Μετὰ ἀπὸ τὴν Τάξη τοῦ Ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου ψάλλονται οἱ Κανόνες. Οἱ Κανόνες εἶναι οἱ κεντρικοὶ ὕμνοι τοῦ Ὄρθρου καὶ ἡ ψαλμωδία τους καταλαμβάνει ἕνα μεγάλο χρονικὰ μέρος τῆς ὅλης ὀρθρινῆς ἀκολουθίας. Ἃς προσεγγίσουμε, λοιπόν, συνοπτικά –τὸ κατὰ δύναμιν– τὰ σπουδαιότερα ζητήματα, ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν ἱστορία, τὴ δομή, καὶ τὴν ψαλμωδία τῶν Κανόνων.
Ὁ Κανόνας εἶναι ἕνας ἰδιαίτερος καὶ αὐτοτελὴς λατρευτικὸς ὕμνος, ποὺ διαμορφώθηκε ὁριστικὰ κατὰ τὸν 8ο μ.Χ. αἰώνα, καὶ –μὲ τὴν ἐπικράτηση τοῦ Σαββαϊτικοῦ τυπικοῦ στὴν Κωνσταντινούπολη– ἀντικατέστησε πλήρως τὸ Κοντάκιο, ποὺ ἀποτελοῦσε τὸν ἀντίστοιχο ὀρθρινὸ ὕμνο τοῦ ᾈσματικοῦ Τυπικοῦ. Ἡ ὁριστικὴ διαμόρφωση τοῦ Κανόνα εἶναι τὸ τελικὸ προϊὸν μιᾶς μακροχρόνιας ἐξελικτικῆς πορείας, ποὺ ἡ ἀρχή της χάνεται στὰ πρῶτα χριστιανικὰ χρόνια. Θεμέλιο τῆς ἐξελικτικῆς πορείας τοῦ Κανόνα ὑπῆρξε ἀναμφισβήτητα ἡ ψαλμωδία τῶν λεγόμενων Ἐννέα (9) Βιβλικῶν ᾠδῶν, ποὺ ἀπὸ πολὺ νωρὶς συνδέθηκαν ἄρρηκτα μὲ τὴν ἀρχαία (πρωτοχριστιανικὴ) ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου. Πιὸ συγκεκριμένα, μέσα στὸ θεόπνευστο κείμενο τῆς Ἁγίας Γραφῆς ὑπάρχουν Ἐννέα (9) ᾠδὲς (δηλαδή, ὕμνοι πρὸς τὸ Θεό), πού, σύμφωνα μὲ τὶς σχετικὲς ἁγιογραφικὲς διηγήσεις, ἐκφωνήθηκαν σὲ διάφορες ἐποχὲς καὶ ἀπὸ διαφορετικὰ πρόσωπα. Οἱ Ἐννέα (9) αὐτὲς Βιβλικὲς ᾠδὲς εἶναι οἱ ἑξῆς:
1. ᾨδὴ πρώτη. Εἶναι ἡ εὐχαριστήρια ᾠδή, ποὺ ἔψαλλαν οἱ Ἰσραηλίτες ἀμέσως μετὰ ἀπὸ τὴ διάβαση τῆς Ἐρυθρᾶς θάλασσας (Ἔξοδος κεφ. ιε´).
2. ᾨδὴ δευτέρα. Εἶναι πένθιμη ᾠδή. Ἐκφωνήθηκε ἀπὸ τὸ Θεόπτη Μωυσῆ λίγο πρὶν τὸ θάνατό του (Δευτερονόμιον κεφ. λβ´).
3. ᾨδὴ τρίτη. Εἶναι ἡ εὐχαριστήρια ᾠδή, ποὺ ἐκφωνήθηκε ἀπὸ τὴν προφήτιδα Ἄννα, ὅταν συνέλαβε τὸν κριτὴ Σαμουὴλ (Α´ Βασιλειῶν κεφ. β´).
4. ᾨδὴ τετάρτη. Εἶναι ἡ ᾠδή, ποὺ περιέχεται στὸ προφητικὸ βιβλίο τοῦ Ἀββακοὺμ (Ἀββακοὺμ κεφ. γ´).
