀλλὰ μὲ τὸ δικό του σῶμα. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι μὲ τὸν ὅρο «σύλληψη» δὲν ἐννοοῦμε τὴν ἐμφύτευση, δηλαδὴ τὸν ὀργανικὸ σύνδεσμο ἐμβρύου καὶ μητέρας, ἀλλὰ τὴ γονιμοποίηση, δηλαδὴ τὴν ἔναρξη τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς.
Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ψυχοσωματικὸς ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ τῆς ὑπάρξεώς του, ἀπὸ τὴ γονιμοποίησή του. Δὲν ὑπάρχει στιγμὴ ἐμφύτευσης τῆς ψυχῆς στὸ σῶμα. Ἂν ὑπῆρχε θὰ ἦταν ἐμφανής. Ἡ ψυχὴ συγγεννᾶται καὶ συναυξάνει μὲ τὸ σῶμα.
Τὸ ἔμβρυο, σὲ κάθε στάδιο τῆς ἐξέλιξής του, δὲν εἶναι δυνάμει ἄνθρωπος ἡ πρόσωπο. Εἶναι κρυμμένη εἰκόνα τοῦ Θεοῦ καὶ δυνάμει ὁμοίωσή Του. Ἡ εὐκαιρία νὰ ὁμοιάσει στὸν Θεὸ ἀξίζει περισσότερο ἀπὸ τὴν χρονικὴ πορεία του καὶ βιολογικὴ φθαρτότητά του. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ὡς δικαίωμα ἔχει μεγαλύτερη ἀξία ἀπὸ τὴ βιολογικὴ ἐπιβίωση ἢ τὴν ὑγεία.
Ἡ τιμὴ στὸν ἀμφισβητούμενο ἄνθρωπο ἀποκαλύπτει τὴν ἀνθρωπιά μας ποὺ αὐτὴ ἀποδεικνύει ὅτι εἴμαστε εἰκόνες τοῦ Θεοῦ. Φαίνεται πὼς ὁ ἄνθρωπος ὑπάρχει ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ἡ συνείδησή μας θέτει τὸ ἐρώτημα καὶ ἡ πονηρία μας ψάχνει γιὰ βολικὲς ἀπαντήσεις.
Κάποιες ἀλήθειες γιὰ τὰ ἔμβρυα
Ἡ Ἐκκλησία χαίρεται ἀσφαλῶς γιὰ τὰ 1.000.000 παιδιὰ τῆς ἐξωσωματικῆς. Θρηνεῖ ὅμως παράλληλα καὶ γιὰ τὰ 53.000.000 ἐτησίως θύματα τῶν συγχρόνων ἐξελιγμένων τεχνικῶν ποὺ καταστρέφονται μὲ τὴ διαδικασία τῶν ἀμβλώσεων (7), γιὰ τὶς ἰσάριθμες δικαιολογίες ποὺ παραλύουν τὸ οἰκοδόμημα τῶν ἀξιῶν στὶς κοινωνίες ἢ γιὰ τὶς 650.000 ἀνθρώπινες ζωὲς ποὺ συντηροῦνται στοὺς καταψύκτες ὄχι μόνο μὲ ζοφερὸ μέλλον ἀλλὰ καὶ μὲ ἀμφισβητούμενη τὴν ἀνθρώπινη ταυτότητα καὶ προοπτική.
Χαίρεται γιὰ τὴ γονιδιακὴ θεραπεία, τὰ θεραπευτικὰ ἐπιτεύγματα τῆς σύγχρονης γενετικῆς, ἀλλὰ ὁμολογεῖ μὲ θλίψη τὶς ἀλλοιώσεις ποὺ ἡ ἀλαζονεία ὁρισμένων ἐπιστημόνων καὶ ἡ ἀνεξέλεγκτη χρήση τοὺς συχνὰ ἐπιβάλλει.
Ἐνδεχομένως θὰ μποροῦσε νὰ δεχθεῖ κατ᾿ οἰκονομίαν μορφὲς ἰατρικῶς ὑποβοηθούμενης ἀναπαραγωγῆς, μὲ τὴν προϋπόθεση ὅτι δὲν περισσεύουν ἔμβρυα (αὐτὸ ἐξ ἄλλου γίνεται καὶ στὴν Ἐλβετία) καὶ ἂν δὲν προκαλεῖται ἐτερόλογος χαρακτήρας ποὺ κάνει τὸν πατέρα λιγότερο πατέρα ἀπὸ ὅσο μητέρα εἶναι ἡ μητέρα, μπερδεύει τὸ παιδί, προκαλεῖ ἀδιέξοδα καὶ σύγχυση στὴ δικαιοσύνη καὶ κάνει τὶς κοινωνίες πιὸ ὑποκριτικές. Ἐπὶ πλέον ἡ λύση τῆς υἱοθεσίας θὰ μποροῦσε ἀρκετὰ φιλάνθρωπα, μαζὶ μὲ τὴν ἀνάγκη τῆς ἀπόκτησης ἑνὸς παιδιοῦ, νὰ ἱκανοποιήσει καὶ τὴν ἀνάγκη κάποιων παιδιῶν νὰ ζεσταθοῦν στὴν ἀγκαλιὰ μιᾶς οἰκογένειας.
Καὶ διερωτώμεθα· ἡ «φιλανθρωπία» ποὺ ἀγκαλιάζει θελήματα καὶ δικαιώματα ἀνθρώπινα γιατί ἄραγε δὲν μπορεῖ νὰ ἀγκαλιάσει καὶ τὴ ζωὴ στὶς πιὸ ἀπροστάτευτες φάσεις της; Καὶ ἂν ἔχουν λόγους κάποιοι νὰ μὴν διακρίνουν τὴ ζωὴ στὶς πρῶτες μέρες της, γιατί δὲν τὴν ὑπερασπίζονται φιλάνθρωπα στὶς 12 καὶ 16 ἑβδομάδες της, τότε ποῦ οἱ ἴδιοι δὲν τὴν ἀποκαλοῦν οὔτε ὠάριο οὔτε κύστη οὔτε πολὺ περισσότερο ὑλικό; Γιατί τελικὰ οἱ «φιλάνθρωποι» δὲν καταδικάζουν ἀπερίφραστα τὴ θεσμοθέτηση τῶν ἀμβλώσεων;
Στὴν Κύπρο γεννιόνταν ἐτησίως 590-610 παιδιὰ μὲ μεσογειακὴ ἀναιμία. Σήμερα μὲ τὴν ἐπικράτηση τοῦ προγεννητικοῦ ἐλέγχου μόνον 2-3. Τὰ ὑπόλοιπα τὰ ἐξαφανίζει «εὐεργετικά» ἡ ἐπιστήμη καὶ τεχνολογία μας πρὶν κὰν μπορέσουν νὰ συνειδητοποιήσουν τὴν ὕπαρξή τους. Ἄραγε αὐτὸ τὸ «ἐπίτευγμα» πῶς θὰ τὸ ἀκοῦνε οἱ χιλιάδες ζώντων πασχόντων ἀπὸ μεσογειακὴ ἀναιμία; Πῶς κανεὶς νὰ τοὺς πείσει ὅτι δὲν τοὺς βλέπουμε ρατσιστικά;
Ἂν πάλι, ὅπως ὑποστηρίζεται, «οἱ ζῶντες ποὺ ὑπάρχουν δικαιοῦνται κάτι περισσότερο ἀπὸ ὅ,τι ἕνα κρυοσυντηρημένο γονιμοποιημένο ὠάριο» (8), θὰ δικαιοῦνται ἀσφαλῶς κάτι περισσότερο καὶ ἀπὸ ἕνα ἔμβρυο 3 μηνῶν. Μὲ αὐτὴ τὴ λογική, ὅπως τὸ ἔμβρυο τῶν 3 ἡμερῶν ὀνομάζεται βλαστοκύστη γιὰ νὰ δικαιολογήσουμε τὰ πειράματά μας, ἔτσι καὶ τὸ ἔμβρυο τῶν 3 μηνῶν θεωρεῖται ἱστὸς τοῦ μητρικοῦ σώματος, γιὰ νὰ μπορέσουμε νὰ διακόψουμε τὴν ἀνεπιθύμητη σὲ μᾶς κυοφορία τοῦ χωρὶς νομικὰ μπλεξίματα καὶ ἐνοχές. Καὶ τότε, ἡ ἄποψη ὅτι, ἀφοῦ θὰ τὸ καταστρέψουμε ἂς τὸ ἀξιοποιήσουμε, θὰ ἀκούγεται καὶ λογικὴ καὶ ἠθική, ἴσως καὶ ἐπιστημονική. Τελικὰ αὐτὸ τὸ «κάτι περισσότερο» δὲν εἶναι ἁπλὰ κάτι δικό μας· εἶναι ὁλόκληρη ἡ ζωὴ ἑνὸς ἄλλου ἀνθρώπου.
Ἡ ἀλλοίωση τῶν ὅρων διευκολύνει τὴν ἔκτρωση τῆς ἀλήθειας καὶ ἐκφυλίζει τὴν ψυχὴ σὲ «ἔννοια καὶ αὐταπάτη».
Οἱ ὑποσχέσεις τῶν ἐμβρυϊκῶν βλαστοκυττάρων
Λέγεται πὼς ἀπὸ τὰ ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα περιμένουμε πολλά. Γι᾿ αὐτὸ καὶ προκειμένου ἀνεμπόδιστοι νὰ προχωρήσουμε στὰ πειράματά μας, καταβάλλεται προσπάθεια νὰ πεισθοῦμε ὅτι τὰ προεμφυτευτικὰ ἔμβρυα δὲν εἶναι ἔμβρυα· στεροῦνται τῆς ἱερότητος ἑνὸς ἀνθρώπου. Τὸ ἐπιχείρημα ποὺ συχνὰ ἀκούγεται καὶ παρουσιάζεται ἀδιάσειστο εἶναι ὅτι ἐφόσον φυσιολογικὰ τὰ περισσότερα τῶν γονιμοποιημένων ὠαρίων -ἔτσι ὀνομάζουν τὰ κατεψυγμένα καὶ προεμφυτευτικὰ ἔμβρυα- καταστρέφονται πρὶν προλάβουν νὰ ἐμφυτευθοῦν, δὲν εἶναι ἄνθρωποι. Ἡ ἀπάντηση εἶναι ὅτι κάποιο ποσοστὸ πεθαίνει μετεμφυτευτικὰ καὶ χωρὶς ἀμφιβολία ὅλοι πεθαίνουμε μεταγεννητικά.
Ποιὰ λογικὴ πείθει γιὰ τὸ ὅτι τὰ ποσοστὰ φθορᾶς πιστοποιοῦν τὴν ταυτότητα τοῦ ἀνθρώπου;
Φαίνεται ὅμως πὼς ἡ τάση μας γιὰ ὑπερβολὴ μεγενθύνει τὶς δυνατότητες καὶ περιορίζει τὶς ἐναλλακτικὲς λύσεις. Γιατί ἄραγε δὲν ψάχνουμε παράλληλα καὶ γιὰ ἄλλες θεραπευτικὲς πηγὲς ἡ μεθόδους; Ἴσως δὲν τὶς ὑποψιαζόμαστε γιατί παγιδευτήκαμε στὴ γλύκα τοῦ μᾶλλον ἀπαγορευμένου καρποῦ. Ἡ ἴδια ἡ κλωνοποίησή μας ἔχει ἀποδείξει τὴν ἀσυμβατότητα τῶν ἀποτελεσμάτων πρὸς τὶς ὑποσχέσεις της καὶ παρὰ ταῦτα ἐμεῖς ἐπιμένουμε. Κατὰ καιροὺς ἐρευνητικὲς ὁμάδες ἀνακαλύπτουν σωματικὰ βλαστοκύτταρα (π.χ. τῆς μύτης) ποὺ παρουσιάζουν τέτοιες ἰδιότητες ὥστε θὰ μποροῦσαν πιθανὸν νὰ χρησιμοποιηθοῦν χωρὶς τὰ ἐμπλεκόμενα βιοηθικὰ διλήμματα (9). Ἂς περιμένουμε λοιπὸν καὶ λίγο.
Ἴσως νὰ εἶναι καὶ καλύτερα. Συχνὰ ἡ εὐλογία τοῦ Θεοῦ βοηθάει περισσότερο ἀπὸ τὴν πονηρία τῶν ἀνθρώπων.