5. ᾨδὴ πέμπτη. Εἶναι ἡ ᾠδή, ποὺ περιέχεται στὸ προφητικὸ βιβλίο τοῦ Ἡσαΐα (Ἡσαΐου κεφ. κστ´).
6. ᾨδὴ ἕκτη. Εἶναι ἡ ᾠδή, ποὺ ἐκφωνήθηκε ἀπὸ τὸν προφήτη Ἰωνά, ὅταν βρισκόταν μέσα στὴν κοιλιὰ τοῦ κήτους. Περιέχεται στὸ προφητικὸ βιβλίο τοῦ Ἰωνᾶ (Ἰωνᾶ κεφ. β´).
7. ᾨδὴ ἑβδόμη. Εἶναι ἡ ᾠδὴ (προσευχὴ) τῶν Τριῶν Παίδων. Ἡ ᾠδὴ αὐτὴ ἐκφωνήθηκε ἀπὸ τοὺς Τρεῖς Παῖδες, ὅταν τοὺς ὁδηγοῦσαν στὴν «κάμινον τοῦ πυρὸς» (Δανιὴλ κεφ. γ´).
8. ᾨδὴ ὀγδόη. Εἶναι ἡ ᾠδὴ (ὕμνος) τῶν Τριῶν Παίδων. Ἡ ᾠδὴ αὐτὴ ἐκφωνήθηκε ἀπὸ τοὺς Τρεῖς Παῖδες, μέσα στὴν «κάμινον τοῦ πυρός», ὅταν διασώθηκαν μὲ θαυματουργικὸ τρόπο ἀπὸ τὴ φωτιά. Ἡ 7η καὶ ἡ 8η ᾠδὴ περιέχονται στὸ προφητικὸ βιβλίο τοῦ Δανιήλ (Δαν. κεφ. δ´).
9. ᾨδὴ ἐνάτη. Εἶναι ἡ μόνη ᾠδή, ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὰ βιβλία τῆς Καινῆς Διαθήκης. Στὴν πραγματικότητα εἶναι σύνθεση δύο μικρότερων ᾠδῶν. Οἱ δύο (2) αὐτὲς ᾠδὲς εἶναι: α) ἡ ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου, ποὺ ἐκφωνήθηκε ἀπὸ τὴν Παναγία Μητέρα τοῦ Κυρίου, ὅταν συναντήθηκε μὲ τὴν Ἐλισάβετ, τὴ μητέρα τοῦ Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου (Λουκᾶ κεφ. α´) καὶ β) ἡ ᾠδὴ τοῦ προφήτη Ζαχαρία, ποὺ ἐκφωνήθηκε ἀπὸ τὸν ἱερέα Ζαχαρία, τὸν πατέρα τοῦ Τιμίου Προδρόμου, ὅταν –μὲ θαυμαστὸ τρόπο– γεννήθηκε ὁ Τίμιος Πρόδρομος (Λουκᾶ κεφ. α´).
Σὲ πρώτη φάση οἱ στιχολογίες τῶν Ἐννέα (9) Βιβλικῶν ᾠδῶν ψάλλονταν μόνες τους (χωρίς, δηλαδή, τὴ συνοδεία κάποιου ἐφυμνίου ἢ ὕμνου) στὴν ἀρχαία ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου. Ὅμως, μὲ τὸ πέρασμα τοῦ χρόνου δημιουργήθηκαν, ἀρχικά, εἰδικὰ ἐφύμνια, ποὺ συνόδευαν τοὺς στίχους τῶν Βιβλικῶν ᾠδῶν. Ἀργότερα τὰ ἀρχικὰ αὐτὰ ἐφύμνια ἐξελίχθηκαν σὲ σύντομα τροπάρια, ποὺ παρεμβάλλονταν, ὡς Στιχηροὶ Ὕμνοι, ἀνάμεσα στοὺς τελευταίους στίχους τῶν Βιβλικῶν ᾠδῶν, καὶ ἡ ψαλμωδία τους ἐπαναλαμβανόταν πολλὲς φορές. Σὲ αὐτὴ περίπου τὴ φάση τὸ σύνολο τῶν Βιβλικῶν ᾠδῶν, ποὺ ψάλλονταν στὴν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, ἑνοποιήθηκαν σὲ ἕναν (1) ἑνιαῖο ὕμνο, ποὺ ὀνομάστηκε Κανόνας. Ὁ ἑνιαῖος αὐτὸς ὕμνος ἔμελλε, νὰ ἀποτελέσει τὸν κεντρικὸ ὕμνο τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου. Ἀργότερα, τέλος, χάριν συντομίας, οἱ ἀρχαῖες στιχολογίες τῶν Βιβλικῶν ᾠδῶν καταργήθηκαν τελείως (σήμερα ψάλλονται, ἢ ἀναγιγνώσκονται μόνο σὲ κάποιους μοναστηριακοὺς ναούς), γιὰ νὰ παραμείνουν σὲ λειτουργικὴ χρήση μόνο οἱ Στιχηροὶ Ὕμνοι, ποὺ κάποτε τὶς ἀκολουθοῦσαν. Τὸ κείμενο τῶν Ἐννέα (9) Βιβλικῶν ᾠδῶν βρίσκεται σήμερα καταγεγραμμένο στὸ Λειτουργικὸ Ψαλτήριο (στὶς τελευταῖες σελίδες τοῦ βιβλίου) καὶ στὸ Ὡρολόγιο τὸ Μέγα (στὴν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου).
Ὡς πρὸς τὴν ἱστορία τῆς ψαλμωδίας τῶν Κανόνων, παρατηρητέα, ἐν ὀλίγοις, τὰ ἑξῆς: ἀρχικὰ στὸν Ὄρθρο δὲν ψάλλονταν ὅλες οἱ ᾠδὲς τῶν Κανόνων. Ἡ τυπικὴ τάξη τῆς ψαλμωδίας τῶν ᾠδῶν τῶν Κανόνων ἀκολουθοῦσε τὴ σειρά, ποὺ σήμερα διασώζεται μόνο στὸ βιβλίο τοῦ Τριῳδίου. Ἔτσι, ἀπὸ τὴ Δευτέρα μέχρι καὶ τὴν Παρασκευὴ ψάλλονταν τριώδιοι Κανόνες (Κανόνες, δηλαδή, μὲ τρεῖς μόνο ᾠδές). Στοὺς Ὄρθρους τοῦ Σαββάτου ψάλλονταν τετραώδιοι Κανόνες (Κανόνες, δηλαδή, μὲ τέσσερις μόνο ᾠδές), ἐνῶ, τέλος, τόσο στὴν ἀναστάσιμη Ἀγρυπνία τῆς Κυριακῆς, ὅσο καὶ στὶς ὑπόλοιπες Ἀγρυπνίες τοῦ Ἐτήσιου Λειτουργικοῦ Κύκλου, ψάλλονταν ὀκταώδιοι Κανόνες (Κανόνες, δηλαδή, μὲ ὀκτὼ ᾠδές). Πιὸ συγκεκριμένα:
1. Τὴν Δευτέρα ψαλλόταν τριῴδιος Κανόνας, ποὺ περιεῖχε πάντα τὴν α´, η´ καὶ θ´ ᾠδή.
2. Τὴν Τρίτη ψαλλόταν τριῴδιος Κανόνας, ποὺ περιεῖχε πάντα τὴν β´, η´ καὶ θ´ ᾠδή.
3. Τὴν Τετάρτη ψαλλόταν τριῴδιος Κανόνας, ποὺ περιεῖχε πάντα τὴν γ´, η´ καὶ θ´ ᾠδή.
4. Τὴν Πέμπτη ψαλλόταν τριῴδιος Κανόνας, ποὺ περιεῖχε πάντα τὴν δ´, η´ καὶ θ´ ᾠδή.
5. Τὴν Παρασκευὴ ψαλλόταν τριῴδιος Κανόνας, ποὺ περιεῖχε πάντα τὴν ε´, η´ καὶ θ´ ᾠδή.
6. Τὸ Σάββατο ψαλλόταν τετραῴδιος Κανόνας, ποὺ περιεῖχε τὴν στ´, ζ´, η´ καὶ θ´ ᾠδή.
7. Τὴν Κυριακὴ ψαλλόταν ὀκταῴδιος Κανόνας (ἔλειπε μόνο ἡ πένθιμη β´ ᾠδή).