Στὴ σκιὰ τῆς εὐγονικῆς
Τὰ πράγματα δὲν εἶναι οὔτε τόσο ἁπλὰ οὔτε τόσο εὔκολα. Γιατί αὐτὰ ποὺ ποτὲ δὲν θὰ μάθουμε εἶναι πολὺ περισσότερα ἀπὸ τὰ ὅσα ξέρουμε. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ὑπάρχει ἡ βιοηθική. Ὄχι γιὰ νὰ δίνει ἀπαντήσεις ἀλλὰ γιὰ νὰ προάγει τὸν προβληματισμό, νὰ προσδιορίζει τὰ ὅρια καὶ νὰ χαράζει κατευθύνσεις.
Αὐτὲς τὶς κατευθύνσεις φαίνεται κάποιοι νὰ μὴν τὶς θέλουν. Ἡ βιοηθικὴ τοὺς ἐνοχλεῖ. Τὸν περασμένο μόλις Ἀπρίλιο, ὁ James Watson, ὁ «πατέρας τοῦ DNA», ὑποστήριξε: «εἴμαστε προϊόντα τῶν γονιδίων μας καὶ κανένας ἐκτὸς ἀπὸ μᾶς δὲν ἔχει τὸ δικαίωμα νὰ μᾶς «φροντίζει» ἢ νὰ μᾶς ἐπιβάλλει κανόνες συμπεριφορᾶς... Τὸ κράτος πρέπει νὰ μείνει μακριὰ ἀπὸ τὴ Γενετική... δὲν μπορεῖ ἡ κοινωνία νὰ ὑπαγορεύει στοὺς ἀνθρώπους τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο θὰ χρησιμοποιοῦν τὴν τεχνολογία» (10). Ὁ δὲ συνεργάτης τοῦ Francis Crick, πρὸ ὀλίγων ἐτῶν δήλωσε: «Κανένα νεογέννητο παιδὶ δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἀνθρώπινο πρὶν περάσει ὁρισμένα τέστ γιὰ τὰ γενετικά του χαρίσματα... Ἂν ἀποτύχει σ᾿ αὐτὰ τὰ τέστ, χάνει τὸ δικαίωμα στὴ ζωή» (11).
Ἡ εὐγονικὴ ἀπειλῆ ἀπὸ φαντασίωση σιγὰ σιγὰ γίνεται ἐπιστημονική, ἀπειλῆ. «Ἔχουμε χρέος νὰ βελτιώσουμε τὸ ἀνθρώπινο εἶδος», ἰσχυρίζεται ὁ Robert Edwards, χωρὶς καμία ἀναστολὴ καὶ μὲ ἀπίστευτη ἔπαρση.(12) Ἀλλὰ καὶ ἡ ἄποψη τοῦ J. Glover ὅτι ὑπάρχει περίπτωση «ἡ ἄρνηση τῆς μητέρας νὰ δεχθεῖ τὴν ἔκτρωση νὰ ἀποτελεῖ καθ᾿ ἑαυτὴν ἠθικὴ ἐκτροπή» (13) ἢ ὅτι «οἱ γενετικὰ ἀσθενεῖς πρέπει νὰ ἀποθαρρύνονται ἀπὸ τὸ νὰ κάνουν παιδιὰ καὶ ὅτι ἡ ἐπιβολὴ ὑποχρεωτικῶν μέτρων ἀποφυγῆς τῆς τεκνογονίας εἶναι δικαιολογημένη» (14) δίνουν ἤδη τὸ στίγμα μιᾶς νέας τάσης ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴν πρόοδο τῆς γενετικῆς μηχανικῆς.
Ἀρχὴ τοῦ ἀνθρώπου ἡ πιὸ ἀρχὴ ποὺ ὑπάρχει
Ἡ Ἐκκλησία ἀγαπᾶ τὴ ζωὴ καὶ ἐκτιμᾶ τὴ διάρκειά της. Γι᾿ αὐτὸ καὶ τὸ μῆκος της δὲν θέλει, δὲν μπορεῖ καὶ δὲν πρέπει νὰ τὸ περικόψει. Θέλει ἡ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου νὰ εἶναι ὅσο πιὸ μεγάλη γίνεται. Αὐτὸ δὲν σημαίνει μόνο κανεὶς νὰ ζήσει πιὸ πολύ· σημαίνει καὶ νὰ ἔχει γεννηθεῖ πιὸ νωρίς. Ἡ ζωὴ εἶναι αἰώνια, μὲ ἀρχὴ ἀλλὰ δίχως πέρας. Ἀρχὴ τῆς ὅμως εἶναι ἡ πιὸ ἀρχὴ ποὺ ὑπάρχει· ἡ πρώτη στιγμὴ ποὺ ἀναγνωρίζεται ὁ νέος καὶ ἀνεπανάληπτος ἄνθρωπος. Ἡ σχολαστικὴ προσπάθεια ἐπακριβοῦς προσδιορισμοῦ χρονικῶν σημείων ὑπερβαίνει τὸ φρόνημα τῆς Ὀρθόδοξης παράδοσης. Παρὰ ταῦτα, βασιζόμενη στὴν ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ, ἡ Ἐκκλησία τοποθετεῖ τὴν ἀνθρώπινη ἀρχὴ στὸ σημεῖο τῆς γονιμοποίησης, διότι δὲν ὑπάρχει ἄλλο σημεῖο πρὶν ἀπὸ αὐτήν.
Αὐτὸ τὸ φρόνημα ἀντανακλᾶ τὴν ἀνάγκη τοῦ ἀνθρώπου γιὰ αἰωνιότητα δηλαδὴ ἀπελευθέρωσή του ἀπὸ τὴν ἀσφυξία καὶ τὸν πνιγμὸ τοῦ χρόνου. Εἶναι πολὺ στενὸς ὁ χρόνος γιὰ νὰ χωρέσει τὸν ἄνθρωπο.
Ἡ ἀλήθεια ὅμως εἶναι ὅτι «ὅσο περισσότερο ἀπομακρύνουμε τὴν ἔναρξη τῆς ζωῆς ἀπὸ τὴν γονιμοποίηση, τόσο περισσότερο διευρύνουμε τὸ «παράθυρο» γιὰ ἀμβλώσεις καὶ ἐμβρυοπειραματισμούς» (15), τόσο περισσότερο μποροῦμε νὰ δικαιολογήσουμε τὰ ἀδικαιολόγητα καὶ νὰ νομιμοποιήσουμε τὶς παρανομίες μας.
Τὰ ἔμβρυα τὰ σεβόμαστε ἀπὸ τὴ στιγμὴ τῆς πρώτης ὑποψίας ὅτι περιέχουν τὸν ἄνθρωπο, ὄχι μόνο γιατί εἶναι κάτι μεγάλο ποὺ ἐπακριβῶς γνωρίζουμε, ἀλλὰ κυρίως γιατί κρύβουν ἕνα μυστήριο ποὺ πάντα θὰ ἀγνοοῦμε. Ὁ σεβασμὸς σὲ αὐτὸ ποὺ ἀγνοοῦμε φωτίζει περισσότερο ἀπὸ τὸ θράσος ποὺ γεννιέται ἀπὸ αὐτὸ ποὺ μισογνωρίζουμε.
Τελικὰ φαίνεται πὼς ὅποιοι τεντώνουν τὴν ἀρχὴ ξεχειλώνουν τὴν ἀλήθεια!
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Ματσανιώτη Νικολάου, Πότε ἀρχίζει ἡ ζωή, Ἡ διεθνὴς διαμάχη γιὰ τὶς ἔρευνες σὲ ἀνθρώπινα ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 18.5.2003, σ. Α55-56
2. Κουμάντου Γεωργίου, «Ναί» στὴ χρήση βλαστοκυττάρων γιὰ ἔρευνα, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 9.3.2002, σ. 7
3. Σχέδιο νόμου γιὰ τὴν «ἰατρικὴ ὑποβοήθηση στὴν ἀνθρώπινη ἀναπαραγωγή», Ἄρθρα 1456, 1459, 12.9.2002, Ὑπουργεῖο Δικαιοσύνης, Δελτίο Τύπου 19.9.2002, §6
5. Francis Crick, στὸ Ματσανιώτη Ν., ὅπ. παρ.
6. Νανόπουλου Δημήτρη, Τὸ σύμπαν θὰ ὑπάρχει γιὰ πάντα, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 25.5.2003, σ. 30
7. ΤΙΜΕ, August 10, 1998, σ. 16
9. Nowak Rachel, Καὶ ἡ μύτη πηγὴ βλαστικῶν κυττάρων, ΤΟ ΒΗΜΑ, 6.2.2003, σ. 37
10. Τὴν «ἀπελευθέρωση» τῆς γενετικῆς ζητεῖ νομπελίστας, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 10.4.2003, σ. 52
11. Testart, Jacques, Ἡ ἐπιθυμία τοῦ Γονιδίου, ἔκδ. Κάτοπτρο, 1992, σ. 195
12. Ἀρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, Ἐλεύθεροι ἀπὸ τὸ γονιδίωμα, Ἀθήνα, 2002, σ. 105
13. Glover, J., Causing Death and Saving Lives, Penguin Press, Harmondsworth, 1997, 1977, σ. 145
14. Harris, J., Is Gene Therapy a Form of Eugenics?, Bioethics, 1993
15. Breck, John, The Sacred Gift of Life, Orthodox Christianity and Bioethics, SVS Press, New York 1998, p. 128.
Ἡ διεθνὴς διαμάχη γιὰ τὶς ἔρευνες σὲ ἀνθρώπινα ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα
Νικολάου Ματσανιώτη
Ὁμότιμου καθηγητῆ Παιδιατρικῆς
Γενικοῦ Γραμματέα Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν
ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακὴ 18 Μαΐου 2003
Κατὰ τὸν Πλάτωνα, ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖται ἀπὸ δυὸ διακεκριμένες ὀντότητες: τὸ σῶμα καὶ τὴν ψυχή. Τὸ σῶμα εἶναι θνητὸ καὶ ὑπηρετικό της ψυχῆς, ἡ ὁποία εἶναι σπουδαιότερη καὶ ἀθάνατη. Καὶ γιὰ τὸν ἐξανθρωπισμὸ τοῦ ἀνθρώπου ὁ Πλάτων τονίζει στοὺς Νόμους του: «ὀρθῆς μὲν παιδείας τυχῶν καὶ φύσεως εὐτυχοῦς, θειότατον καὶ ἡμερώτατόν τε ζώων γίγνεσθαι φιλεῖ, μὴ ἱκανῶς δὲ ἢ μὴ καλῶς τραφὲν ἀγριώτατον ὀπόσα φύει ἡ γῆ».
Μετὰ ἀπὸ 24 αἰῶνες ὁ σημερινὸς ἄνθρωπος μὲ κατάπληξη καὶ δέος διαπιστώνει πόσο ἀδύναμος εἶναι νὰ ἐξανθρωπίσει τὸν ἑαυτό του, ἀλλὰ ἀκόμη καὶ πόσο δύσκολο εἶναι νὰ προσδιορίσει, μὲ ἀντικειμενικὰ κριτήρια, πότε ἀποκτᾶ ψυχή, πότε ἀρχίζει ἡ ἀνθρώπινη ζωή. Τὸ ἐρώτημα αὐτὸ ἔγινε κρίσιμα ἐπίμαχο ἀπὸ τὴν ὀξεία ἀντίθεση ποὺ δημιούργησε ἡ ἔρευνα σὲ ἀνθρώπινα ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα. Μὲ τὶς κυριότερες πτυχὲς τοῦ ἐρωτήματος αὐτοῦ θὰ σᾶς ἀπασχολήσω στὴ συνέχεια.
Πρὶν ἀπὸ δυὸ μῆνες (27 Φεβρουαρίου 2003) ἡ Βουλὴ τῶν ἀντιπροσώπων τῶν ΗΠΑ μὲ ψήφους 241 ἔναντι 155 ἀποφάσισε νὰ ἀπαγορεύσει κάθε μορφῆς κλωνοποίηση καὶ τὴν ἔρευνα σὲ ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα. Τὸ θέμα βρίσκεται πρὸς συζήτηση στὴ Γερουσία. Ἔχουν ὑποβληθεῖ δυὸ προτάσεις. Καὶ οἱ δυὸ συμφωνοῦν στὴν ἀπαγόρευση τῆς κλωνοποίησης γιὰ ἀναπαραγωγικοὺς σκοπούς. Διαφέρουν ὅμως σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὴν ἔρευνα σὲ ἀνθρώπινα ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα, τὴν ὁποία ἀπορρίπτει ἡ μία πρόταση ἐνῶ τὴν ἀποδέχεται ἡ δεύτερη.