Μὲ τὸ πέρασμα, δυστυχῶς, τοῦ χρόνου ὅλοι οἱ τριώδιοι καὶ τετραώδιοι Κανόνες ἀντικαταστάθηκαν ἀπὸ τοὺς γνωστοὺς ὀκταώδιους Κανόνες, ποὺ συναντᾶμε στὶς σύγχρονες ἐκδόσεις τῶν λειτουργικῶν βιβλίων τοῦ Ἑβδομαδιαίου (Παρακλητικὴ) καὶ τοῦ Ἐτήσιου (Πεντηκοστάριο) Λειτουργικοῦ Κύκλου. Μόνο στὸ Τριώδιο, ὅπως ἀναφέραμε ἀνωτέρω, διατηρήθηκε ἡ ἀρχαία καὶ σωστὴ τυπικὴ τάξη τῆς ψαλμωδίας τῶν Κανόνων τοῦ Ὄρθρου. Ἡ ἀποκατάσταση τοῦ Σαββαΐτικου τυπικοῦ (δηλαδή, ἡ ἐπαναφορά του στὴν ἀρχαία καὶ σωστὴ τυπικὴ τάξη, ποὺ ὅριζε τὴν ψαλμωδία τῶν ἀρχαίων στιχολογιῶν τῶν Ἐννέα Βιβλικῶν ᾠδῶν καὶ τῶν τριῳδίων ἢ τετραῳδίων Κανόνων στοὺς Ὄρθρους τῶν καθημερινῶν ἡμερῶν καὶ τοῦ Σαββάτου) πρέπει, νὰ ἀποτελέσει ἕναν ἀπὸ τοὺς βασικότερους στόχους, ὅσων θὰ ἀσχοληθοῦν μελλοντικὰ μὲ αὐτὸ τὸ δύσκολο –ἀπὸ κάθε ἄποψη– θέμα.
Ὡς πρὸς τὴν ἐσωτερική τους δομή, οἱ Κανόνες ἀποτελοῦνται ἀπὸ μικρότερα μέρη, ποὺ ὀνομάζονται ᾠδὲς (ἡ ὀνομασία ᾠδὴ ἀποτελεῖ ἀπόδειξη τῆς σχέσης τῶν Ἐννέα ἀρχαίων Βιβλικῶν ᾠδῶν μὲ τοὺς σημερινοὺς Στιχηροὺς Ὕμνους, ποὺ συγκροτοῦν τὶς ᾠδὲς τῶν Κανόνων). Ἕνας Κανόνας μπορεῖ νὰ ἔχει ἀπὸ δύο (2) μέχρι καὶ ἐννέα (9) ᾠδές. Ἀνάλογα μὲ τὸν ἀριθμὸ τῶν ᾠδῶν του ὁ Κανόνας χαρακτηρίζεται ὡς τριώδιος, τετραώδιος, ὀκταώδιος κτλ. Τὸ λειτουργικὸ βιβλίο τοῦ Τριῳδίου ὀφείλει τὸ ὄνομά του στοὺς τριώδιους Κανόνες, ποὺ περιέχονται στὶς καθημερινὲς ὀρθρινές του ἀκολουθίες (Τριώδιον = βιβλίο, ποὺ ἔχει τριώδιους Κανόνες). Κάθε μία ἀπὸ τὶς ᾠδὲς τοῦ Κανόνα ἀποτελεῖται ἀπὸ ἕναν (1) Εἱρμὸ καὶ ἀπὸ τὰ Τροπάρια, ποὺ τὸν ἀκολουθοῦν. Ὁ Εἱρμὸς εἶναι ἕνας σύντομος ὕμνος, ποὺ ἀποτελεῖ τὸ μουσικὸ καὶ μετρικὸ πρότυπο ὅλων τῶν Τροπαρίων τῆς ᾠδῆς. Τὸ περιεχόμενο τοῦ Εἱρμοῦ τῆς ᾠδῆς συνδέεται πάντα μὲ τὸ περιεχόμενο τῆς ἀντίστοιχης ἀρχαίας Βιβλικῆς ᾠδῆς. Ἔτσι, π.χ. ἂν προσέξουμε, θὰ παρατηρήσουμε, ὅτι ὅλοι οἱ εἱρμοὶ τῆς α´ ᾠδῆς τῶν Κανόνων ἀναφέρονται στὸ γεγονὸς τῆς θαυμαστῆς διάβασης τῆς Ἐρυθρᾶς θάλασσας καὶ τῆς σωτηρίας τοῦ Ἰσραηλιτικοῦ λαοῦ ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ τοῦ στρατοῦ τῶν Αἰγυπτίων, ἐνῶ ὅλοι οἱ Εἱρμοί της στ´ ᾠδῆς τῶν Κανόνων ἀναφέρονται στὸ γεγονὸς τῆς θαυμαστῆς διάσωσης τοῦ προφήτη Ἰωνᾶ στὴν κοιλιὰ τοῦ κήτους κ.ο.κ. Οἱ μεγάλοι, μάλιστα, ὑμνογράφοι, ποὺ συνέθεσαν ἰδιαίτερους Εἱρμοὺς γιὰ τοὺς Κανόνες τῶν μεγάλων Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν Ἑορτῶν, συνδυάζουν συχνὰ –μὲ μεγάλη ἐπιτυχία– τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρχαίας Βιβλικῆς ᾠδῆς μὲ τὸ περιεχόμενο τῆς τιμώμενης ἑορτῆς, ἐφαρμόζοντας, κατὰ κανόνα, τὴν λεγόμενη τυπολογικὴ ἑρμηνεία τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Μιὰ σειρὰ ἀπὸ ὕμνους, ποὺ ὀνομάζονται Τροπάρια, συνοδεύουν τὸν Εἱρμὸ καί, μαζὶ μὲ αὐτόν, συνθέτουν τὴν ᾠδὴ τοῦ Κανόνα. Τὰ Τροπάρια τῆς ᾠδῆς δὲν ἔχουν δική τους μουσική, ἀλλὰ ἀντιγράφουν μουσικὰ καὶ μετρικὰ (ἐφαρμόζοντας τὶς ἀρχὲς τῆς ἰσοτονίας καὶ ἰσοσυλλαβίας) τὸν Εἱρμό της. Κάθε μία ἀπὸ τὶς ᾠδὲς τοῦ Κανόνα περιέχει, συνήθως, ἀπὸ δύο (2) μέχρι καὶ πέντε (5) Τροπάρια, τὸ τελευταῖο ἐκ τῶν ὁποίων εἶναι θεοτοκίον. Οἱ Κανόνες, τέλος, στὰ διάφορα λειτουργικὰ βιβλία, ἀνάλογα μὲ τὸ περιεχόμενό τους, χαρακτηρίζονται ὡς ἀναστάσιμοι (ὅταν ἐξυμνοῦν τὴν ἀνάσταση τοῦ Κυρίου), σταυρώσιμοι (ὅταν ἐξυμνοῦν τὴ σταύρωση τοῦ Κυρίου), θεομητορικοὶ (ὅταν ἐξυμνοῦν τὸ πρόσωπο τῆς Θεοτόκου), κατανυκτικοὶ (ὅταν ὁδηγοῦν τοὺς πιστοὺς πρὸς τὴν ἐγκράτεια καὶ τὴ μετάνοια) ἁγίων (ὅταν ἐξυμνοῦν τὸ βίο καὶ τὴν πολιτεία τῶν ἁγίων) κ.ο.κ.