Ὑπάρχει πλῆθος πειραματικῶν δεδομένων ποὺ βεβαιώνουν ὅτι τὰ ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα θὰ μπορέσουν νὰ ἀναπληρώσουν κατεστραμμένα ἢ φθαρμένα κύτταρα ὁποιουδήποτε ἱστοῦ ἢ ὀργάνου τοῦ σώματός μας. Ἡ ἔρευνα στὰ ἀνθρώπινα ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα ἀνακηρύχθηκε ὡς τὸ μέγιστο ἐπιστημονικὸ ἐπίτευγμα τοῦ 1999 καὶ ἐκφράστηκε ἡ βάσιμη πρόβλεψη ὅτι θὰ μπορέσει νὰ προσφέρει πρωτόγνωρες ὑπηρεσίες στὸν ἄρρωστο. Θὰ ἀμβλύνει τὸν ἀνθρώπινο πόνο καὶ κυριολεκτικὰ θὰ ἀναστήσει ἀνθρώπους καταδικασμένους νὰ πεθάνουν σύντομα.
Στὶς ΗΠΑ ἡ καινοτόμος αὐτὴ ἔρευνα ἀπαγορεύθηκε νὰ χρηματοδοτηθεῖ ἀπὸ τὸ κράτος καὶ δημόσιους φορεῖς, παρὰ τὴν ἀντίθετη γνώμη τῶν Ἐθνικῶν Ἰνστιτούτων Ὑγείας.
Στὶς 22 Φεβρουαρίου τοῦ 2001 80 ἀμερικανοὶ ἐπιστήμονες, ὅλοι τιμημένοι μὲ βραβεῖο Nobel, ὑπέγραψαν ἐπιστολὴ πρὸς τὸν ἀμερικανὸ πρόεδρο, μὲ τὴν ὁποία τὸν παρότρυναν νὰ μὴ φέρει ἐμπόδια στὴ δημόσια χρηματοδότηση ἐρευνῶν σὲ ἐμβρυϊκὰ κύτταρα. Ἀντικρούοντας μάλιστα τὴν ἀντίθετη ἄποψη, τονίζουν ὅτι τὰ προσδοκώμενα ἀποτελέσματα θὰ βελτιώσουν τὴ ζωὴ ἀναρίθμητων ἀσθενῶν ὥστε κάθε ἐνέργεια ποὺ ἐπιχειρεῖ νὰ ἀναστείλει τὴν ἐπιστημονικὴ πρόοδο στὸ πεδίο αὐτὸ στερεῖται ἠθικῆς.
Δυὸ μῆνες προηγουμένως, στὶς 19 Δεκεμβρίου τοῦ 2000, τὸ βρετανικὸ κοινοβούλιο, μὲ ψήφους 366 ὑπὲρ καὶ 174 κατά, ἐπέτρεψε τὴν ἔρευνα σὲ ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα καὶ μὲ ἔμμεσο τρόπο, διὰ παραλείψεως, ἐπέτρεψε καὶ τὴν in vitro ἐμφύτευση πυρήνα ἀνθρώπινου σωματικοῦ κυττάρου σὲ ἀνθρώπινο ὠοκύτταρο, τοῦ ὁποίου ἔχει ἀφαιρεθεῖ ὁ πυρήνας.
Τὸ κρίσιμο ἐρώτημα
Ὁ πρόεδρος Μποὺς μὲ διάγγελμά του ἀπὸ τὴν τηλεόραση στὶς 9 Αὐγούστου τοῦ 2001 ἀνακοίνωσε τὴν ἀπόφασή του νὰ ἐπιτρέψει τὴν κρατικὴ ἐπιχορήγηση ἐρευνῶν σὲ ὅσες σειρὲς ἐμβρυϊκῶν βλαστοκυττάρων εἶχαν δημιουργηθεῖ ὡς ἐκείνη τὴ στιγμή. Ἡ λογικὴ τοῦ Μποὺς ἦταν ὅτι οἱ ὑπάρχουσες κυτταρικὲς σειρὲς προέρχονταν ἀπὸ βλαστοκύστεις ποὺ εἶχαν ἤδη καταστραφεῖ. Χαρακτήρισε τὴν κατεψυγμένη βλαστοκύστη ἔμβρυο καὶ τὴ χρησιμοποίηση τῶν κυττάρων της γιὰ ἔρευνα ὑπὲρ τῆς ἐπιστήμης καὶ τοῦ ἀνθρώπου ὡς φόνο ἐμβρύου. Σύμφωνα μὲ τὴ θέση τοῦ αὐτὴ ἀπαγόρευσε κατηγορηματικὰ τὴ χρησιμοποίηση τῶν περίπου 650.000 κατεψυγμένων βλαστοκύστεων ποὺ ὑπῆρχαν ὡς τὴν ἡμέρα ἐκείνη, διότι τοῦτο θὰ ἀποτελοῦσε σύμφωνα μὲ τὴ λογική του φόνο ἐμβρύων.
Λίγες ὧρες προτοῦ ἡ Νέα Ὑόρκη δεχθεῖ τὸ φοβερὸ τρομοκρατικὸ πλῆγμα τῆς 11ης Σεπτεμβρίου, ἡ Ἐθνικὴ Ἀκαδημία Ἐπιστημῶν τῶν ΗΠΑ μὲ ἀνακοίνωσή της σὲ ἀπάντηση πρὸς τὴ θέση τοῦ Μποὺς ὑποστήριξε τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ δημιουργηθοῦν νέες σειρὲς ἀνθρώπινων ἐμβρυϊκῶν βλαστοκυττάρων καὶ νὰ ἐπιχορηγηθοῦν οἱ σχετικὲς ἔρευνες ἀπὸ τὸ κράτος.
Ἡ ἀντίθεση γιὰ τὴν ἔρευνα σὲ ἐμβρυϊκὰ κύτταρα ὀφείλεται, ὅπως προανέφερα, στὸ κρίσιμα ἐπίμαχο ἐρώτημα γιὰ τὸ πότε ἀρχίζει ἡ ἀνθρώπινη ζωή.
Ποιὲς εἶναι οἱ κοινὲς ἰδιότητες ποῦ χαρακτηρίζουν τοὺς ζῶντες ὀργανισμούς; Βασικὸ γνώρισμά τους εἶναι ἡ μοριακὴ πολυπλοκότητα καὶ ἡ ἱκανότητά τους νὰ ἀναπαράγονται. Ἔχουν ἀκόμη τὴν ἱκανότητα νὰ προσαρμόζονται στὶς μεταβολὲς τοῦ περιβάλλοντος. Ἀκόμη καὶ οἱ ἰοί, ὅπως ὅλοι γνωρίζουμε ἀπὸ τὶς ἐπιδημίες γρίπης, AIDS καὶ σήμερα ἀπὸ τὴν ἰογενῆ ἐπιδημία τῆς ἄτυπης πνευμονίας (SARS), ἔχουν τὴν ἱκανότητα νὰ μεταλλάσσονται καὶ μὲ φυσικὴ ἐπιλογὴ νὰ ἐπιβιώνουν καὶ νὰ διαιωνίζονται.
Μὲ τὰ κριτήρια αὐτά, τὰ σπερματοζωάρια καὶ τὰ ὠάρια δὲν μποροῦν νὰ θεωρηθοῦν ζῶντες ὀργανισμοί. Δὲν μποροῦν νὰ ἀναπαραχθοῦν οὔτε νὰ τροποποιήσουν τὴ δομή τους. Ὅταν ὅμως ἑνωθοῦν, μόλις προχθὲς ἀνακαλύφθηκε ὅτι τὰ σπερματοζωάρια διαθέτουν ὀσφρητικοὺς ὑποδοχεῖς ποὺ τὰ κατευθύνουν πρὸς τὸ ὠάριο, ἀποκτοῦν ἀμέσως πάθος γιὰ τὴ ζωή, ποὺ ἐκδηλώνεται μὲ ὅλους τοὺς χαρακτῆρες τῶν ζώντων ὀργανισμῶν καὶ ποὺ τελικά, χάρη στὸν μητρικὸ ὀργανισμό, καταλήγουν στὸ θαῦμα τῆς γέννησης τοῦ ἀνθρώπινου βρέφους.
Ἡ ψυχὴ καὶ ὁ ἐγκέφαλος
Κατὰ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη ὁ ἄνθρωπος εἶναι διφυὴς καὶ δισυπόστατος μὲ ἀθάνατη ψυχή, ἡ ὁποία βρίσκεται στὰ χέρια τοῦ θείου αὐτῆς δημιουργοῦ «θανατοὶ καὶ ζωογονεῖ, κατάγει εἰς ἅδου καὶ ἀνάγει». Καὶ ὁ Ἅγιος Παῦλος ὑποστηρίζει τὸν ὀντολογικὸ δυϊσμό, τὴν πολυεπίπεδη λειτουργικότητα καὶ τὴν ἄρρηκτη ἑνότητα.
Τὴν ἄυλη φύση τῆς ψυχῆς ὑποστήριζαν καὶ οἱ περισσότεροι προσωκρατικοὶ καὶ ὁ Ἀριστοτέλης. Ὅλων ὅμως ἔχει προηγηθεῖ ὁ Ὅμηρος· περιγράφει ἀνεπανάληπτα τὸν σπαραγμὸ τῶν συντρόφων τοῦ Ὀδυσσέα ποὺ μεταμορφώθηκαν ἀπὸ τὸ ραβδὶ τῆς Κίρκης σὲ χοίρους τὴν κεφαλή, τὴ φωνή, τὸ δέρμα καὶ τὸ δέμας, ἐνῶ ὁ νοῦς τους παρέμεινε ἄθικτος, ἀνθρώπινος. Ἀλλὰ καὶ ὁ Ὀλύμπιος Δίας στὶς πολλὲς μεταμορφώσεις του ποτὲ δὲν ἔχανε τὸν θεϊκό του νοῦ, οὔτε ξέχναγε τὸν σκοπό του, ποὺ συχνὰ ἦταν πονηρός!
Πρῶτος ὁ Ἀλκμαίων ὁ Κροτωνιάτης (6ος αἰ. π.X.) θεώρησε τὸν ἐγκέφαλο ὡς τὸ κέντρο τῶν αἰσθήσεων καὶ τῆς νόησης. Ἄποψη ποὺ υἱοθετεῖ καὶ ὁ Ἱπποκράτης, ὁ ὁποῖος στὸ Περὶ Ἱερᾶς Νόσου βιβλίο τοῦ τονίζει ὅτι ὁ ἐγκέφαλος καθοδηγεῖ τὰ μέλη τοῦ σώματος πὼς νὰ ἐνεργοῦν καὶ ὅτι ὁ ἐγκέφαλος μεταφέρει στὴ σύνεση, ἐννοεῖ τὴ συνείδηση, τὰ συμβαίνοντα.
Ἡ διαπάλη ποὺ ἐπικρατεῖ γιὰ τὴν ἔρευνα σὲ ἀνθρώπινα ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα ἐπιτείνεται καὶ ἀπὸ τὸ πρόσθετο ἐρώτημα πότε ἀναδύεται τὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο. Ἡ ἐθνικὴ ἐπιτροπὴ βιοηθικῆς τῶν ΗΠΑ ποὺ σύστησε ὁ πρόεδρος Κλίντον κυκλοφόρησε τὸν Ἰούνιο τοῦ 2000 τρίτομο ἔργο μὲ τίτλο «Ἠθικὰ θέματα στὴν ἔρευνα τῶν ἀνθρώπινων βλαστοκυττάρων». Στὸν τρίτο τόμο καταγράφονται οἱ ἀπόψεις τριῶν θρησκειῶν. Τῆς Χριστιανικῆς, τοῦ Ἰσλὰμ καὶ τῆς Ἰουδαϊκῆς.
Ἡ θέση τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς ἐκκλησίας ἔχει ὡς ἑξῆς: «Πιστεύομε ὅτι ἡ διαδικασία ποὺ διαμορφώνει τὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο ἀρχίζει ἀπὸ τὸν ζυγώτη, δηλαδὴ ἀπὸ τὸ γονιμοποιημένο ὠάριο. Ἀνεξάρτητα ἂν σχηματίσθηκε in situ ἢ in vitro, ὁ ζυγώτης εἶναι προορισμένος νὰ ἐξελιχθεῖ καὶ θείᾳ χάριτι νὰ καταστεῖ τελικὰ ἀνθρώπινο πρόσωπο. Τόσο τὸ ἔμβρυο ὅσο καὶ ὁ ἐνήλικος εἶναι ἐν δυνάμει ἀνθρώπινα πρόσωπα σὲ διαφορετικὰ στάδια ἐξέλιξης. Συνεπῶς οἱ ὀρθόδοξοι χριστιανοὶ βεβαιώνουν καὶ ἐμμένουν στὴν ἱερότητα τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς σὲ ὅλα τὰ στάδια τῆς ἐξέλιξης. Τὸ ἔμβρυο, παρ᾿ ὅτι δὲν εἶναι ἀκόμη ἀνθρώπινο πρόσωπο, δὲν μπορεῖ οὔτε νὰ καταστραφεῖ οὔτε νὰ χρησιμοποιηθεῖ γιὰ πειραματικοὺς σκοποὺς ἀνεξαρτήτως τοῦ πόσο εὐγενὴς διαφαίνεται νὰ εἶναι ὁ στόχος τους. Ἡ δημιουργία σειρῶν ἐμβρυϊκῶν βλαστοκυττάρων εἶναι ἀνήθικη διότι θυσιάζει ἀνθρώπινα ἔμβρυα ποὺ προορίζονται νὰ ἐξελιχθοῦν σὲ ἀνθρώπινα πρόσωπα. Τὸ γεγονὸς ὅτι τὰ ἔμβρυα δωρίζονται, ὅτι δὲν πρόκειται νὰ ἐμφυτευτοῦν σὲ μήτρα καὶ συνεπῶς δὲν θὰ μπορέσουν νὰ ὁλοκληρώσουν τὴν ἐξέλιξή τους δὲν δικαιολογεῖ τὴ δημιουργία τους».
Τί λέει ἡ θρησκεία
Ὅπως γίνεται ἀντιληπτό, ἰδιαίτερα ἀπὸ τὴν τελευταία παράγραφο, ἡ Ἐκκλησία μας καταδικάζει καὶ θεωρεῖ ἀνήθικη ἀκόμη καὶ τὴν ἐξωσωματικὴ γονιμοποίηση, κατὰ τὴν ὁποία ὑποχρεωτικὰ δημιουργοῦνται περισσότερες βλαστοκύστεις ἀπὸ αὐτὲς ποὺ χρησιμοποιοῦνται. Συνακόλουθα, εἶναι ἀντίθετη καὶ στὴν προγεννητικὴ διάγνωση, ἡ ὁποία ἐνδέχεται νὰ ὁδηγήσει σὲ ἄμβλωση ἂν τὸ ἔμβρυο εἶναι παθολογικό, καὶ γιὰ τὸν ἴδιο ἀκριβῶς λόγο ἀπορρίπτει καὶ τὴν προεμφυτευτικὴ διάγνωση.
Εἶναι ἴσως ἀναγκαῖο νὰ ὑπομνήσω ὅτι οἱ θέσεις τῆς Ἐκκλησίας διαμορφώθηκαν πρὶν ἀπὸ πολλοὺς αἰῶνες, ὅταν ἦταν παντελῶς ἄγνωστο ὅτι τὸ ὠάριο γονιμοποιεῖται ἔξω ἀπὸ τὴ μήτρα, ὅτι χρειάζονται μερικὲς ἡμέρες ὥσπου νὰ ἐμφυτευθεῖ, ὅτι μπορεῖ νὰ διαιρεθεῖ ὡς καὶ μετὰ 14 ἡμέρες καὶ ἀκόμη ὅτι μπορεῖ νὰ γονιμοποιηθεῖ καὶ νὰ πολλαπλασιασθεῖ τεχνητά, ἔξω ἀπὸ τὸ ἀνθρώπινο σῶμα. Ὅλα αὐτὰ εἶναι γνώσεις τοῦ 20ού αἰώνα.
Τὴν ἴδια θέση μὲ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ὑποστηρίζει καὶ ἡ Καθολική. Αὐξάνεται ὅμως μὲ τὸν χρόνο ὁ ἀριθμὸς τῶν καθολικῶν θεολόγων ποὺ δὲν θεωροῦν τὴ βλαστοκύστη προτοῦ ἐμφυτευθεῖ στὴ μήτρα ὡς ἰδιαίτερη ἀνθρώπινη ὀντότητα, ὡς ἀνθρώπινο πρόσωπο, καὶ συνεπῶς θεωροῦν ὅτι ἐπιτρέπεται ἡ ἔρευνα σὲ κύτταρά της.
Στὸ Ἑνωμένο Βασίλειο τόσο ὁ ἀρχιεπίσκοπος τοῦ Westminster ὅσο καὶ ὁ ἀρχιεπίσκοπος τοῦ Canterbury συμφωνοῦν μὲ τὴν ἀπόφαση τοῦ κοινοβουλίου τῆς χώρας τους, ποὺ ἐπιτρέπει τὴν ἔρευνα σὲ ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα, καθὼς καὶ τὴν ἐμφύτευση πυρήνα ἀνθρώπινου σωματικοῦ κυττάρου σὲ ὠοκύτταρο μὲ σκοπὸ τὴ συλλογὴ ἐμβρυϊκῶν κυττάρων ἀπὸ τὴ σχηματιζόμενη βλαστοκύστη, ἀλλὰ ἀπαγορεύει ρητῶς τὴν ἀναπαραγωγικὴ κλωνοποίηση.
Αὐθεντικὸς ἐκφραστὴς τῆς θέσεως τοῦ Ἰσλὰμ δὲν ὑπάρχει. Ὑποστηρίζεται ὅμως ὁμόθυμα ἡ ἄποψη ὅτι, ἀπὸ τὶς λέξεις ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Προφήτης, τὸ ἔμβρυο ἀποκτᾶ ψυχὴ τὸν τέταρτο μήνα τῆς κύησης, τότε ποὺ ἀρχίζει νὰ κάνει τὶς πρῶτες κινήσεις του. Σουνίτες καὶ σιίτες βιοηθικοὶ ἀποδέχονται τὴν ἐλεύθερη χρησιμοποίηση τῶν ἐμβρυϊκῶν κυττάρων προτοῦ τὸ ἔμβρυο ἀποκτήσει ψυχή.
Κατὰ τὸν ἰουδαϊκὸ νόμο γενετικὸ ὑλικὸ ἐκτὸς τῆς μήτρας δὲν ἔχει νομικὰ δικαιώματα. Δὲν εἶναι κὰν μέρος τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης ὥσπου νὰ ἐμφυτευθεῖ στὴ μήτρα. Τὸ ἐπιχείρημα ὑπὲρ τῆς ἔρευνας σὲ ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα εὐσταθεῖ καὶ μόνο ἀπὸ τὴν προοπτικὴ νὰ σώσει ζωές, ποὺ εἶναι ὑπέρτερη ἀπὸ τὸ δικαίωμα τοῦ ἐμβρύου νὰ ὑπάρχει. Ἡ τοποθέτηση αὐτὴ συμφωνεῖ μὲ τὴν ἑρμηνεία τοῦ Ταλμοὺδ ὅτι ἡ ἱερότητα τῆς ἀργίας τοῦ Σαββάτου μπορεῖ νὰ καταστρατηγηθεῖ προκειμένου νὰ σωθεῖ μία ἀνθρώπινη ζωή.
Ἡ ἰσορροπία ποὺ πρέπει νὰ πρυτανεύει μεταξὺ τοῦ συμφέροντος τοῦ ἑνὸς καὶ τοῦ συμφέροντος τῶν πολλῶν, ὅπως εἶναι φυσικό, συζητεῖται ἔντονα μεταξὺ τῶν ἀσχολουμένων μὲ τὴ βιοηθικὴ ἀνὰ τὸν κόσμο. Μὲ ἄλλα λόγια, ἐπιχειρεῖται νὰ δοθεῖ ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα ἂν οἱ ζῶντες, οἱ ἄνθρωποι ποὺ ὑπάρχουν ἀλλὰ καὶ οἱ μέλλοντες νὰ ὑπάρξουν, δικαιοῦνται κάτι περισσότερο ἀπ᾿ ὅ,τι ἕνα κατεψυγμένο γονιμοποιημένο ὠάριο.
Ἡ αὔξηση καὶ ἡ διάπλαση ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ γονιμοποιεῖται τὸ ὠάριο ὥσπου νὰ καταστεῖ τὸ ἔμβρυο βιώσιμο ἔξω ἀπὸ τὴ μήτρα, εἶναι μία συνεχὴς ἐξελικτικὴ διαδικασία. Στὴν πορεία αὐτὴ δὲν ὑπάρχει κάποιο σημεῖο ἀποφασιστικό, ποὺ νὰ ὑπερέχει ὅσων προηγήθηκαν ἢ ὅσων θὰ ἐπακολουθήσουν, στὸ ὁποῖο μπορεῖ νὰ ἀποδοθεῖ ἰδιαίτερο ἠθικὸ βάρος.
Ὁ σημαντικὸς λουθηρανὸς βιοηθικὸς Hans-Martin Sass θεωρεῖ ὅτι τὸ ἔμβρυο ἀποκτᾶ νομικὰ δικαιώματα 70 ἡμέρες μετὰ τὴ γονιμοποίηση τοῦ ὠαρίου. Ὑποστηρίζει ὅτι νωρίτερα δὲν ὑπάρχει οὔτε βιολογικὴ οὔτε θρησκευτικὴ ἀπόδειξη ὅτι τὸ ἔμβρυο ἔχει ψυχή. Συσχετίζει τὴ θέση τοῦ αὐτὴ μὲ τὸ τέλος τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς ποὺ συμπίπτει μὲ τὸν ἐγκεφαλικὸ θάνατο, μετὰ τὸν ὁποῖο, παρ᾿ ὅτι τὸ σῶμα διατηρεῖ ἀκόμη ὁρισμένες ζωτικὲς λειτουργίες, θεωρεῖται ὅτι δὲν ἔχει πιὰ ψυχή, παύει νὰ εἶναι ἀνθρώπινο πρόσωπο, δὲν ἔχει πλέον ἀνθρώπινα ἢ νομικὰ δικαιώματα. Καὶ καταλήγει ὅτι ἡ ἠθικὴ ἐπιβάλλει νὰ μὴν ἰσχύουν δυὸ μέτρα καὶ δυὸ σταθμὰ ἀλλὰ ἕνα, τὸ ἴδιο καὶ γιὰ τὴν ἀρχὴ καὶ γιὰ τὸ τέλος τῆς ζωῆς. Ὑπάρχει βέβαια τὸ ἀντεπιχείρημα ὅτι ὁ ἐγκεφαλικὸς θάνατος δὲν εἶναι ἀναστρέψιμος, ἐνῶ τὸ γονιμοποιημένο ὠάριο ἐνδέχεται νὰ ἐξελιχθεῖ σὲ ἀνθρώπινο πρόσωπο.
Ἐπισημαίνω ὅμως ὅτι ἡ δογματικὴ ἀντίληψη ἡ ὁποία χαρακτηρίζει τὸ γονιμοποιημένο ὠάριο ταυτόχρονα μὲ τὸν σχηματισμὸ τοῦ ὡς ἐμβρύου, πέρα ἀπὸ τὴ βιολογική της ἀδυναμία, ἐνέχει καὶ μείζονα σύμφυτη ἀντινομία. Περιλαμβάνει ὑποχρεωτικὰ στὰ ἔμβρυα ὄχι μόνο τὰ γονιμοποιημένα ὠάρια ποὺ ἐμφυτεύονται στὴ μήτρα ἀλλὰ ἀκόμη καὶ ἐκεῖνα ποὺ δὲν κατορθώνουν νὰ ἐμφυτευθοῦν καὶ ἀποβάλλονται μὲ τὴν ἐμμηνορρυσία. Πρόκειται γιὰ πολλὲς δεκάδες ἑκατομμύρια κάθε χρόνο, ποὺ δημιουργοῦνται ἀπὸ τὴ σεξουαλικὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων ἀναπαραγωγικῆς ἡλικίας τοῦ πλανήτη μας. Βρισκόμαστε συνεπῶς, σύμφωνα μὲ τὴ δογματικὴ θέση, μπρὸς σὲ μιὰ νέα, παντελῶς ἀγνοημένη καὶ ἀκατανόητη, τεράστια ἀνθρωποθυσία, σὲ ἑκατόμβες ἀνθρώπινων ἐμβρύων. Εἶναι προφανὲς ὅτι ἡ πλασματικὴ φύση τῆς ἀνθρωποθυσίας αὐτῆς ἀναδεικνύει καὶ τονίζει ὡς ἐξίσου πλασματικὴ τὴ θέση ὅτι κάθε γονιμοποιούμενο ὠάριο εἶναι ἔμβρυο καὶ συγχρόνως ἡ ἀρχὴ τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς.