Στοὺς καθ᾿ ἡμέραν Ὄρθρους καὶ στοὺς Ὄρθρους τοῦ Σαββάτου, ὅταν ἔχουμε Ἀκολουθία εἰς δ´, ἢ εἰς στ´, ψάλλονται τρεῖς Κανόνες. Ὅταν, ὅμως, ἔχουμε Ἀκολουθία εἰς η´, ἢ Ἀγρυπνία τότε ψάλλονται, συνήθως, δύο Κανόνες, ὁ 1ος ἐκ τῶν ὁποίων εἶναι ἀφιερωμένος στὴ Θεοτόκο. Στὸν Ὄρθρο, τέλος, τῆς Ἀγρυπνίας τῆς Κυριακῆς ψάλλονται τρεῖς Κανόνες. Ἡ ψαλμωδία τῶν Εἱρμῶν καὶ τῶν Τροπαρίων τῶν Κανόνων γίνεται, κατὰ τὴ σωστὴ τυπικὴ τάξη, μὲ τὴ συνοδεία τῆς στιχολογίας τῶν ἀρχαίων βιβλικῶν ᾠδῶν. Ψάλλεται, δηλαδή, ἡ στιχολογία τῆς ἀρχαίας Βιβλικῆς ᾠδῆς, στὸ τέλος τῆς ὁποίας προστίθενται οἱ δύο γνωστοὶ ἐπείσακτοι στίχοι τῶν στιχολογιῶν τοῦ Σαββαΐτικου τυπικοῦ («Δόξα...Καὶ νῦν...»), καὶ ἀνάμεσα στοὺς τελευταίους στίχους της παρεμβάλλονται, ὡς Στιχηροὶ Ὕμνοι, ὁ Εἱρμὸς καὶ τὰ Τροπάρια τῆς ᾠδῆς τοῦ Κανόνα. Σὲ κάθε ᾠδὴ τοῦ Κανόνα ψάλλονται, συνήθως, δέκα τέσσερις (14) Στιχηροὶ Ὕμνοι. Ἀνάλογα μὲ τὴν περίσταση, τὰ Τροπάρια τῆς ᾠδῆς ἐνδέχεται, νὰ ἐπαναλαμβάνονται περισσότερες ἀπὸ μία φορές. Οἱ Κανόνες τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου δὲν ψάλλονται διαδοχικὰ (δηλαδή, ὁ ἕνας μετὰ τὸν ἄλλο), ἀλλὰ τμηματικὰ ἀνὰ ᾠδὴ (ψάλλεται, δηλαδή, ἡ α´ ᾠδὴ ὅλων τῶν Κανόνων, καί, ἐν συνεχείᾳ, ψάλλεται ἡ γ´ ᾠδὴ ὅλων τῶν Κανόνων τῆς ἀκολουθίας κ.ο.κ). Ἡ ψαλμωδία τοῦ Κανόνα διακόπτεται στὴν γ´ καὶ τὴν στ´ ᾠδή. Ἀνάμεσα στὴν γ´ καὶ τὴν δ´ ᾠδὴ τῶν Κανόνων παρεμβάλλεται ἡ Μικρὴ Συναπτή του ἱερέα (Ἐκφώνηση: «Ὅτι Σὺ εἶ ὁ Θεὸς ἡμῶν») καί, ἀμέσως μετά, ψάλλονται τὰ προσόμοια Καθίσματα τοῦ Μηναίου, πού, ἐπειδὴ παρεμβάλλονται ἀνάμεσα στὴν γ´ καὶ τὴν δ´ ᾠδὴ τὴν Κανόνων, ὀνομάζονται Μεσώδιο Κάθισμα. Ἀνάμεσα στὴν στ´ καὶ τὴν ζ´ ᾠδὴ τῶν Κανόνων παρεμβάλλεται μιὰ ἀκόμη Μικρὴ Συναπτὴ τοῦ ἱερέα (Ἐκφώνηση: «Σὺ γὰρ εἶ ὁ Βασιλεὺς τῆς εἰρήνης...») καὶ μετὰ ἀναγιγνώσκεται τὸ Κοντάκιο (τὸ Προοίμιο καὶ ὁ 1ος Οἶκος) καὶ τὸ Συναξάριον τῆς ἡμέρας. Ἡ ἀνάγνωση τοῦ Κοντακίου στὴν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου ἀποτελεῖ ἕνα ἀκόμη κατάλοιπο τοῦ ᾈσματικοῦ Τυπικοῦ.
Στὸ τέλος κάθε ᾠδῆς τῶν Κανόνων τοῦ Ὄρθρου (μετά, δηλαδή, ἀπὸ τὸ θεοτοκίο, ποὺ ἀκολουθεῖ τὸ στίχο «Καὶ νῦν...») ψάλλεται ὁ Εἱρμὸς τῆς ᾠδῆς τοῦ τελευταίου Κανόνα, ποὺ στὸ Σαββαΐτικο τυπικὸ χαρακτηρίζεται ὡς Καταβασία. Συνεπῶς, ἡ φυσικὴ θέση τῶν Καταβασιῶν, κατὰ τὴ σωστὴ τυπικὴ τάξη, βρίσκεται στὸ τέλος κάθε ᾠδῆς. Πολὺ μεταγενέστερα (ὅταν ἡ ψαλμωδία τῶν Κανόνων παρήκμασε, καί, οὐσιαστικά, καταργήθηκε) ἐπικράτησε ἡ συνήθεια, νὰ ψάλλονται ὡς Καταβασίες οἱ Εἱρμοὶ τῶν Κανόνων τῶν Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν ἑορτῶν, καὶ διαμορφώθηκε ἡ γνωστὴ τυπικὴ τάξη τῆς ψαλμωδίας τους μέσα στὸ λειτουργικὸ ἔτος.
Κακῶς στὴ σημερινὴ λατρευτικὴ πράξη μερικῶν ἐνοριακῶν ναῶν στὸν ἀναστάσιμο Ὄρθρο τῆς Κυριακῆς ὁ Κανόνας διακόπτεται καὶ στὴν η´ ᾠδὴ τῶν Κανόνων, γιὰ νὰ παρεμβληθεῖ ἀνάμεσα στὴν η´ καὶ θ´ ᾠδὴ ἡ Τάξη τοῦ Ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου.
Στοὺς ἐνοριακούς, λοιπόν, ναοὺς σήμερα ἔχει ἐπικρατήσει ἡ ἑξῆς τυπικὴ τάξη:
Ὁπωσδήποτε πρὶν τὸν Κανόνα, καὶ ὄχι ἀνάμεσα στὴν Καταβασία της η´ καὶ τῆς θ´ ᾠδῆς, ὅπως ἔχουμε ἤδη ἀναφέρει, ἀναπτύσσεται ἡ Τάξη τοῦ Ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου.
Ψάλλεται ἢ ἀναγιγνώσκεται μόνον ἡ α´ καὶ ἡ γ´ ᾠδὴ τῶν Κανόνων (μὲ τελείως λανθασμένο τρόπο, δηλαδὴ χωρὶς τὴ στιχολογία τῶν Βιβλικῶν ᾠδῶν. Ἔτσι, π.χ. ἡ στιχολογία τῶν Βιβλικῶν ᾠδῶν ἀντικαθίσταται ἀπὸ ἄσχετους στίχους, ὅπως «Δόξα σοι ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι», ἢ «Ἅγιε τοῦ Θεοῦ πρέσβευε ὑπὲρ ἡμῶν» κτλ, ποὺ ἐπαναλαμβάνονται πολλάκις).
Ἀκολουθεῖ ἡ Μικρὴ Συναπτὴ τοῦ ἱερέα (Ἐκφώνηση: «Ὅτι Σὺ εἶ ὁ Θεὸς ἡμῶν...»).
Ψάλλεται τὸ τυχὸν Μεσώδιο Κάθισμα.
Λέγεται, ἐν συνεχείᾳ, ἡ Μικρὴ Συναπτὴ τοῦ ἱερέα (Ἐκφώνηση: «Σὺ γὰρ εἶ ὁ Βασιλεύς...»)
Ἀναγιγνώσκεται τὸ Κοντάκιο καὶ τὸ Συναξάριο τῆς ἡμέρας.
Ψάλλονται οἱ Καταβασίες (ὡς Καταβασίες, ἐν προκειμένω, θεωροῦνται ὄχι οἱ Εἱρμοὶ τοῦ τελευταίου ἀπὸ τοὺς Κανόνες τῆς ἡμέρας, ἀλλὰ οἱ Εἱρμοὶ τῆς πλησιέστερης χρονικὰ Δεσποτικῆς καὶ Θεομητορικῆς ἑορτῆς ἢ οἱ Εἱρμοὶ τοῦ γνωστοῦ Κανόνα τῆς Θεοτόκου «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου» κτλ).
Ἀξιοσημείωτη, ὅσον ἀφορᾶ τὴν ψαλμωδία τῆς θ´ ᾠδῆς τῶν Κανόνων, εἶναι ἡ Στιχολογία τῆς Τιμιωτέρας. Ὡς Τιμιωτέρα χαρακτηρίζονται οἱ ἕξι (6) πρῶτοι στίχοι τῆς θ´ Βιβλικῆς ᾠδῆς (ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου), ποὺ ψάλλονται, ἀκόμη καὶ σήμερα, μὲ τὴ συνοδεία τοῦ κοινοῦ Στιχηροῦ Ὕμνου: «Τὴν Τιμιωτέραν τῶν Χερουβείμ...». Ἡ Τιμιωτέρα ἀποτελεῖ τὴν ἀρχαία εἰσαγωγὴ τῆς ψαλμωδίας τῆς θ´ ᾠδῆς τῶν Κανόνων, καὶ διατηρήθηκε μέχρι τὶς ἡμέρες μας ἐξαιτίας τῆς σύνδεσής της μὲ τὸ πρόσωπο τῆς Θεοτόκου. Στὶς Δεσποτικές, τέλος, καὶ Θεομητορικὲς ἑορτὲς ὑπάρχει σήμερα ἡ τυπικὴ συνήθεια, νὰ ψάλλεται (μὲ τελείως, φυσικά, λανθασμένο τρόπο καὶ χωρὶς τὴ στιχολογία τῆς ἀρχαίας Βιβλικῆς ᾠδῆς) –ἐκτὸς ἀπὸ τὴν α´ καὶ τὴ γ´ ᾠδὴ– καὶ ἡ θ´ ᾠδὴ τῶν Κανόνων (ἂν καί, παραδόξως, καταλιμπάνεται τὶς ἡμέρες αὐτὲς ἡ ψαλμωδία τῆς Τιμιωτέρας).
Ἀπὸ τὰ ἀνωτέρω κατέστη σαφές, ὅτι σήμερα ἡ ψαλμωδία τῶν Κανόνων τοῦ Ὄρθρου ἔχει, κατ᾿ οὐσίαν, καταργηθεῖ. Ἐλάχιστα σπαράγματα τῆς ψαλμωδίας τους διατηροῦνται σήμερα σὲ λειτουργικὴ χρήση καί, φυσικά, ἐπικρατεῖ μιὰ πλήρης καὶ καθολικὴ σύγχυση γύρω ἀπὸ ὅλα τὰ ζητήματα, ποὺ σχετίζονται μὲ τὸν ὀρθὸ τρόπο τῆς ψαλμωδίας τους. Οἱ αἰτίες αὐτῆς τῆς ἀρνητικῆς ἐξέλιξης εἶναι, σίγουρα, πολλές. Ἂν μᾶς ἐπιτρέπεται ἡ διατύπωση μιᾶς προσωπικῆς καὶ καθαρὰ ὑποκειμενικῆς ἐκτίμησης, θὰ ὑποστηρίζαμε, ὅτι οἱ βασικότερες, ἴσως, αἰτίες εἶναι: α) ἡ κατάργηση τῆς ψαλμωδίας τῶν στιχολογιῶν τῶν Ἐννέα Βιβλικῶν ᾠδῶν καὶ β) ἡ κατάργηση τῶν ἀρχαίων τριῳδίων καὶ τετραωδίων Κανόνων καὶ ἡ ἀντικατάστασή τους μὲ τοὺς γνωστούς μας ὀκταωδίους Κανόνες. Ἡ ἐπιστροφή μας στὴν ἀρχαία καὶ σωστὴ τυπικὴ τάξη (δηλαδή, ἡ σύνδεση τῶν Κανόνων μὲ τὶς στιχολογίες τῶν ἀρχαίων Βιβλικῶν ᾠδῶν, καθὼς καὶ ἡ ἐπαναφορὰ τῶν τριῳδίων καὶ τετραωδίων Κανόνων στὶς καθημερινὲς ἀκολουθίες τοῦ Ὄρθρου καὶ στὸν Ὄρθρο τοῦ Σαββάτου) ἀποτελεῖ –κατὰ τὴν προσωπικὴ καί, πιθανῶς, λανθασμένη κρίση μας–την μοναδικὴ ἐλπίδα διάσωσης τῶν Κανόνων στὶς ἡμέρες μας.