Ἡ παραδοχὴ ἐπίσης ὅτι ἡ ἀνθρώπινη ζωὴ μπορεῖ νὰ ἀρχίζει ἔξω ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο, μέσα σὲ γυάλινο σκεῦος, ὅπως συμβαίνει στὴν ἐξωσωματικὴ γονιμοποίηση, εἶναι μᾶλλον ἀπάνθρωπη.
Ἡ ἀνθρώπινη φύση
Ἡ πλήρης ἀποκωδικοποίηση τοῦ ἀνθρώπινου γονιδιώματος γεννᾶ τὸ ἐρώτημα ἂν τὰ γονίδιά μας εἶναι ἐκεῖνα ποὺ διαμορφώνουν τὴν ἀνθρώπινη φύση μας. Ἀρκετοὶ ὑποστηρίζουν ὅτι τὸ γονιδίωμα εἶναι συνώνυμο μὲ τὴν ἀνθρώπινη φύση. Ἄποψη ποὺ συμπίπτει μὲ μία μορφὴ γονιδιωματικῆς μεταφυσικῆς κατὰ τὴν ὁποία τὸ γονιδίωμα, ὡς οὐσία τῆς ἀνθρώπινης φύσης, ἐπηρεάζει ὄχι μόνο τὴν εἰδολογικὴ ἀλλὰ καὶ τὴν ἀτομική μας ταυτότητα.
Ἡ ἄποψη αὐτὴ συμπίπτει σὲ μεγάλο βαθμὸ μὲ τὴν ἀριστοτελικὴ ἔννοια (concept) τοῦ εἴδους. Ὁ Ἀριστοτέλης καὶ φιλόσοφοι τοῦ Μεσαίωνα, ὅπως ὁ Θωμᾶς Ἀκινάτης, θεωροῦν ὅτι τὸ εἶδος συνυφαίνεται μὲ τὴ «φόρμα» ἢ τὴν ψυχή, ἡ ὁποία δίνει στὴν ὕλη τὴ μορφὴ ποὺ χαρακτηρίζει κάθε ζῶντα ὀργανισμό. Ἔτσι, τὰ φυτὰ ἔχουν φυτικὴ ψυχή, τὰ ζῶα ψυχῆ ποὺ αἰσθάνεται καὶ ὁ ἄνθρωπος ἔχει πνευματικὴ ψυχή.
Πότε ὅμως ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρξη ἀποκτᾶ ψυχή, νοῦ, πρόσωπο, ἄρα καὶ ἀνθρώπινα δικαιώματα, ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι κυρίαρχο θέμα στὶς βιοηθικὲς ἀναζητήσεις.
Τὰ ἐπιτεύγματα τῆς ἐπιστήμης
Ὅπως ἀναφέρθηκε, ἡ ὀρθόδοξη καὶ καθολικὴ χριστιανικὴ θρησκεία καὶ ὅλοι ὅσοι εἶναι ἐναντίον τῆς χρησιμοποίησης ἐμβρυϊκῶν κυττάρων γιὰ ἐρευνητικοὺς σκοπούς, ὑποστηρίζουν ὅτι τὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο ἐνυπάρχει στὸ γονιμοποιημένο ὠάριο. Εἶναι γεγονὸς ὅτι τοῦτο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὅτι ἀποτελεῖ τὸ ὑλικὸ τοῦ ὑπόστρωμα. Αὐθόρμητα ἀνακύπτει τὸ ἐρώτημα ἂν εἶναι καὶ ὁ πλήρης ἐκφραστῆς τῆς ἀνθρώπινης φύσης. Ὁ σύγχρονος ἐπιστημονικὸς στοχασμὸς δὲν ἀποδέχεται ὅτι γονιδιακὴ καὶ ἀτομικὴ ταυτότητα συμπίπτουν. Οἱ μονοζυγωτικοὶ δίδυμοι, παρ᾿ ὅτι ἔχουν ἀπολύτως ὅμοιο γονιδίωμα, ἔχουν δυὸ ψυχές, ὄχι μία. Εἶναι δίχως τὴν παραμικρὴ ἀμφιβολία δυὸ διακεκριμένα πρόσωπα καὶ ὄχι ἕνα. Ἡ γονιδιακὴ ταυτότητα δὲν ἀντιστοιχεῖ σὲ ἀνάλογη ὁμοιότητα ἀνθρώπινων προσώπων. Ἀνεπανάληπτο παράδειγμα οἱ σιαμαῖοι δίδυμοι Chang καὶ Eng. Παρὰ τὸ ὅμοιο γονιδίωμα καὶ τὴν πανομοιότυπη διαβίωση καὶ ἀνατροφή, ὑπῆρξαν δυὸ διαφορετικοὶ ἄνθρωποι. Κυριαρχικὸς ὁ ἕνας, ὑποχωρητικὸς ὁ ἄλλος. Μέθυσος ὁ ἕνας, μόνο νερὸ ἔπινε ὁ ἄλλος. Ἀκόμη καὶ διαφορετικὲς πολιτικὲς πεποιθήσεις εἶχαν κατὰ καιρούς.
Ἀνθρώπινο πρόσωπο σημαίνει ἀσφαλῶς κάτι περισσότερο ἀπὸ ἕνα ἀνθρώπινο γονιδίωμα. Ὁ ἄνθρωπος, παιδὶ μιᾶς μάνας, δότης καὶ δέκτης αἰσθήσεων καὶ αἰσθημάτων, μὲ πνεῦμα, συνείδηση, ἠθική, τέχνη, ἀρετὲς καὶ κακίες, χαρὲς καὶ λύπες, ἀποκλείεται νὰ ἑρμηνευθεῖ μόνο μὲ τὸ γονιδίωμά του. Ποῦ δὲν εἶναι σὲ θέση οὔτε κὰν νὰ ἁμαρτήσει.
Ἡ μεγάλη πλειονότητα τῶν νευροφυσιολόγων ὑποστηρίζει ὅτι ἡ μοναδικότητα τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου συνδέεται ἀπολύτως μὲ τὸν ἐγκέφαλό του. Ὁ τιμημένος μὲ Νομπὲλ Sir Francis Crick, 86 ἐτῶν σήμερα, ποὺ μαζὶ μὲ τὸν James Watson ἀνακάλυψαν ἀκριβῶς πρὶν ἀπὸ 50 χρόνια τὴ δομὴ τοῦ DNA, περιέγραψε πρὶν ἀπὸ μερικὲς ἑβδομάδες μία σαφῆ εἰκόνα τῶν νευρωνικῶν συσχετισμῶν τῆς συνείδησης, ἡ ὁποία ἐκφράζεται μὲ σχετικῶς μικρὸ ἀριθμὸ νευρώνων ποὺ ἐκκινοῦν ἀπὸ τὸν ἰνιακὸ λοβὸ καὶ τερματίζουν στὸ μετωπιαῖο. Καὶ καταλήγει ἀποφθεγματικὰ ὅτι ἡ ἔννοια τῆς ψυχῆς εἶναι αὐταπάτη.
Ὑπάρχουν ὅμως καὶ σημαντικοὶ ἐπιστήμονες, ὅπως ὁ ἐπίσης τιμημένος μὲ Νομπὲλ νευροφυσιολόγος Sir John Eccles, ὁ ὁποῖος θεωρεῖ ὅτι «κάθε ψυχὴ εἶναι θεῖο δημιούργημα ποὺ συνδέεται μὲ τὸ ἀναπτυσσόμενο ἔμβρυο κάποια στιγμὴ ἀνάμεσα στὴ σύλληψη καὶ τὴ γέννηση. Ὁ ἐνσυνείδητος νοῦς» συνεχίζει ὁ Eccles «εἶναι ἀνεξάρτητη, ἰδιαίτερη ὀντότητα ποὺ βρίσκεται σὲ διαρκῆ ἀλληλεπίδραση μὲ διάφορα κατὰ περίπτωση κέντρα τοῦ ἐπικρατοῦντος ἐγκεφαλικοῦ ἡμισφαιρίου. Ὁ ἐνσυνείδητος νοῦς ἐπιλέγει τὰ κέντρα αὐτὰ ἀνάλογα μὲ τὰ ἐνδιαφέροντά του, ἐνσωματώνεται μαζί τους ἀσώματα, καὶ ἔτσι προκύπτει ἡ ἑνότητά της ἀπὸ στιγμῆς σὲ στιγμὴ συνειδητῆς ἐμπειρίας. Ὁ δυϊσμὸς αὐτὸς φέρνει σὲ ἐπαφὴ τὸν κόσμο τῆς ὕλης καὶ τῆς ἐνέργειας μὲ τὴ συνείδηση, μὲ τὸν ἐνσυνείδητο νοῦ».
Ὁ καθαγιασμὸς τῶν κατεψυγμένων βλαστοκύστεων, ἡ ταύτισή τους μὲ δυνάμει ἀνθρώπινο πρόσωπο, ἡ ἀπαγόρευση νὰ χρησιμοποιηθοῦν γιὰ ἀνθρωπιστικοὺς σκοπούς, ἐνῶ ὑπάρχει ἀπόλυτη ἀδυναμία, νομικὴ καὶ πραγματική, νὰ προστατευθοῦν ἀπὸ ἐπικείμενη μαζικὴ καταστροφή, δημιουργεῖ βαθύτατη ἀπορία καὶ λογικὸ ἀδιέξοδο. Οἱ ἠθικὲς θέσεις πρέπει νὰ ὑποστηρίζονται μὲ οὐσιαστικὰ καὶ λογικὰ ἐπιχειρήματα. Δογματικὲς θέσεις δικαιοῦνται τοῦ σεβασμοῦ μας ἀλλὰ μόνον αὐτοῦ. Ἁπλὴ ἀναδρομὴ σὲ ἐπιστημονικὰ ἐπιτεύγματα τῶν τελευταίων 25 ἐτῶν, τὰ ὁποῖα προκάλεσαν ἀρχικὰ ἔντονη διαμάχη μεταξὺ δογματικῶν θέσεων καὶ τῆς κοινωνικῆς πραγματικότητας, εἶναι ἄκρως διδακτική.
Παράδειγμα πρῶτο: Τὸ ἀντισυλληπτικὸ χάπι· ὑποστηρίχθηκε ὅτι θὰ προκαλέσει δημογραφικὴ ἐρήμωση. Ἡ Ἑλλάδα, στὴν ὁποία χρησιμοποιήθηκε λιγότερο ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἄλλη εὐρωπαϊκὴ χώρα, ἔχει τὰ πρωτεῖα στὴν ὑπογεννητικότητα. Ἡ ἄμβλωση ὑποκατέστησε τὴν ἀντισύλληψη. Πιθανολογεῖται ὅτι ὁ ἐτήσιος ἀριθμὸς ἀμβλώσεων εἶναι διπλάσιος του ἀριθμοῦ τῶν γεννήσεων.
Παράδειγμα δεύτερο: Τὸ ἀνασυνδυασμένο DNA· ἐκδηλώθηκαν φόβοι τοῦ τύπου θὰ δημιουργηθοῦν τέρατα καὶ συναφεῖς φαντασιώσεις. Ἡ τεχνικὴ αὐτὴ ἀπέδωσε μεταξὺ ἄλλων ἰνσουλίνη, αὐξητικὴ ὁρμόνη, παράγοντες πήξεως καὶ ἐρυθροποιητίνη, ὅλα ἀνθρώπινου τύπου, τὸ ἐμβόλιο κατὰ τῆς ἡπατίτιδας B καὶ πρόσφατα σωτήριο φάρμακο γιὰ βαρύτατα πάσχοντες ἀσθενεῖς ἀπὸ σήψη.
Παράδειγμα τρίτο: Ἡ ἐξωσωματικὴ γονιμοποίηση· ἡ ἀντίδραση ἦταν τὰ παιδιὰ τοῦ σωλήνα. Τὸ πρῶτο παιδί, 25 χρόνων σήμερα, εἶναι ὑγιέστατη μητέρα φυσιολογικοῦ παιδιοῦ. Ἐφαρμόζεται εὐρύτατα σὲ ὅλο τὸν κόσμο. Ὡς σήμερα ἔχουν γεννηθεῖ μὲ ἐξωσωματικὴ γονιμοποίηση περίπου 1.000.000 παιδιὰ ἀπὸ ζευγάρια ποὺ θὰ εἶχαν παραμείνει ἄτεκνα.
Παράδειγμα τέταρτο: Ἡ προγεννητικὴ διάγνωση· κατηγορήθηκε ὅτι προάγει τὶς ἀμβλώσεις. Ἡ πραγματικότητα εἶναι ὅτι ἔχει συμβάλει στὴ γέννηση ἑκατοντάδων χιλιάδων ὑγιῶν παιδιῶν, ἐνῶ ἔχει ἀποτρέψει τὴ γέννηση παιδιῶν μὲ βαρύτατα, ἀνίατα νοσήματα.
Παράδειγμα πέμπτο: Ἡ προεμφυτευτικὴ γενετικὴ διάγνωση· κατηγορήθηκε ὅτι φονεύει ἢ κακοποιεῖ τὰ ἔμβρυα. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἐπιλέγει γιὰ ἐμφύτευση γενετικὰ ὑγιεῖς βλαστοκύστεις, αὐτὲς ποὺ δὲν φέρουν παθολογικὰ γονίδια, καὶ ἔτσι ἀποφεύγεται ἡ κυοφορία καὶ γέννηση πάσχοντος βρέφους.
Τέλος, ἡ γονιδιακὴ θεραπεία καὶ ἡ κλωνοποίηση ζώων κατηγορήθηκαν ὅτι παραβιάζουν χώρους ποὺ ἀνήκουν ἀποκλειστικὰ στὸν Θεό.
Οἱ ἀρνητικὲς θρησκευτικὲς καὶ κοινωνικὲς ἀντιδράσεις ποὺ προκάλεσαν στὴν ἀρχὴ αὐτὰ τὰ ἐπιστημονικὰ ἐπιτεύγματα εἴτε ἔσβησαν εἴτε καταλάγιασαν σὲ βαθμὸ ποὺ σήμερα δὲν γίνονται πλέον ἀντιληπτές.
Ἐκφράζω τὴ βάσιμη ἐλπίδα ὅτι τελικὰ τὸ ἴδιο θὰ συμβεῖ καὶ γιὰ τὴν τόσα ὑποσχόμενη γιὰ τὸν ἄνθρωπο ἔρευνα σὲ ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα. Διότι προκαλεῖ ἀπορία νὰ καταδικάζεται ἀκόμη καὶ σήμερα ἡ ἐξωσωματικὴ γονιμοποίηση ὡς αἰτία δημιουργίας περισσευούμενων βλαστοκύστεων. Ὑπάρχει κανένας ποὺ νὰ μὴ χαίρεται τὰ 1.000.000 παιδιὰ ποῦ γεννήθηκαν μὲ ἐξωσωματικὴ γονιμοποίηση; Ποῦ μὲ προγεννητικὴ ἢ προεμφυτευτικὴ διάγνωση γεννιόνται ὑγιῆ καὶ ἀποτρέπεται ἡ γέννηση βαρύτατα πασχόντων βρεφῶν;
Καὶ ποιὸς δὲν χαίρεται ποὺ μὲ ἀνασυνδυασμένο DNA παρασκευάστηκε τὸ ἐμβόλιο κατὰ τῆς ἡπατίτιδας B, ποὺ ἔχει σώσει πολλὲς χιλιάδες ζωὲς ὡς σήμερα καὶ ποὺ θὰ σώσει ἑκατομμύρια ζωὲς σὲ βάθος χρόνου; Ποιὸς ἀπὸ τοὺς σημερινοὺς πολέμιους τῆς ἔρευνας σὲ ἐμβρυϊκὰ βλαστοκύτταρα θὰ ἀρνιόταν μελλοντικὰ σωτήρια θεραπεία δική του ἣ δικοῦ του ἀνθρώπου ἐπειδὴ θὰ ἦταν προϊὸν αὐτῆς τῆς ἔρευνας;
Ἡ ἐπιστήμη ἀπὸ τὴ φύση τῆς ἀρνεῖται τὴ μία καὶ μοναδικὴ ἀλήθεια. Στερεῖται ἡ ἴδια βεβαιότητας, θεωρεῖ τὴν κάθε βεβαιότητα ἀπατηλή, ἀναθεωρεῖ συνεχῶς τὶς προσωρινὲς ἀλήθειές της.
Ἡ μεγάλη πρόκληση τῆς βιοηθικῆς σήμερα εἶναι νὰ ἐναρμονίσει τὶς ἐπιστημονικὲς καὶ κοινωνικὲς ἐξελίξεις μὲ τὶς εὐαισθησίες ποὺ δόμησαν τὸ ἀνθρώπινο γένος, εὐαισθησίες θρησκευτικές, πολιτισμικές, ἠθικές. Βασικὴ προϋπόθεση γιὰ νὰ τὸ ἐπιτύχει εἶναι ἡ τεκμηριωμένη, εἰλικρινὴς καὶ χωρὶς προκαταλήψεις ἐνημέρωση.
τοῦ Γεωργίου Κουμάντου
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακὴ 29 Σεπτεμβρίου 2002
Ἐξελίξεις τῆς βιολογίας κατὰ τὶς τελευταῖες δεκαετίες ἔχουν δημιουργήσει πλῆθος νέων προβλημάτων κοινωνικῶν, ἠθικῶν ἀλλὰ καὶ νομικῶν. Οἱ πρακτικὲς πορεύονται ἀρρύθμιστες καὶ ἀνεξέλεγκτες, καμιὰ φορὰ σὲ δρόμους ποὺ ἀποδοκιμάζονται. Ἡ Πολιτεία θέλησε πρόσφατα νὰ ρυθμίσει μερικὰ ἀπὸ τὰ προβλήματα αὐτά, κατὰ πρῶτο λόγο ὅσα γεννιῶνται ἀπὸ τὶς ἐπιπτώσεις τῆς σύγχρονης βιολογίας στὸ Οἰκογενειακὸ Δίκαιο. Ἔτσι, συγκροτήθηκε ἀπὸ τὸ ὑπουργεῖο Δικαιοσύνης μία ἐπιτροπὴ ἁρμοδίων νομικῶν ἀπὸ τὰ Πανεπιστήμια Ἀθηνῶν, Θεσσαλονίκης καὶ Πειραιῶς πού, ἀφοῦ δούλεψε συστηματικὰ ἕναν χρόνο κι ἀφοῦ συμβουλεύθηκε ἁρμόδιους βιολόγους καὶ γιατρούς, κατέληξε στὴ σύνταξη ἑνὸς νομοσχεδίου.
Ἡ Ἐπιτροπὴ ἐμπνεόταν ἀπὸ τρεῖς κατευθυντήριες ἀρχὲς στὴ διατύπωση τῶν προτάσεών της. Ἡ πρώτη ἦταν, βέβαια, ἡ περιφρούρηση τοῦ θεσμοῦ τῆς οἰκογένειας, ὅπως ἄλλωστε ἐπιβάλλεται καὶ ἀπὸ συνταγματικὴ ἐπιταγή. Ἡ δεύτερη καὶ ἡ τρίτη ἀπορρέουν ἀπὸ τὴν πρώτη αὐτὴ ἀρχή: διευκόλυνση ὅσων θέλουν ἀλλὰ δὲν μποροῦν νὰ ἀποκτήσουν παιδιὰ καὶ προστασία τῶν παιδιῶν, ὅλων τῶν παιδιῶν ἔστω κι ἂν ἔχουν γεννηθεῖ σὲ συνθῆκες νομικὰ ἀνώμαλες γιὰ τὶς ὁποῖες, ἔτσι καὶ ἀλλιῶς, αὐτὰ δὲν φταῖνε. Αὐτὲς τὶς ἀρχὲς προσπάθησε ἡ Ἐπιτροπὴ νὰ ἀποτυπώσει στὸ νομοσχέδιο ποὺ ἑτοίμασε. Κι ἂς μοῦ συγχωρηθεῖ νὰ νομίζω ὅτι τὸ πέτυχε.
Δὲν τὸ νομίζουν ὅμως κάποια ἐπίσημα καὶ -ὑποθέτω- ἁρμόδια ὄργανα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Καὶ διατύπωσαν ἔντονες κριτικὲς παρατηρήσεις ποὺ πρέπει νὰ ἐξετασθοῦν μία πρὸς μία, μὲ ἀντικειμενικότητα καὶ ψυχραιμία περισσότερη ἀπὸ ὅση ἔδειξε ἡ Ἐκκλησία. Πρὶν ὅμως ἀπὸ τὴν ἐξέταση αὐτή, ἂς θέσουμε καθαρὰ τὸ γενικότερο ζήτημα ποὺ εἶναι, κατὰ κάποιον τρόπο, προδικαστικό.
Ἡ ἰατρικὴ ὡς ἁμαρτία
Στὸ ἐπίκεντρο τῆς ὅλης συζήτησης βρίσκεται αὐτὸ ποὺ μὲ ἀκριβολογία ὀνομάζεται «ἰατρικὰ ὑποβοηθούμενη ἀναπαραγωγή» καὶ εἶναι περισσότερο γνωστὸ ὡς τεχνητὴ γονιμοποίηση (αὐτὸν τὸν ὅρο θὰ χρησιμοποιοῦμε καὶ παρακάτω ὡς ἁπλούστερο). Λοιπόν, τὸ κεντρικὸ ἐρώτημα εἶναι: θέλουμε ἢ δὲν θέλουμε τὴν τεχνητὴ γονιμοποίηση, πρέπει ἢ δὲν πρέπει νὰ τὴν ἀποδεχθεῖ κατ᾿ ἀρχὴν ἡ Πολιτεία. Ἡ Ἐκκλησία δὲν φαίνεται νὰ ὑποστηρίζει τὴ ριζικὴ ἀπόρριψη αὐτῆς τῆς πρακτικῆς ἂν καὶ μία τέτοια ἀπόρριψη θὰ παραγνώριζε μὲν μία κοινωνικὴ ἀνάγκη, ἀλλὰ θὰ εἶχε τὸ προσὸν τῆς λογικῆς συνέπειας: θέλημα Θεοῦ εἶναι ἂν ἕνα ζευγάρι θὰ ἀποκτήσει ἢ δὲν θὰ ἀποκτήσει παιδιὰ καί, μὲ αὐτὴν τὴν ἔννοια, ἡ τεχνητὴ γονιμοποίηση ἐπιχειρεῖ νὰ διορθώσει τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ.
Αὐτὸ δὲ τὸ λέει ἡ Ἐκκλησία, ἀλλὰ φαίνεται νὰ ἀποδέχεται μόνο τὴν τεχνητὴ γονιμοποίηση ποὺ γίνεται μὲ σπέρμα τοῦ συζύγου (ὁμόλογη γονιμοποίηση) καὶ ὄχι αὐτὴν ποὺ γίνεται μὲ σπέρμα τρίτου προσώπου (ἐτερόλογη). Μιὰ τέτοια διαστολὴ περιορίζει ἀποφασιστικὰ τὸ πεδίο ἐφαρμογῆς τῆς τεχνητῆς γονιμοποίησης ἀφοῦ οἱ γιατροὶ μᾶς βεβαιώνουν ὅτι οἱ περισσότερες περιπτώσεις ἀδυναμίας φυσιολογικῆς γονιμοποίησης ὀφείλονται σὲ ἀκαταλληλότητα τοῦ σπέρματος καὶ ὄχι σὲ ἀκαταλληλότητα τοῦ ὠαρίου. Καὶ γιατί αὐτὴ ἡ εὔνοια πρὸς τὴν ὁμόλογη γονιμοποίηση; Γιατί, διευκρινίζεται ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς Ἐκκλησίας, ἡ τεχνητὴ γονιμοποίηση μὲ σπέρμα τρίτου προσώπου εἶναι ἀντίθετη πρὸς τὴ φύση. Ἀλλὰ μήπως δὲν εἶναι ἐπέμβαση στὴ φύση ἡ τεχνητὴ γονιμοποίηση μὲ σπέρμα τοῦ συζύγου - καὶ γι᾿ αὐτὸ ἀκριβῶς λέγεται τεχνητή, ἐπειδὴ δὲν γίνεται κατὰ τὸν φυσιολογικὸ τρόπο; Μήπως κάθε ἰατρικὴ ἐπέμβαση, κάθε φάρμακο, κάθε ἐγχείρηση δὲν εἶναι ἐπέμβαση στὴ φύση, ἐπέμβαση ποῦ ἐμποδίζει τὴν ἀρρώστια νὰ ἀκολουθήσει τὴ φυσιολογικὴ πορεία, κατὰ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ; Θὰ ἔφτανε ἡ Ἐκκλησία νὰ καταδικάσει ὡς ἁμαρτία κάθε ἄσκηση τῆς Ἰατρικῆς;
Ὁπωσδήποτε, ἡ Πολιτεία ἀποδέχεται τὴν τεχνητὴ γονιμοποίηση ὡς ἀνάγκη - καὶ τὴν ἀπορρίπτει ὡς ἐπιλογή: ἡ τεχνητὴ γονιμοποίηση, ὁμόλογη ἢ ἐτερόλογη, ἐπιτρέπεται μόνον ἂν εἶναι ἰατρικὰ βεβαιωμένο ὅτι ἡ φυσιολογικὴ γονιμοποίηση εἶναι ἀδύνατη. Ἀπὸ αὐτὴν τὴ βασικὴ τοποθέτηση ἀπορρέουν οἱ ἐπιμέρους ρυθμίσεις τοῦ νομοσχεδίου μὲ τὶς ὁποῖες ἐπιδιώκεται νὰ πραγματευθοῦν οἱ ἠθικὰ προσφορότερες λύσεις - πού, παραδόξως, προκαλοῦν τὴν ἀντίδραση τῆς Ἐκκλησίας. Ἂς δοῦμε τώρα ἀναλυτικὰ τὰ σημεῖα ποὺ προκαλοῦν τὴν ἀντίδραση αὐτή.
Ἡ ἀνωνυμία
Ἕνα πρῶτο πρόβλημα εἶναι ἂν θὰ πρέπει νὰ γίνεται γνωστὸ - στὴ μητέρα καί, τελικὰ στὸ παιδί, ἡ ταυτότητα τοῦ τρίτου ποὺ δίνει τὸ σπέρμα κι ἂν ὁ δότης πρέπει νὰ ξέρει ποιὰ γυναίκα γονιμοποιήθηκε μὲ τὸ σπέρμα. Μιὰ τέτοια, ἀμοιβαία γνώση μπορεῖ νὰ δημιουργήσει δυσάρεστες καταστάσεις: διατάραξη τῶν σχέσεων τοῦ παιδιοῦ μὲ τὸν κατὰ νόμο πατέρα, ψυχικὰ τραύματα, ἐκβιασμούς. Ἡ Ἐπιτροπή, ἀκολουθώντας τὸ παράδειγμα ξένων νομοθεσιῶν, ἔκρινε ὅτι εἶναι προτιμότερη ἡ καθιέρωση τῆς ἀνωνυμίας. Καὶ νὰ μὴν ξέρει τὸ παιδὶ ποιὸς εἶναι ὁ πατέρας του; Καλύτερα νὰ μὴν ξέρει ποιὸς περιφερόταν σὲ κέντρα τεχνητῆς γονιμοποίησης αὐνανιζόμενος γιὰ νὰ πουλήσει ἢ ἔστω νὰ δωρίσει τὸ σπέρμα του.
Κι ἂν κάποτε παντρευτοῦν δυὸ παιδιὰ ποῦ προέρχονται ἀπὸ γονιμοποίηση μὲ σπέρμα τοῦ ἴδιου δότη, δυὸ ἀδέλφια; Ἡ στατιστικὴ πιθανότητα νὰ συμβεῖ κάτι τέτοιο εἶναι τόσο ἀπειροελάχιστη ποὺ ὁ κίνδυνος αὐτὸς βρίσκεται σὲ παραδεκτὰ ὅρια μικρότερος ἀπὸ τὸν κίνδυνο νὰ παντρευτοῦν δυὸ παιδιὰ ποὺ προέρχονται ἀπὸ ἐξώγαμες σχέσεις. Μόνο σὲ ἀστυνομικὸ μυθιστόρημα μπορεῖ νὰ κατασκευασθεῖ τὸ κατάλληλο σενάριο.
Τὰ «πλεονάζοντα» ὠάρια
Κατὰ τὶς μεθόδους τεχνητῆς γονιμοποίησης ποὺ σήμερα ἐφαρμόζονται -εἴπαμε: αὐτὴν τὴ γονιμοποίηση τὴ δεχόμαστε- γιὰ νὰ γίνει ἡ τεχνητὴ γονιμοποίηση πρέπει νὰ γονιμοποιηθοῦν περισσότερα ὠάρια (χωρίς, ἀκόμη, καμιὰ διαφοροποίηση ποὺ θὰ ἐπέτρεπε νὰ ὀνομασθοῦν ἔμβρυα - ἀλλὰ ἔστω?). Αὐτὰ μποροῦν ἢ νὰ χρησιμοποιηθοῦν γιὰ ἄλλη τεχνητὴ γονιμοποίηση ἢ νὰ χρησιμοποιηθοῦν γιὰ ἐπιστημονικὰ πειράματα ἢ νὰ καταστραφοῦν. Τὸ νομοσχέδιο ἀφήνει τὴν ἐπιλογὴ στὸ ἐνδιαφερόμενο ζευγάρι, αὐτὸ γιὰ χάρη τοῦ ὁποίου ἔγινε ἡ γονιμοποίηση. Ἡ Ἐκκλησία καταδικάζοντας τὰ πειράματα (χρήσιμα γιὰ μελλοντικὲς θεραπευτικὲς μεθόδους καὶ μεταμοσχεύσεις) τί θὰ πρότεινε; Εἶναι καλύτερη ἡ καταστροφή;
Μεταθανάτια γονιμοποίηση καὶ μήτρα φιλοξενίας
Ὑπάρχουν κάποιες σπάνιες περιπτώσεις ὅπου φαίνεται δικαιολογημένη καὶ συμπαθὴς ἡ γονιμοποίηση τῆς συζύγου μὲ κρυοδιατηρημένο σπέρμα τοῦ συζύγου της ποὺ πέθανε: ὁ ἄνδρας ποὺ διατηρεῖ σπέρμα τοῦ πρὶν ὑποβληθεῖ σὲ κάποια ἐπικίνδυνη γιὰ τὴ γονιμότητά του θεραπεία (ἢ πρὶν φύγει σὲ κάποιον πόλεμο) καὶ πεθαίνει. Ἡ Ἐπιτροπὴ θέλησε νὰ περιορίσει τὴν πιθανότητα αὐτῶν τῶν περιπτώσεων (γιὰ νὰ μὴν γεννιῶνται ὀρφανά), τὶς ὑπέβαλε σὲ ὄρους καὶ διατυπώσεις, ἀλλὰ τελικὰ δὲν ἔκρινε ὅτι ἔπρεπε νὰ τὶς ἀπαγορεύσει. Ποιὰ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας τὶς ἀποδοκιμάζει;
Ἡ ἀδυναμία φυσιολογικῆς τεκνοποιίας μπορεῖ νὰ ὀφείλεται ὄχι στὴ γονιμοποίηση, ἀλλὰ στὴν κύηση. Ἡ σύγχρονη βιολογία παρέχει τὴ δυνατότητα «φιλοξενίας» τοῦ γονιμοποιημένου ὠαρίου σὲ μήτρα γυναίκας ἄλλης ἀπὸ ἐκείνη ποὺ θέλει νὰ ἀποκτήσει τὸ παιδί, ποὺ ἔδωσε τὸ ὠάριό της καὶ γονιμοποιήθηκε μὲ σπέρμα τοῦ συζύγου της (ἢ καὶ τρίτο). Τὸ νομοσχέδιο κατ᾿ ἀρχὴν ἀποκλείει τὴν ἐφαρμογὴ αὐτῆς τῆς πρακτικῆς γιὰ λόγους «ἄνεσης» τῆς μητέρας ποὺ θέλει τὸ παιδὶ ἢ στὸ πλαίσιο κάποιας οἰκονομικῆς σχέσης. Ἀλλὰ στὶς ἄλλες περιπτώσεις, ἂν γιὰ παράδειγμα προσφέρεται ἡ ἀδελφή της ὡς φιλοξενοῦσα μητέρα, γιατί νὰ μὴ γίνει δεκτὴ μία ρύθμιση ποῦ ἱκανοποιεῖ μία ἐπιθυμία τεκνοποιίας κοινωνικὰ θεμιτή; Μὲ ὄρους, μὲ διατυπώσεις, μὲ δικαστικὴ διαπίστωση τῆς συνδρομῆς τῶν προϋποθέσεων, τὸ νομοσχέδιο τὴν ἐπιτρέπει καὶ ρυθμίζει τὶς συνέπειές της κατὰ τρόπον ποὺ περιορίζει τὶς ὅποιες δυσάρεστες ψυχολογικὲς συνέπειες. Ποῦ μπορεῖ λογικὰ νὰ στηριχθεῖ ἡ ἀντίρρηση;
Μιὰ ἀνακρίβεια
Ἐδῶ τελειώνει ὁ κριτικὸς σχολιασμὸς τῶν ἀντιρρήσεων ποὺ διατυπώνει ἡ Ἐκκλησία. Ὑπάρχει καὶ ἕνα ἀκόμη: «δὲν θὰ δεχθεῖ ἡ Ἐκκλησία νὰ γεννιῶνται παιδιὰ ἀπὸ ὁμοφυλόφιλους δῆθεν γονεῖς». Ἐδῶ ἡ κριτικὴ δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι παρὰ ἡ διάψευση: ποτέ, πουθενὰ τὸ νομοσχέδιο δὲν λέει κάτι τέτοιο! Μένει, βέβαια, ἡ ἀπορία: ποῦ τὸ βρῆκε, καλόπιστα ἐλπίζω, ἡ Ἐκκλησία;
Δημοκρατικὴ νομιμοποίηση
Οἱ ἀντιρρήσεις τῆς Ἐκκλησίας -ὅταν δὲν στηρίζονται σὲ ἀνακρίβεια- εἶναι τόσο ὁλοφάνερα ἀβάσιμες ποὺ εὔλογα ἀναρωτιέται κανεὶς ἂν δικαιολογεῖται τὸ ρητορικὸ μένος ποὺ προκάλεσαν. Ἴσως ὅμως ἀλλοῦ νὰ βρίσκεται ἡ πραγματικὴ αἰτία αὐτῶν τῶν κατηγορηματικῶν τοποθετήσεων καὶ νὰ ἀποκαλύπτεται ἀπὸ τὴν ἀξίωση «νὰ ἀποσυρθεῖ τὸ νομοσχέδιο καὶ νὰ ἀρχίσει ἐποικοδομητικὸς διάλογος μὲ τὴν Ἐκκλησία» (καὶ τοὺς ἄλλους φορεῖς): καὶ τὸ ποιοὶ εἶναι αὐτοὶ οἱ ἄλλοι φορεῖς, πέρα ἀπὸ τοὺς βιολόγους καὶ τοὺς γιατροὺς ποὺ ἀκούστηκαν, δὲν τὸ ξέρω. Ἀλλὰ ἡ ἐντύπωση εἶναι ὅτι κυρίως πρόκειται γιὰ τὸν διάλογο μὲ τὴν Ἐκκλησία, αὐτὸν ποὺ θὰ τὴν ἀναγνώριζε ὡς ἀναγκαῖο συντελεστῆ τῆς νομοθετικῆς ἐξουσίας. Καὶ σ᾿ αὐτὴν τὴν ἀξίωση ἡ ἀπάντηση πρέπει νὰ εἶναι σαφής: στὴν Ἑλλάδα καὶ κατὰ τὸ Σύνταγμά της ἡ νομοθετικὴ ἐξουσία ἀνήκει στὴ Βουλὴ ποὺ δὲν τὴ μοιράζεται μὲ κανέναν ἄλλον. Γιατί κανεὶς ἄλλος δὲν ἔχει τὴν ἀναγκαία δημοκρατικὴ νομιμοποίηση ποὺ παρέχεται, κατὰ τεκμήριο, ἀπὸ τὴ λαϊκὴ ψῆφο. Ὁ καθένας -ἀκόμη καὶ σώματα ἀλληλοεκλεγόμενα σὲ κλειστὰ κυκλώματα- μπορεῖ νὰ διατυπώνει τὴ γνώμη τοῦ ἀλλὰ ἡ Πολιτεία δὲν δικαιοῦται νὰ διεξάγει διάλογο ἰσότιμο μὲ κανέναν.
τοῦ Ἀρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακὴ 6 Ὀκτωβρίου 2002
Πρόσφατα, δημοσιεύματα ἀπὸ ἐπίσημα καὶ ἁρμόδια πρόσωπα μὲ λόγο ἀντιεκκλησιαστικὸ καὶ παρερμηνευτικὸ τῆς λογικῆς καὶ τῶν προθέσεων τῆς Ἐκκλησίας ἀδίκησαν γιὰ μία ἀκόμη φορὰ τὴν ἀλήθεια, προκαλώντας ταυτόχρονα ἀδικαιολόγητη φόρτιση.
Ἀφορμὴ τὸ νομοσχέδιο γιὰ τὴν ἰατρικὴ ὑποβοήθηση στὴν ἀνθρώπινη ἀναπαραγωγή, ποὺ στὶς 12 Σεπτεμβρίου κατατέθηκε πρὸς ψήφιση στὸ Γ´ Θερινὸ Τμῆμα τῆς Βουλῆς καὶ τελικὰ τόσο συνετὰ ἀποσύρθηκε ἀπὸ τὸν ὑπουργὸ Δικαιοσύνης γιὰ νὰ συζητηθεῖ στὴν Ὁλομέλειά της.
Εἶναι ὁπωσδήποτε ἐπαινετὴ ἡ προσπάθεια καὶ πρωτοβουλία τῆς Κυβέρνησης νὰ ρυθμίσει νομοθετικὰ μιὰ ἐν πολλοῖς ἐπικρατοῦσα πλέον κατάσταση, σὲ ἕνα τόσο εὐαίσθητο ζήτημα, ἀναγνωρίζοντας τὴν ἀνάγκη γιὰ κάτι τέτοιο.
Παρὰ ταῦτα, ἡ Ἐκκλησία, τῆς ὁποίας ἡ ἄποψη οὔτε κὰν ζητήθηκε σὲ ἕνα θέμα ποὺ γεννᾶ τεράστια ἠθικὰ διλήμματα, διαμαρτυρήθηκε γιὰ τὴν προκλητικὴ ἀπὸ ἐπιστημονικῆς πλευρᾶς ἀλλοίωση ὅρων καὶ ἐννοιῶν, τὴν ἀδικαιολόγητη σπουδή, τὴν ὑποψιάζουσα σκοπιμότητα καὶ τὴν ἀσύνετη μονομέρεια τῶν συντακτῶν τοῦ νομοσχεδίου.
Ἄδικη ἀντίδραση
Ἡ ἀντίδραση τῶν ὑπευθύνων ἦταν καὶ ὀξεία καὶ ἄδικη. Μὲ ἀνυπόστατα δεδομένα, ἔφθασαν στὸ σημεῖο νὰ τὴν κατηγορήσουν ὅτι «θεωρεῖ τὴν ἰατρικὴ ἁμαρτία», ὅτι ἡ σκέψη τῆς παραπέμπει σὲ «ἀστυνομικὰ μυθιστορήματα», ὅτι ἡ τακτική της πάσχει ἀπὸ «ἀνακρίβειες» καί, τέλος, ὅτι διεκδικεῖ θέση «ἀναγκαίου συντελεστῆ τῆς νομοθετικῆς ἐξουσίας».
Ὅλο τὸ οἰκοδόμημα τῆς ἀντίδρασής τους στηρίζεται σὲ δυὸ βάσεις: ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν στὴν πεποίθηση ὅτι ἡ Ἐκκλησία δὲν ἔχει δικαίωμα λόγου στὰ τοῦ δημόσιου βίου καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου στὴ συνειδητὰ παραπλανητικὴ χρήση τῶν ὅρων.
Ἐμεῖς, πρὸς τὸ παρόν, θὰ μείνουμε στὸ πρῶτο. Διερωτᾶται κανείς: γιατί, μαζὶ μὲ τὴν ἔλλειψη εἰλικρίνειας καὶ σαφήνειας, οἱ ὑπεύθυνοι συντάκτες τοῦ νομοσχεδίου χρησιμοποιοῦν τὴν τεχνητὴ ἔνταση, τὴν εἰρωνεία καὶ τὸ σαρκασμό, προκειμένου νὰ χλευάσουν τὴν ἱερὴ ἀνησυχία τῆς Ἐκκλησίας; Ἴσως κάποιοι ποὺ σχεδιάζουν νόμους νὰ ἀντιπροσωπεύουν μόνο τὸν ἑαυτό τους. Ἀντίθετα, κάποιοι ἄλλοι ἔχουν τὴν εὐθύνη νὰ ἐκπροσωποῦν ἕναν θεσμό, ἑκατομμύρια πολιτῶν τῆς κοινωνίας ποὺ συχνὰ λυγίζουν ἀπὸ τὶς συνέπειες τέτοιων νόμων, ἀνθρώπους ποὺ ἀσπάζονται ἱερὲς ἀρχὲς μὲ βαρὺ τίμημα, πρᾶγμα ποὺ εἶναι εὐδιάκριτο σὲ ὅσους ἔχουν μάτια νὰ βλέπουν καὶ διάθεση νὰ σέβονται τὴν πραγματικότητα καὶ τὴν ἀλήθεια.
Ἡ Ἐκκλησία κάθε στιγμὴ σηκώνει τὸ βάρος μιᾶς διαχρονικῆς παράδοσης καὶ τὸ δυσβάσταχτο φορτίο προβλημάτων, ἀγωνιῶν, προσωπικῆς ἐμπιστοσύνης, δοκιμασιῶν καὶ πόνου. Σὲ καθημερινὴ βάση ἀναδέχεται ἀτέλειωτα οἰκογενειακὰ προβλήματα, στὴν ἀγκαλιὰ τῆς καταλήγουν ἀδιέξοδα, διλήμματα, ψυχολογικὲς κρίσεις, ἀπίστευτες περιπλοκὲς τῆς ζωῆς, ὥστε νὰ ἀποτελεῖ τὸν μεγαλύτερο πνευματικὸ καὶ κοινωνικό-ψυχολογικὸ σύμβουλο στὸν τόπο μας. Ποιὰ λογικὴ δικαιολογεῖ τὴ φίμωσή της; Ποιὰ ἠθικὴ μπορεῖ νὰ προχωρήσει δίχως τὴν ἔκφραση τῆς ἐμπειρίας της;
Ἡ Ἐκκλησία δὲ ζήτησε νὰ ψηφίσει στὴ Βουλή, οὔτε φυσικὰ νὰ νομοθετήσει· οὔτε, πολὺ περισσότερο, ἐπιδίωξε νὰ γίνει ἰσότιμη μὲ τὴν Πολιτεία, ἀφοῦ ἡ δική της πολιτεία καὶ ἱστορία τὴ μεταθέτουν σὲ μία ἄλλη σφαίρα ἁρμοδιοτήτων. Ἁπλῶς γιὰ νὰ μὴ συζητᾶ μέσα ἀπὸ τὶς ἐφημερίδες καὶ τὰ κανάλια, γιὰ νὰ μὴν τὴ συμβουλεύονται τὴν τελευταία στιγμὴ οἱ σώφρονες βουλευτές, ζήτησε νὰ καταθέσει ἔγκαιρα τὴν πολύτιμη ἐμπειρία της. Κι ἂν τυχὸν κάτι δὲν κατάλαβε καλά, αὐτὸ θὰ μποροῦσε νὰ ὀφείλεται στὸ ὅτι δὲν προηγήθηκε ἐπικοινωνία καὶ διάλογος. Δὲν εἶναι ὁλοκληρωτικὴ πράξη ἡ περιφρόνησή της; Δὲν εἶναι ἐθελοτυφλία καὶ ἔλλειψη συνέσεως ὁ μεθοδευμένος παραγκωνισμός της;
Εὐρεία συζήτηση
Κατὰ τὴν ἐξέταση θεμάτων ποὺ συνδέονται μὲ ἠθικὲς ἐκτιμήσεις καὶ ἀναμένεται ὅτι ἀφοροῦν μεγάλα τμήματα τοῦ πληθυσμοῦ, ἡ σύγχρονη νομοθετικὴ πρακτικὴ ὑποστηρίζει τὴν κατὰ τὸ δυνατὸν εὐρεία συζήτηση πρὸ τῆς λήψεως τῶν συγκεκριμένων ἀποφάσεων.
Ἔτσι στὴν Ἐπιτροπὴ Benda, ποὺ συνέταξε ἔκθεση σχετικὰ μὲ τὸν γερμανικὸ νόμο τοῦ 1990 περὶ προστασίας τοῦ ἐμβρύου, συμμετεῖχαν, πλὴν τῶν ἰατρῶν, νομικῶν (ἀστικολόγων, ποινικολόγων καὶ δημοσιολόγων) καὶ γενετιστῶν, ἕνας φιλόσοφος καὶ ἕνας θεολόγος, ὁ Professor Franz Bockle, διευθυντὴς τοῦ ἠθικοθεολογικοῦ σεμιναρίου στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Βόννης.
Στὴν ἑλβετικὴ ἐπιτροπὴ Amstad, ποὺ κατέθεσε ἔκθεση γιὰ τὴν εἰσαγωγὴ ἄρθρου στὸ Ὁμοσπονδιακὸ Σύνταγμα περὶ τῆς γενετικῆς καὶ τῆς ὑποβοηθούμενης ἀναπαραγωγῆς, συμμετεῖχαν, πλὴν τῶν νομικῶν, ἰατρῶν, γενετιστῶν, παιδοψυχολόγων, καὶ δυὸ θεολόγοι/ἠθικοκοινωνιολόγοι, ὁ Helmut Kaiser καὶ ὁ Franz Furger. Οἱ ἀπόψεις τῶν δυὸ δογμάτων ποὺ ἐκπροσωποῦσαν παρατίθενται στὴν ἀρχὴ τῆς ἔκθεσης.
Κατὰ τὴ συζήτηση τοῦ ἀγγλικοῦ νόμου περὶ ἀνθρώπινης ἀναπαραγωγῆς καὶ ἐμβρυολογίας τοῦ 1990, προσκλήθηκε νὰ μιλήσει ὁ ἐπίσκοπός της Ὑόρκης, ὁ ὁποῖος μάλιστα ἦταν καὶ βιολόγος, καὶ οἱ ἀπόψεις προτάχθηκαν στὸ ἐπίσημο κείμενο.
Καὶ στὴν Ἑλλάδα ἔχει συνειδητοποιηθεῖ αὐτὴ ἡ ἀνάγκη καὶ γιὰ τὸ λόγο ἀκριβῶς αὐτὸν στὴν ἐπιτροπὴ τοῦ ὑπουργείου Ὑγείας ποὺ ἐπεξεργάζεται θέματα σχετικὰ μὲ τὶς τράπεζες σπέρματος καὶ τὶς κλινικὲς ἀναπαραγωγῆς, ἔχουν κληθεῖ, πλὴν τῶν νομικῶν, καὶ ἐκπρόσωποι τοῦ ἰατρικοῦ κόσμου, τῶν κλινικῶν γενετιστῶν καὶ ἐμβρυολόγων καὶ φυσικὰ τῆς Ἐκκλησίας.
Ἐπίσης, ὅταν πρὶν ἀπὸ λίγα χρόνια ἀποφασίσθηκε ἡ τροποποίηση τοῦ νόμου περὶ τῶν μεταμοσχεύσεων, ζητήθηκε ἡ γνώμη καὶ τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἄλλων φορέων καὶ ἔγινε εὐρύτερη συζήτηση, παρὰ τὶς ὑφιστάμενες διαφορετικὲς ἀπόψεις, πρὶν τὸ θέμα φτάσει στὴ Βουλή.
Ὁ πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς Βιοηθικῆς τῆς Ἐκκλησίας, τέλος, κλήθηκε δυὸ φορὲς νὰ μιλήσει στὴν Ἐπιτροπὴ Ἀποτίμησης Ἔρευνας καὶ Τεχνολογίας τῆς ἑλληνικῆς Βουλῆς, στὴν ὁλομέλεια τῆς κυπριακῆς Βουλῆς καὶ τὴν περασμένη Δευτέρα, στὴν ἁρμόδια ἐπιτροπὴ τῆς ρωσικῆς Δούμας.
Γιατί στὶς περιπτώσεις αὐτὲς ἡ Ἐκκλησία ἔπρεπε νὰ ἐκφρασθεῖ καὶ τώρα ὄχι; Γιατί τότε ἡ Ἐκκλησία θεωρήθηκε ἀναγκαῖος συνεργάτης, ἐνῶ σήμερα ἀντιμετωπίζεται ὡς προκλητικός διεκδικητής;
Ἡ κατάθεση τῶν ἀπόψεων τῆς Ἐκκλησίας δὲ συνιστᾶ σφετερισμό, ἐκ μέρους της, τῆς νομοθετικῆς ἁρμοδιότητας, ἀλλὰ ἀποτελεῖ συμβολὴ στὸν ἐκσυγχρονισμὸ τῆς νομοθετικῆς διαδικασίας.
* Ὁ Ἀρχιμ. Νικόλαος Χατζηνικολάου εἶναι Προέδρος τῆς Ἐπιτροπῆς Βιοηθικῆς τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλὰδος.