(Σημ: ἡ παροῦσα ἑνότητα τοῦ 1ου κεφ. περιλαμβάνει 49 παραπομπές, οἱ ὁποῖες βρίσκονται ὡς ὑποσημειώσεις στὶς σελίδες 93-107 τοῦ βιβλίου.)
Τὴν εὐθύνην καὶ τὸ λειτούργημα τῆς διαποιμάνσεως τοῦ πιστοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ ἀναλαμβάνουν διὰ τῆς χειροτονίας τῶν οἱ Ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας, ἤτοι ὁ Ἐπίσκοπος καὶ ὁ Πρεσβύτερος καὶ ὁ τούτων βοηθὸς ἐν τῇ διακονίᾳ τῶν Μυστηρίων διάκονος (ιη´ τῆς Α´), χαρακτηριζόμενοι καὶ ὡς «προεστῶτες» αὐτῆς (α´ Ἀντιοχ.).
Οἱ Ι. Κανόνες διακρίνουν τὰς ἑξῆς τάξεις ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ: Ἱερωμένους ἢ ἱερατικοὺς (ἐπισκόπους – πρεσβύτερους – διακόνους), κληρικοὺς (ὑπηρέτας – ψάλτας – ἐφορκιστὰς – θυρωροὺς – ἀναγνώστας), (κδ´ Λαοδ.) καὶ λαϊκοὺς (οζ´ ΣΤ´, κζ´ Λαοδ.). Πρὸς τούτοις ἕτεροι κανόνες προσθέτουν καὶ τοὺς ἀσκητάς. Ἡ διάκρισις αὕτη δὲν εἶναι ὀντολογική, καθ᾿ ὅσον πάντες διὰ τοῦ Βαπτίσματος καὶ τῶν ἁγίων Μυστηρίων κοινωνοῦν τῆς θείας ζωῆς τοῦ Χριστοῦ, καθιστάμενοι μέτοχοι τῆς σῳζούσης χάριτος τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν ἀγαθῶν τῆς Βασιλείας Του, καὶ διάκονοι τοῦ θελήματός Του καὶ τῆς Ἐκκλησίας Του, ἀλλὰ λειτουργικὴ λόγω τῆς ἰδιαιτέρας διακονίας ἑκάστου εἰς τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ.
Τὸ ἱερατικὸν λειτούργημα ἀποτελεῖ «Θεοῦ δωρεὰν» καὶ «χάρισμα» (στ´ Μέγα Βασιλείου), δωρηθὲν παρὰ τοῦ Σωτῆρος («παρ᾿ ἐμοῦ φησίν, ἐδέξασθε τὸ τῆς ἱερωσύνης ἀξίωμα» Ἐγκυκλ. Ἐπιστ. Γενναδίου Κων/λεως) μὴ ἐξαρτώμενον ἐκ τῆς δικαιοσύνης τοῦ λαμβάνοντος αὐτό, ἢ ἐκ τῆς κοινότητος ἀντιπροσωπευτικῷ δικαίῳ ἢ ἀκόμη καὶ ἐκ τοῦ χειροτονοῦντος, ὅστις δὲν ἐνεργεῖ ἐξ ἰδίας ἐξουσίας ἀλλ᾿ ὡς ἐντελοδόχος τοῦ Ἀρχιποίμενος Χριστοῦ, καὶ «δώσει λόγον τῷ πάντων κριτῇ» (β´ Κυρίλλου). Διὰ τοῦ διδομένου χαρίσματος ὁ ποιμὴν ἱκανοῦται ἵνα ποιμάνῃ τὸν λαὸν τοῦ Θεοῦ. Ἐντεῦθεν καὶ ἡ ἱερωσύνη χαρακτηρίζεται ὡς «θεία» (Ι´ Σάρδ.) ἢ ὡς «τὸ θεῖον καὶ σεβάσμιον ὄνομα τῆς ἱερωσύνης» (κ´ Σάρδ.).
Ὡς χάρισμα ἡ ἱερωσύνη εἶναι συνέχεια καὶ μετοχὴ εἰς τὴν μίαν καὶ μοναδικὴν ἱερωσύνην τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία ἔχει δωρηθῆ εἰς τὴν Ἐκκλησίαν. Εἷς μόνον ἱερεὺς ὑπάρχει εἰς τὴν Ἐκκλησίαν. Οἱ δὲ «ἄνθρωποι ἱερεῖς» τὴν ἱερατείαν αὐτοῦ ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ λειτουργοῦντες» (Κανὼν Καρχηδόνος).
Λειτουργοὶ τῆς ἱερωσύνης τοῦ Χριστοῦ εἶναι κατὰ πρῶτον λόγον οἱ ἐπίσκοποι, διὸ καὶ ὡς ἱερεῖς ἢ «τοῦ Θεοῦ ἱερεῖς» εἰς τοὺς ἱεροὺς Κανόνας χαρακτηρίζονται κυρίως οἱ Ἐπίσκοποι, (μθ´, ξδ´, πα´ Καρθαγ.). Ὁ ἱερατικὸς χαρακτὴρ τοῦ λειτουργήματος τῶν ἐπισκόπων πιστοῦται ἐκ τῆς προεδρικῆς αὐτῶν θέσεως εἰς τὸ μυστήριόν της θείας Εὐχαριστίας («προεστάναι θείου θυσιαστηρίου» α´ Κυρίλλου), ὅπερ εἶναι καὶ τὸ κεντρικὸν καὶ συστατικὸν τῆς Ἐκκλησίας Μυστήριον. Ἐντεῦθεν καὶ ὁ ἐπίσκοπος εἶναι ὁ κατ᾿ ἐξοχὴν ὑπεύθυνος διὰ τὴν μετάδοσιν «τῆς προσφορᾶς» (ιγ´ Α´), τὴν ἐπιβολὴν καὶ διακανονισμὸν τῶν ἐπιτιμίων τῆς ἀποχῆς ἀπὸ τῆς θείας κοινωνίας, τὴν ἀποδοχὴν τῶν μετανοούντων (ιβ´ Α´) καὶ ἀποκατάστασιν αὐτῶν εἰς τὴν θείαν κοινωνίαν, ὡς καὶ τὴν χειροτονίαν τῶν λειτουργῶν τῶν θείων Μυστηρίων.
Ἡ μοναδικὴ αὐτὴ ἱερατικὴ «λειτουργία καὶ φροντὶς τοῦ λαοῦ» (λστ´ Ἀπ.) καθιστᾶ τοὺς ἐπισκόπους «ἰθυντὰς» ἢ «καθηγητάς» (νγ´ Καρθαγ.), «ἐπιστάτας τῶν τοῦ Σωτῆρος ποιμνίων», «ποιμένας» («τῆς ἀρχιερωσύνης, δι᾿ ἧς ποιμαίνειν ἐτάχθησαν», ιστ´ ΑΒ´). Οὗτοι εἶναι οἱ «οἰκονομοῦντες» τὰς Ἐκκλησίας (στ´ Β´). Ὡς οἰκονόμοι τῶν μυστηρίων τοῦ Θεοῦ οἱ ποιμένες δέον νὰ ἔχουν βαθείαν συνείδησιν, ὅτι δὲν ἀσκοῦν ἰδίαν ἐξουσίαν, ὡς χαρακτηριστικῶς διδάσκει καὶ ὁ Ἱ. Χρυσόστομος: «ὁ δὲ λοιπὸν ζητεῖται ἐν τοῖς οἰκονόμοις, ἵνα πιστός τις εὑρεθῇ. Τουτέστιν, ἵνα μὴ τὰ δεσποτικὰ σφετερίσηται, ἵνα μὴ ὡς δεσπότης ἑαυτῶ ἐκδικῇ, ἀλλ᾿ ὡς οἰκονόμος διοικῇ. Οἰκονόμου γὰρ τὸ διοικεῖν τὰ ἐγκεχειρισθέντα καλῶς· οὐχ αὐτῷ λέγειν εἶναι τὰ δεσποτικά, ἀλλὰ τουναντίον τοῦ δεσπότου τὰ ἑαυτοῦ». Εἶναι ἐπίσης τὰ κέντρα ἑνότητος τῶν ὧν προΐστανται Ἐκκλησιῶν, ὡς εἰκόνες καὶ τύποι καὶ εἰς τόπον Θεοῦ, ἔχοντες τὴν φροντίδα πάντων τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων» «ὡς τοῦ Θεοῦ ἐφορῶντος» (λη´ Ἀποστ.).
Ἐντεῦθεν κατανοεῖται καὶ ἡ ἀπαίτησις τῶν Κανόνων περὶ ὑπάρξεως ἑνὸς μόνον ἐπισκόπου ἐν ἑκάστῃ ἐπισκοπῇ. Περισσότεροι τοῦ ἑνὸς ἐπίσκοποι θὰ ἐσήμαινε διάσπασιν τῆς ἑνότητος τῆς Ἐκκλησίας διὰ τῆς ὀργανώσεως τῶν μελῶν αὐτῆς περὶ δυὸ ἢ καὶ περισσοτέρους ἐπισκόπους, κέντρα ἑνότητος. (ιε´ Ζ´, η´ Α´, ιστ´ τῆς ΑΒ´).
Τῆς ἱερωσύνης τοῦ Χριστοῦ μετέχουν καὶ οἱ πρεσβύτεροι, συμποιμαίνοντες καὶ συνδιοικοῦντες μετὰ τοῦ Ἐπισκόπου τὰς ἐπισκοπὰς ἐν ταῖς ἐνορίαις. Οὗτοι ἀξιοῦνται ὡσαύτως «καθέδρας» καὶ «προεδρίας» συμμετέχοντες τοῦ χαρίσματος καὶ τῆς εὐθύνης τοῦ ἐπισκόπου διὸ καὶ οἱ ἀπαιτήσεις τῶν Κανόνων διὰ τὰ καθήκοντα τῶν πρεσβυτέρων ἐν πολλοῖς συμπίπτουν μὲ τὰς ἀφορώσας τοὺς ἐπισκόπους.
Ὁ ἐπίσκοπος, ὡς κέντρον ἑνότητος καὶ ζῶσα εἰκὼν τοῦ Χριστοῦ ἐν ἑκάστῃ τοπικὴ Ἐκκλησία, μόνος αὐτὸς κέκτηται τὸ δικαίωμα τοῦ χειροτονεῖν τοὺς λειτουργούς της ἑνότητος τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ δικαίωμα τοῦτο καθιστᾶ τὸν ἐπίσκοπον τὸ μοναδικὸν κέντρον ἑνότητος.
Ὁ ἐπίσκοπος συνάπτει οἰονεὶ γάμον μετὰ τῆς λαχούσης αὐτῷ ἐπισκοπῆς διὸ καὶ οὗτος ὀφείλει ὅπως μὴ ἐγκαταλείπῃ «τῆς αὐθεντικῆς αὐτοῦ καθέδρας» καὶ «μὴ ἀμελεῖν τῆς φροντίδος καὶ τῆς συνεχείας τοῦ ἰδίου θρόνου» (οα´ Καρθαγ.). Ἡ δὲ μετάθεσις ἐπισκόπου θεωρεῖται πνευματικὴ μοιχεία.
Οἱ πρεσβύτεροι καὶ διάκονοι διὰ τῆς χειροτονίας τῶν συνδέονται μετὰ Ναοῦ πόλεως, ἢ κώμης, ἢ Κοιμητηρίου, ἢ Μαρτυρίου, ἢ ἱδρύματος, ἢ Μονῆς, ἐὰν πρόκειται περὶ μοναχῶν. Χειροτονία κληρικοῦ ἀπολελυμένως γενομένη εἶναι ἄκυρος (στ´ Δ´), ἐφ᾿ ὅσον δὲν ἐξασφαλίζει ὀργανικὴν σύνδεσιν τοῦ χειροτονουμένου πρὸς τὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίας, ὅπερ πάντοτε ἔχει ὡς κέντρον ἑνότητος καὶ συνάξεων Ναὸν τινά.
Τόσον ὁ ἐπίσκοπος ἐν τῇ ἐπισκοπῇ ὅσον καὶ ὁ πρεσβύτερος ἐν τῇ κοινότητι, ἐν ᾗ διακονεῖ, εἶναι κέντρα, ἀλλὰ καὶ λειτουργοὶ τῆς ἑνότητος τῆς Ἐκκλησίας συνάγοντες περὶ τὸν Χριστὸν τὸν λαὸν τοῦ Θεοῦ. Κατὰ τὸν Κ Μουρατίδην «αἱ ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ διακρίσεις ὑφίστανται ἀκριβῶς πρὸς ἐπίτευξιν τῆς ἑνότητος τῶν μελῶν τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας καὶ οὐδόλως εἰς τὴν διαίρεσιν ἢ ἀντίθεσιν αὐτῶν».
Οἱ λαμβάνοντες τὸ χάρισμα τῆς ἱερωσύνης ὑπέχουν βαρείας εὐθύνας διὰ τὴν κατὰ Χριστὸν καθοδήγησιν καὶ αὔξησιν τοῦ ποιμνίου των. «…Ἐπεὶ γάρ, ὡς ἅπαξ ἐγκεχειρισμένον ἱερατικὴν φροντίδα, ταύτης ἔχεσθαι μετ᾿ εὐρωστίας πνευματικῆς, καὶ οἰον ἀνταποδύεσθαι τοῖς πόνοις καὶ ἱδρώτα τὸν ἔμμισθον ἐθελοντὶ ὑπομεῖναι». Ἀποστολὴ τῶν ποιμένων καὶ ἰδίᾳ τῶν ἐπισκόπων εἶναι ἡ «οἰκοδομὴ τῶν λαῶν» καὶ ἡ καθοδήγησις αὐτῶν εἰς τὸν κατὰ τοῦ διαβόλου καὶ τῶν παθῶν ἀγώνα. Ὅ,τι μετ᾿ ἰδιαιτέρας ἐμφάσεως λέγουν οἱ β´ καὶ γ´ Κανόνες τῆς ΑΒ´ Συνόδου περὶ τῆς διαποιμάνσεως τῶν μοναχῶν ἰσχύει ἀναμφιβόλως καὶ διὰ τὴν διαποίμανσιν τῶν ἐν τῷ κόσμῳ βιούντων. Ὁ ποιμὴν ἐν πρώτοις δέον, «θεοφιλής» ὧν, νὰ ἔχῃ τὴν «πρόνοιαν τῆς ψυχικῆς σωτηρίας» τῶν ποιμαινομένων «ἀρτίως τῷ Θεῷ» προσάγων τὰς ψυχὰς αὐτῶν (β´ ΑΒ´). Τοὺς ἀποδιδράσκοντας ἐκ τῆς Μονῆς (ἢ τῆς ἐν τῷ κόσμῳ ἐκκλησιαστικῆς ποίμνης) δέον νὰ ἀναζητῇ «μετὰ πολλῆς της ἐπιμελείας» καὶ νὰ ἀγωνίζεται «τῇ προσηκούσῃ καὶ καταλλήλῳ τοῦ πταίσαντος ἰατρείᾳ τὸ νενοσηκὸς ἀνακτᾶσθαι καὶ ἐπιρρωνύειν». Μὴ πράττων τοῦτο πρέπει νὰ ἀφορίζεται. «Εἰ γὰρ ὁ ζώων ἀλόγων τὴν προστασίαν ἐγχειριζόμενος, καὶ τοῦ ποιμνίου καταμελῶν, οὐκ ἀτιμώρητος καταλιμπάνεται. Ὁ τῶν τοῦ Χριστοῦ θρεμμάτων τὴν ποιμαντικὴν ἀρχὴν καταπιστευθείς, καὶ ῥαστώνῃ καὶ ῥαθυμίᾳ τὴν αὐτῶν σωτηρίαν ἀπεμπολῶν, πῶς οὐ δίκας τοῦ τολμήματος εἰσπραχθήσεται;» (γ´ ΑΒ´).
Τὸ ποιμαντικὸν ἔργον δὲν περιορίζεται μόνον εἰς τὰς κατ᾿ ἄτομον ἐποικοδομητικὰς συνομιλίας ποιμένος καὶ ποιμαινομένων, ἀλλὰ τελεῖται καὶ ἐν τῇ ἱερουργίᾳ τῶν θείων Μυστηρίων καὶ τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ, ὡς καὶ ἐν τῇ ἐν γένει πνευματικῇ διακυβερνήσει τοῦ ποιμνίου. Οὕτως οἱ ἱεροὶ Κανόνες ἐπιτάσσουν, ὅπως οἱ ποιμένες τελοῦν τὰ ἱερὰ Μυστήρια κανονικῶς καὶ μετὰ κατάλληλον προετοιμασίαν μεταδίδοντες αὐτὰ τοῖς ἀξίοις καὶ οὐδέποτε τοῖς αἱρετικοίς· ὅπως κηρύττουν τακτικῶς καὶ ἀνελλιπῶς τὸν θεῖον Λόγον κατὰ τὰς θείας Γραφᾶς καὶ τὴν Πατερικὴν Παράδοσιν (ιθ´ ΣΤ´), ρυθμίζοντες τὸν λαὸν «πρὸς πίστιν ὀρθὴν καὶ πολιτείαν ἐνάρετον»· ὅπως μεριμνοῦν «διὰ τὴν ἐπιστροφὴν τῶν αἱρετικῶν», ἰδίᾳ οἱ ἐπίσκοποι (ρκα´ Καρθαγ.)· ὅπως διαχειρίζωνται (οἱ ἐπίσκοποι) τὰ οἰκονομικὰ τῆς Ἐκκλησίας μετὰ τῶν πρεσβυτέρων καὶ τῶν διακόνων καὶ μεταδίδουν τοῖς χρείαν ἔχουσι κληρικοῖς καὶ λαϊκοῖς (κε´ Ἀντιοχ., νθ´ Ἀποστ.)., «μετὰ φόβου Θεοῦ καὶ πάσης εὐλαβείας» (μα´ Ἀποστ.), ὡσαύτως ἐπιτάσσουν ὅπως μὴ ἀσχολοῦνται μὲ διοικητικὰς καὶ στρατιωτικὰς ὑποθέσεις καὶ ἀσχολίας ἐπὶ ἐγκαταλείψει τῶν ποιμαντικῶν τῶν καθηκόντων (Ι´ Ζ´, πγ´ Ἀποστ.), μὴ ἐπιλαμβάνωνται οἴκων καὶ κτημάτων ἀλλοτρίων διὰ κέρδος, εἰμὴ χάριν ἐπιμελείας ὀρφανῶν καὶ ἀπροστατεύτων, κατ᾿ ἐντολὴν τοῦ ἐπισκόπου (γ´ Δ´), παρεμβαίνουν δὲ παρὰ τῷ βασιλεῖ καὶ τοῖς ἄρχουσι, ὡς πατέρες πνευματικοί, μόνον πρὸς συνηγορίαν ὑπὲρ ἀδικουμένων, διωκομένων, ὀρφανῶν, χηρῶν καὶ πτωχῶν (ζ, η´ Σάρδ.), διότι παρεμβάσεις εἰς τοὺς ἄρχοντας δι᾿ ἰδιοτελεῖς λόγους προκαλοῦν σκανδαλισμὸν καὶ στεροῦν τοὺς ἐπισκόπους της πρὸς αὐτοὺς παρρησίας. Ἔργον τῶν ποιμένων εἶναι καὶ ἡ ἀποδοχὴ τῶν μετανοούντων καὶ ἐπιστρεφόντων ὡς καὶ ἡ καταλλαγὴ αὐτῶν τῇ Ἐκκλησίᾳ (νβ´ Ἀποστ., μγ´ Καρθαγ.).
Ἰδιαιτέρως οἱ ἐπίσκοποι εἶναι ὑπεύθυνοι διὰ τὴν κατήχησιν τῶν Κατηχουμένων καὶ τὴν ἐξέτασιν αὐτῶν πρὸ τοῦ Βαπτίσματος (μστ´ Λαοδ., οη´ Πένθ.) ὡς καὶ τὴν προστασίαν τῶν μοναχῶν (δ´ Δ´). Εἰς τοὺς ὑπ᾿ αὐτὸν δὲ κληρικοὺς ὀφείλει ὁ ἐπίσκοπος ἀγάπην καὶ αὐτοὶ ὀφείλουν εἰς αὐτὸν ὑποταγὴν (ιδ´ Σάρδ.), ὡς πρὸς «Πατέρα» (η´ Καρθαγ.), καθ᾿ ὅσον «αὐτὸς ἐστιν ὁ πεπιστευμένος τὸν λαὸν τοῦ Κυρίου ὑπὲρ τῶν ψυχῶν αὐτῶν λόγον ἀπαιτηθησόμενος» (λθ´ Ἀποστ.).
Οὕτως ὁ ἐπίσκοπος εἶναι κυρίως καὶ προεχόντως ποιμὴν καὶ φιλόστοργος πατὴρ τῶν πρεσβυτέρων («οἰκεῖος πατήρ» ιγ´ ΑΒ´) καὶ πάντων τῶν ὑπ᾿ αὐτὸν κληρικῶν καὶ λαϊκῶν καὶ οὐχὶ διοικητής τις καὶ ἄρχων ἀσκῶν ἀπρόσωπον καὶ ψυχρᾶν διοίκησιν, μὴ ἑδραζομένην εἰς τὴν ἀγάπην καὶ μὴ προάγουσαν τὴν κοινωνίαν τῶν προσώπων. Ὡς εἰκόνες τοῦ Χριστοῦ, οἱ ἐπίσκοποι δέον νὰ ἀκτινοβολοῦν καὶ τὰ ποιμαντικὰ χαρίσματα Αὐτοῦ. Ἐνῶ δὲ ὁ βασιλεὺς (καὶ γενικῶς οἱ ἄρχοντες) εἶναι πρόσωπον ἐξωτερικὸν καὶ «σωματικόν», ὁ ἀρχιερεὺς ὀφείλει νὰ εἶναι πρόσωπον «ἐσωτερικὸν καὶ πνευματικόν, καὶ τοῦ πρατοτάτου καὶ ἀμνησικάκου Χριστοῦ μιμητὴς γνησιώτατος». Οὕτως ἠσθάνοντο καὶ οἱ Πατέρες τῆς Σαρδικῆς: «Ἐπειδὴ ἥσυχοι καὶ ὑπομονητικοὶ ὀφείλομεν εἶναι, καὶ διαρκῆ τὸν πρὸς πάντας ἔχειν οἶκτον» (ιη´ Σάρδ.). Ὁμοίως ἀντιλαμβάνεται τὴν ἀποστολὴν τοῦ ἐπισκόπου καὶ ὁ βυζαντινὸς πολιτικὸς νόμος: «Ἐπίσκοπος ἐστιν ἐπιτηρητὴς καὶ ἐπιμελητὴς πασῶν τῶν ἐκκλησιαζομένων ψυχῶν τῶν ἐν τῇ αὐτοῦ ἐπαρχία... ἴδιον δὲ Ἐπισκόπου, τοῖς μὲν ταπεινοῖς συγκατέρχεσθαι, καταφρονεῖν δὲ τῶν ἐπαιρομένων... Καὶ προκινδυνεύειν τοῦ ποιμνίου, καὶ τὴν ἐκείνων στενοχωρίαν, οἰκείαν ὀδύνην ποιεῖσθαι». Ὡς φιλόστοργος πατὴρ ὁ ἐπίσκοπος δέον νὰ μὴ ἐγκαταλίπῃ ἐπὶ μακρὸν χρονικὸν διάστημα τὴν ἐπαρχίαν του καὶ «λυπεῖν τὸν ἐμπεπιστευμένον αὐτῷ λαόν» (Σάρδ. ια´). Γενικῶς ἐπίσκοποι καὶ πρεσβύτεροι ὀφείλουν νὰ μὴ ἀμελοῦν τοῦ ὑπ᾿ αὐτοὺς κλήρου καὶ λαοῦ, παιδεύοντες αὐτοὺς εἰς εὐσέβειαν, ἐὰν δὲ ἀμελοῦν αὐτῶν ἀφορίζονται, ἐπιμένοντες δὲ τῇ ἀμελείᾳ καὶ ραθυμίᾳ καθαιροῦνται (νη´ Ἀποστ.).
Ἐν τῇ ἐνασκήσει τοῦ ποιμαντικοῦ ἔργου οἱ ποιμένες διατρέχουν τὸν κίνδυνον νὰ ἀσκοῦν τοῦτο ἀνθρωποκεντρικῶς, ἤτοι κατὰ τὴν ἰδίαν αὐτῶν κρίσιν καὶ ὄχι κατὰ τὸ φρόνημα τῆς Ἐκκλησίας. Πρὸς ἀποφυγὴν τοῦ κινδύνου τούτου οἱ ποιμένες ἐν τῇ διαχειρίσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων καὶ τὴ διακυβερνήσει τῶν ψυχῶν δέον ὅπως ἀκολουθοῦν τοὺς ἱεροὺς Κανόνας, οἱ ὁποῖοι ἐκφράζουν τὴν θεανθρωπίνην βούλησιν τῆς Ἐκκλησίας, ἐπὶ ἀμφιβόλων δὲ ἢ καὶ ἀμφισβητουμένων θεμάτων καταφεύγουν εἰς τὴν συνοδικὴν ἐπίλυσιν αὐτῶν. Διὸ οἱ ἐπίσκοποι ὀφείλουν νὰ μετέχουν εἰς τὰς συνόδους διὰ νὰ διδάσκουν ἢ διδάσκωνται «εἰς κατόρθωσιν τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῶν λοιπῶν» (μ´ Λαοδ.). Ὀφείλουν ἐπίσης νὰ ἀπευθύνωνται πρὸς τὸν πρῶτον μεταξὺ αὐτῶν διὰ τὰ γενικώτερα ἐκκλησιαστικὰ ζητήματα (λδ´ Ἀποστ.). Κατὰ τὸν ιδ´ τῆς Ζ´ «ὅτι τάξις ἐμπολιτεύεται τῇ ἱερωσύνῃ, πᾶσιν ἀρίδηλόν ἐστι. Καὶ τὸ σὺν ἀκριβείᾳ διατηρεῖν τὰς τῆς ἱερωσύνης ἐγχειρήσεις Θεῷ εὐάρεστον».
Τὸ καθῆκον τοῦτο τῆς συμμορφώσεως τῆς πορείας τῆς Ἐκκλησίας πρὸς τὴν βούλησιν τοῦ Κυρίου βαρύνει κυρίως τοὺς ἐπισκόπους, οἵτινες εἶναι οἱ κατ᾿ ἐξοχὴν διδάσκαλοι τῆς Ἀληθείας χαρακτηριζόμενοι καὶ ὡς «ὀφθαλμοὶ τῆς Ἐκκλησίας». Ἐκ τῆς καλῆς δὲ ἢ κακῆς καταστάσεως αὐτῶν τὸ ὅλο σῶμα τῆς Ἐκκλησίας συνδιακινδυνεύει ἢ συνδιασώζεται. Οἱ ἐπίσκοποι, ἔχοντες τὸ χάρισμα τῆς διδασκαλίας τῆς Ἀληθείας, δέον νὰ εἶναι ὅλως εὐαίσθητοι εἰς πάσαν προσπάθειαν λανθανούσης ἢ καὶ φανερᾶς νοθεύσεως τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ βίου διὰ διδασκαλιῶν ἢ κατευθύνσεων ξένων ἢ καὶ ἀντιθέτων πρὸς τὸ πνεῦμα τῆς Ἐκκλησίας. Ἕκαστος ἐπίσκοπος δέον νὰ ἀποτελῇ τὴν ἀγρυπνοῦσαν συνείδησιν τῆς Ἐκκλησίας διακρίνων τὰ «τῇ ἐκκλησιαστικῇ πίστει σύμφωνα» (Ι´ Καρθαγ.), ἢ καὶ ἀντιτιθέμενα, ἀγωνιζόμενος διὰ τὴν «ἐπιστήμην», ἤτοι τὴν ἀκρίβειαν τῶν δογμάτων, διὰ τὴν «ὁμολογίαν τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας» καὶ διὰ «τὴν τῆς ἀληθείας ἐκδικίαν» (ιζ´ Σάρδ.) Οἱ μέλλοντες νὰ χειροτονηθοῦν ἐπίσκοποι καὶ πρεσβύτεροι δέον νὰ εἶναι γνῶσται τῶν συνοδικῶς δεδογμένων «ἵνα μὴ ποιοῦντες κατὰ τῶν ὅρων τῆς συνόδου μεταμεληθῶσιν» (ιη´ Καρθαγ.).
Τὸ λειτούργημα τοῦτο, τὸ ὁποῖον ἐνεργοποιοῦν οἱ ἐπίσκοποι ἰδιαιτέρως εἰς τὰς Συνόδους, ἀλλὰ καὶ ἐν ἀνάγκῃ πρὸ αὐτῶν διὰ τῆς διακοπῆς τοῦ μνημοσύνου των εἰς κατεγνωσμένην αἵρεσιν πεσόντων μητροπολιτῶν ἢ πατριαρχῶν προϋποθέτει γνῶσιν θεολογικήν, ὄχι βεβαίως ἐν διανοητικῇ μόνον ἐννοίᾳ, ἀλλὰ ἐν τῇ ἁγιοπατερικῇ ἐννοία τῆς μυστικῆς κοινωνίας καὶ γνώσεως τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ καὶ τῶν ἐνεργειῶν αὐτοῦ πρὸς διάκρισιν ἀπὸ τὰς ἐνεργείας τοῦ διαβόλου. Ἄλλαις λέξεσιν οὐχὶ μόνον «μορφωμένοι» ἢ κοινωνικῶς δραστήριοι ἀλλ᾿ ἅγιοι καὶ χαρισματοῦχοι ἐπίσκοποι ἐκφράζουν τὴν ἀλάθητον συνείδησιν τῆς Ἐκκλησίας. Ὑπερβολικὴ ἐνασχόλησις τῶν ἐπισκόπων με τὰ κοινωνικὰ ἔργα εἶναι δυνατὸν νὰ ἀπορροφήσῃ αὐτοὺς ὁλοτελῶς καὶ νὰ παρασύρῃ αὐτοὺς εἰς μίαν ἀνθρωποκεντρικὴν ποιμαντικήν, ἥτις δὲν θὰ ἐπιτρέπη εἰς αὐτοὺς νὰ εἶναι οἱ κατ᾿ ἐξοχὴν θεολόγοι, διδάσκαλοι καὶ ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ εἰς τὴν Ἀλήθειαν τῆς Ἐκκλησίας.
Ἀπαίτησις τῆς Ἐκκλησίας διὰ τοὺς Ποιμένας, ἐκφραζομένη διὰ τῶν Ἱ. Κανόνων, εἶναι ὅπως οὗτοι παρέχουν εἰς τοὺς πιστοὺς ὑπόδειγμα ἁγίας ζωῆς, ὄντες «κανόνες πίστεως» καὶ ἁγιότητος ἢ κατὰ τὸν ιβ´ τῆς Λαοδικείας «ὄντες ἐκ πολλοῦ δεδοκιμασμένοι ἔν τε τῷ λόγῳ τῆς πίστεως καὶ τῇ εὐθέως βίου πολιτείᾳ». Ἡ ἐπὶ πολὺν χρόνον δοκιμασία εἰς ἕκαστον βαθμὸν εἶναι ἀναγκαία διὰ νὰ ἀποδειχθῆ «ἡ πίστις (αὐτῶν) καὶ ἡ τῶν τρόπων καλοκαγαθία, καὶ ἡ στερρότης καὶ ἡ ἐπιείκεια, γνώριμος γενέσθαι δυνήσεται» (Ι´ Σάρδ.). Μετὰ τοιαύτην δοκιμασίαν τὸ ποίμνιον δύναται νὰ ἀναγνωρίσῃ τοὺς ποιμένας ὡς ὁδηγοὺς καὶ διδασκάλους του.
Τὸ ποιμαντικὸν ἔργον δύναται νὰ ἀσκῆται μόνον ὑφ᾿ ὅσων «ὁ βίος ὀρθός ἐστι καὶ μηδὲν τούτοις ἀντίκειται» (ιβ´ Θεοφ.). Τὸ δὲ «ἐν λαϊκοῖς ἐπιλήψιμον πολλῷ μᾶλλον ἐν κληρικοῖς ὀφείλει καταδικάζεσθαι» (ε´ Καρθαγ.). Οἱ «τῷ θυσιαστηρίῳ προσεδρεύοντες, ἤτοι δουλεύοντες» ὀφείλουν νὰ τηροῦν σωφροσύνην καὶ ἐγκράτειαν (δ´ Καρθαγ.) διὰ νὰ ἔχουν καὶ τὴν πρὸς τὸν Θεὸν παρρησίαν «ἵνα ὁ παρὰ τοῦ Θεοῦ ἁπλῶς αἰτοῦσιν, ἐπιτυχεῖν» (γ´ Καρθαγ.). Διὰ δὲ «τὴν ὀλίγων ἀναισχυντίαν πλεονάκις τὸ θεῖον καὶ σεβασμιώτατον ὄνομα τῆς ἱερωσύνης εἰς κατάγνωσιν ἐληλυθέναι» (κ´ Σάρδ.), ἢ λοιδορεῖται ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων (κστ´ Δ´).
Οἱ Ἱ. Κανόνες ἐφιστοῦν τὴν προσοχὴν τῶν κληρικῶν διὰ τὸ ἀνεπίληπτον τῆς συμπεριφορᾶς τῶν. Διὰ τῶν γνωστῶν κωλυμάτων ἐμποδίζονται ἀπὸ τῆς ἱερωσύνης οἱ μετὰ τὸ βάπτισμα ὑποπεσόντες εἰς βαρέα ἁμαρτήματα, ἐνῶ μὴ κωλυτικὰ τῆς ἱερωσύνης ἁμαρτήματα ἐξαλείφονται διὰ τῆς χάριτος τῆς χειροτονίας (θ´ Νεοκ.).
Ἡ Ἐκκλησία ἀπαιτεῖ ἀπὸ τοὺς ὑποψηφίους κληρικοὺς καθαρότητα βίου ἐπιτρέπουσαν τὴν ἱερουργίαν ἐνώπιον τοῦ καθαροτάτου Κυρίου, «ὥστε τοὺς ἐν κλήρῳ καταλεγομένους καὶ ἄλλοις τὰ θεῖα διαπορθμεύοντας, καθαροὺς ἀποφῆναι καὶ λειτουργοὺς ἀμώμους, καὶ τῆς νοερᾶς τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ θύματος, καὶ ἀρχιερέως, θυσίας ἀξίους». Ἐκτὸς τούτου εἶναι ἀνακόλουθον «εὐλογεῖν ἕτερον τὸν τὰ οἰκεῖα τημελεῖν ὀφείλοντα τραύματα» (γ´ ΣΤ´).
Ἐντεῦθεν καὶ ἡ ὑπὸ τῶν χειροτονούντων ἀκριβὴς ἐξέτασις τοῦ βίου τῶν χειροτονουμένων καὶ τῶν συνθηκῶν, ὑφ᾿ ἃς εἰσέρχονται εἰς τὸν κλῆρον, εἶναι ἀπαραίτητος. Μόνον ὅταν εὑρεθῇ ἀδιάβλητος ὁ ὑποψήφιος εἶναι δυνατὸν νὰ χειροτονῆται. Οὕτω θὰ διατηρῆται καθαρὸν τὸ «συνειδὸς» τῶν χειροτονούντων καὶ ἀδιάβλητος «ἡ ἱερὰ καὶ σεπτὴ λειτουργία». Ὡς κριτήριον δὲ διὰ τὴν ἀνύψωσιν εἰς τὴν ἱερωσύνη δέον νὰ λαμβάνεται ὑπ᾿ ὄψιν μόνον ἡ προσωπικὴ ἀξία καὶ ἀρετὴ τοῦ χειροτονουμένου καὶ ὄχι ἡ ἀπὸ γένους ἱερατικοῦ καταγωγή του.
Οἱ κληρικοὶ πρέπει νὰ εἶναι ἰδιαιτέρως εὐαίσθητοι εἰς πᾶν ὅ,τι θὰ ἐσκανδάλιζε τοὺς ἀνθρώπους, ἀποφεύγοντες ἐνεργείας, αἱ ὁποῖαι πιθανὸν νὰ μὴ βλάπτουν αὐτούς, ἀλλὰ σκανδαλίζουν τὸ ποίμνιον. Ἐπὶ πλέον οἱ ποιμένες ὀφείλουν νὰ εἶναι «ἀπαθεῖς», διότι ἐμπαθεῖς ὄντες καθίστανται ἀναίσθητοι καὶ ὑπόκεινται εἰς τὴν ὀργὴν τοῦ Θεοῦ καὶ εἰς βαρέα ἐπιτίμια, ὡς παραβάται τῶν θείων ἐντολῶν καὶ τῶν Ἀποστολικῶν διατάξεων (δ´ Ζ´).
Ἡ ὅλη στάσις καὶ ἐμφάνισις τῶν κληρικῶν δέον νὰ εἶναι κοσμία, σεμνὴ καὶ ταπεινόφρων. «Πᾶσα βλακεία καὶ κόσμησις σωματική, ἀλλότριαι εἰσι τῆς ἱερατικῆς τάξεως, καὶ καταστάσεως». Διὸ καὶ οἱ ἱερωμένοι δέον νὰ μὴ κοσμοῦνται «δι᾿ ἐσθήτων λαμπρῶν καὶ περιφανῶν», νὰ μὴ «χρίωνται μύρα», καὶ νὰ περίκεινται «μετρίαν καὶ σεμνὴν ἀμφίεσιν», διότι «πᾶν ὁ μὴ διὰ χρείαν, ἀλλὰ διὰ καλλωπισμὸν παραλαμβάνεται, περπερείας (κενοδοξίας) ἔχει κατηγορίαν, ὡς ὁ μέγας ἔφη Βασίλειος» (ιστ´ Ζ´). Εἰς πᾶσαν δὲ περίστασιν, ἀκόμη καὶ εἰς τὰς σεμνὰς κοινωνικὰς ἀναστροφάς, ὡς εἶναι αἱ συνεστιάσεις μετὰ «θεοφόβων καὶ εὐλαβῶν ἀνδρῶν», δέον νὰ ἀποβλέπῃ εἰς τὴν πνευματικὴν ὠφέλειαν τῶν μεθ᾿ ὧν συναναστρέφεται· «ἵνα καὶ αὐτὴ ἡ συνεστίασις πρὸς κατόρθωσιν πνευματικὴν ἀπάγῃ» (κβ´ Ζ´). Χρέος τέλος τοῦ ἱερωμένου εἶναι ὅπως ὁδηγῇ καὶ τὰ τέκνα του εἰς τὴν χριστιανικὴν ζωὴν ἀποτρέπων ταῦτα ἀπὸ ἐφαμάρτων διασκεδάσεων.
Εἶναι αὐτονόητον ὅτι τὸ ἱερατικὸν ἦθος, ὡς ἀπαιτοῦν καὶ περιγράφουν αὐτὸ οἱ Ἱ. Κανόνες, δὲν εἶναι ἐξωτερικὴ συμμόρφωσις πρὸς ἀντικειμενικόν τινα ἠθικὸν νόμον, ἀλλὰ τὸ ἦθος τῆς ἐλευθέρας καὶ ἐξ ἀγάπης ὑπακοῆς εἰς τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ἡ πρὸς τοὺς ἀδελφοὺς ἐξ ἄλλου ἀγάπη ὑποχρεοῖ ἔσωθεν τὸν ἱερωμένον ὅπως προσέχῃ τὴν ἐξωτερικὴν διαγωγήν του, διὰ νὰ μὴ παράσχῃ ἀφορμὰς σκανδάλου εἰς τοὺς ἀδελφούς του, κατὰ τὸ «πάντα μοι ἔξεστιν, ἀλλ᾿ οὐ πάντα συμφέρει…» (Α´ Κορ. στ´ 12). Ὁ ἄξιος ἱερωμένος προσέχει πάντοτε νὰ μὴ προτιμᾷ «τὰ εἴδωλα τοῦ Χριστοῦ», ὑπὸ τὸν ὅρον «εἴδωλα» νοουμένων πάντων τῶν ἀπολυτοποιουμένων καὶ θεοποιουμένων σχετικῶν καθ᾿ ἑαυτὰς ἀξιῶν (στ´ Βασιλ.) καὶ νὰ μὴ προδίδῃ δεύτερον τὸν «ἅπαξ ὑπὲρ ἡμῶν σταυρωθέντα», ἔχων συνείδησιν ὅτι ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ «πεπιστεύμεθα σῶμα καὶ αἷμα Χριστοῦ». Τὸ ἱερατικὸν ἦθος, ὡς καὶ τὸ χριστιανικὸν γενικώτερον ἦθος, ἔχει χριστολογικὴν καὶ ἐκκλησιολογικὴν βάσιν. Ἡ μετοχὴ εἰς τὸ κοινὸν σῶμα καὶ αἷμα Χριστοῦ δίδει εἰς τὸν ἱερωμένον τὴν δυνατότητα τῆς θεανθρωπίνης ἀγάπης καὶ τοῦ θεανδρικοῦ ἤθους τοῦ Χριστοῦ.
Ἡ παράδοσις τῆς Ἐκκλησίας, ὡς ἀποτυποῦται εἰς τοὺς Ἱ. Κανόνας, κατενόησε πάντοτε τὴν αἵρεσιν καὶ τὸ σχίσμα ὡς φρικτὰ καὶ ἀποτρόπαια μέσα, δι᾿ ὧν ὁ ἐχθρὸς τῆς σωτηρίας ἐπιχειρεῖ «μερίζειν τὸ τοῦ Χριστοῦ σῶμα» διὰ νὰ ματαιώσῃ τὴν σωτηρίαν τοῦ ἀνθρώπου.[01]
Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἑπόμενοι τῇ διδασκαλίᾳ τῆς Καινῆς Διαθήκης καὶ ἰδίᾳ τοῦ Ἀπ. Παύλου καὶ τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου, οἱ ὁποῖοι καταδικάζουν τὴν αἵρεσιν μετὰ σφοδρότητος, οὐδεμίαν ἐδέχοντο συμφιλίωσιν ἢ συνύπαρξιν μὲ τὴν αἵρεσιν, ἀρνούμενοι νὰ ἴδουν αὐτὴν ὑπὸ τὸ πρίσμα τοῦ σχετικισμοῦ καὶ σκεπτικισμοῦ, ὡς ἀτυχῆ ἀλλὰ πάντως εὐγενῆ καὶ νόμιμον προσπάθειαν ἑρμηνείας τῆς χριστιανικῆς ἀληθείας. Οὕτως οἱ ἐπιμένοντες τῇ αἱρέσει αἱρετικοὶ θεωροῦνται ἀπὸ τοὺς ἁγίους Πατέρας ὡς «ἀκάθαρτοι», «ἀντίπαλοι Χριστοῦ», «ἱερόσυλοι καὶ ἁμαρτωλοί», «ἀντικείμενοι (τῷ Χριστῷ) τουτ᾿ ἔστι πολέμιοι καὶ ἀντίχριστοι», «οὖς ὁ Κύριος πολεμίους καὶ ἀντιπάλους λέγει ἐν τοῖς Εὐαγγελίοις» (Κανὼν Καρχηδ.), «νεκροί» (Ἁγ. Ἀθαν. λθ´ ἑορτ. ἐπιστ.), «ἐχθροὶ τῆς ἀληθείας» (α´ ΣΤ´). Ἡ αἵρεσις δὲ χαρακτηρίζεται ὡς «πλάνη» καὶ «φαυλότης» φέρουσα τὸν ὄλεθρον (νζ´ Καρθαγ.), ὡς «στρεβλότης» (Κανὼν Καρχηδ.), ὡς «ἐλεεινὴ πλάνη» εἰς τὴν ὁποίαν «κατεδέθησαν» οἱ αἱρετικοὶ (ξστ´ Καρθαγ.), ὡς «μεμιασμένη κοινωνία» (ξθ´ Καρθαγ.), ὡς «ῥίζα πικρίας ἄνω φύουσα», ἥτις «μίασμα γέγονε τῇ καθολικῇ Ἐκκλησίᾳ, ἡ τῶν χριστιανοκατηγόρων αἵρεσις» (ιστ´ Ζ´).
Ἡ αἵρεσις «ἐγκαταλείπουσα» ἀμέσως ἢ ἐμμέσως «τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ» καταντᾶ «κεκρυμμένη εἰδωλολατρεία» (λε´ Λαοδ.) καὶ ἀθεΐα («τοὺς τῆς ἀσεβείας πρὸς ἐν ἐκπεπτωκότας ἀπωλείας καὶ ἀθεότητος βάραθρον») καὶ δι᾿ αὐτὸ ὁ ἀκολουθῶν αὐτοὺς «τοῦ χριστιανικοῦ καταλόγου, ὡς ἀλλότριος ἐξωθείσθω καὶ ἐκπιπτέτω» (α´ ΣΤ´).
Πράγματι ὁ ἀκολουθῶν τὴν αἵρεσιν δὲν ἔχει δυνατότητα κατὰ Χριστὸν τελειώσεως καὶ σωτηρίας ἐφ᾿ ὅσον «τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνώσεως» (ξθ´ Καρθαγ.) ἢ «ἐκ τῆς τοῦ Κυριακοῦ σώματος ἑνώσεως ἀνησυχάστω διχονοία» ἀποσχίζεται (ξστ´ Καρθαγ.), διὰ νὰ μεταβῇ ἐκεῖ «ὅπου ἐκκλησία οὐκ ἔστιν» (Κανὼν Καρχηδ.), τῷ τῆς «ἀποστασίας συνεδρίῳ». Οἱ αἱρετικοὶ ὑπάρχουν «πάσης ἐκκλησιαστικῆς κοινωνίας ἐκβεβλημένοι καὶ ἀνενέργητοι» (α´ Γ´) τελοῦντες ὑπὸ τὴν κυριαρχίαν τοῦ διαβόλου· «δώσει αὐτοῖς ὁ Θεὸς μετάνοιαν πρὸς τὸ ἐπιγνῶναι τὴν ἀλήθειαν, καὶ ἵνα ἀνασφήλωσιν οἱ ἐκ τῶν τοῦ διαβόλου βρόχων αἰχμαλωτισθέντες αὐτῷ εἰς τὸ αὐτοῦ θέλημα» (ξστ´ Καρθαγ.).[02]
Ἡ αὐστηρὰ αὕτη στάσις τῶν ἁγίων Πατέρων εἶναι συνέπεια τῆς Ἐκκλησιολογίας αὐτῶν. Ἐφ᾿ ὅσον μία μόνον Ἐκκλησία ὑπάρχει (ἓν σῶμα μόνον ἀντιστοιχεῖ εἰς τὴν μίαν κεφαλήν), εἶναι φυσικόν, ὅτι οἱ ἀποκόπτοντες ἑαυτοὺς διὰ τῆς αἱρέσεως ἢ τοῦ σχίσματος ἀπὸ τῆς Μιᾶς Ἐκκλησίας παύουν νὰ εἶναι μέλη τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ καὶ νὰ ἔχουν τὸ Ἅγιον Πνεῦμα. Ὁ «οἶκος αὐτῶν ἀφίεται ἔρημος» καὶ ἐκπίπτει εἰς «ἐκκλησίαν πονηρευομένων» (Νικηφ. Ὁμολ. Ἐπιστ. γ´).
Ἐντεῦθεν καὶ τὰ μυστήρια τῶν αἱρετικῶν θεωροῦνται ὡς ἄκυρα, καθ᾿ ὅσον οἱ αἱρετικοὶ στεροῦνται τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Παρὰ τοῖς αἱρετικοῖς δὲν ὑφίσταται κἂν ἀληθὲς βάπτισμα ἢ χρίσμα («ἀσφαλῶς κρατοῦμεν, μηδένα βαπτίζεσθαι δύνασθαι ἔξω τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας· ἑνὸς ὄντος βαπτίσματος, καὶ ἐν μόνῃ τῇ καθολικῇ ἐκκλησίᾳ ὑπάρχοντος· … ὅθεν οὐ δύναται χρίσμα τὸ παράπαν παρὰ τοῖς αἱρετικοῖς εἶναι»). Ὁ λόγος εἶναι προφανής· «παρὰ δὲ τοῖς αἱρετικοῖς, ὅπου ἐκκλησία οὐκ ἔστιν, ἀδύνατον ἁμαρτημάτων ἄφεσιν λαβεῖν» καὶ «οὐ γὰρ δύναται ἐν μέρει ὑπερισχύειν· εἰ ἠδυνήθη βαπτίσαι, ἴσχυσε καὶ Ἅγιον Πνεῦμα δοῦναι· εἰ οὐκ ἠδυνήθη, ὅτι ἔξω ὧν, Πνεῦμα ἅγιον οὐκ ἔχει, οὐ δύναται τὸν ἐρχόμενον βαπτίσαι, ἑνὸς ὄντος τοῦ βαπτίσματος καὶ ἑνὸς ὄντος τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ μιᾶς ἐκκλησίας ὑπὸ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν, ἐπάνω Πέτρου τοῦ Ἀποστόλου ἀρχῆθεν λέγοντος, τῆς ἑνότητος τεθεμελιωμένης· καὶ διὰ τοῦτο τὰ ὑπ᾿ αὐτῶν γινόμενα ψεύδη καὶ κενὰ ὑπάρχοντα, πάντα ἐστὶν ἀδόκιμα» (Κανὼν Καρχηδ.).[03] Ὁ Κανὼν οὗτος δὲν ἀποτελεῖ τί τὸ καινοφανὲς εἰς τὴν Ἐκκλησίαν. Εἶναι ἀπήχησις τῆς Ἐκκλησιολογίας τοῦ Ἀπ. Παύλου· «ἓν σῶμα καὶ ἓν Πνεῦμᾳ, καθὼς καὶ ἐκλήθητε ἐν μιᾷ ἐλπίδι τῆς κλήσεως ὑμῶν· εἷς Κύριος, μία πίστις, ἓν βάπτισμᾳ» (Ἐφ. δ´ 4-5). Πάσα ἄλλη θεώρησις τῶν αἱρέσεων θὰ ἀνέτρεπε τὴν ἐκκλησιολογικὴν αὐτὴν βάσιν.
Πρὸς τοὺς Πατέρες τῆς Καρχηδόνος συμφωνοῦν καὶ ὁ μστ´ τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων («Ἐπίσκοπον, ἢ πρεσβύτερον, αἱρετικῶν δεξαμένους βάπτισμα, ἢ θυσίαν, καθαιρεῖσθαι προστάττομεν. Τὶς γὰρ συμφώνησις Χριστῷ πρὸς Βελίαρ; ἢ τὶς μερὶς πιστῷ μετὰ ἀπίστου»), ὁ μζ´ τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων («Ἐπίσκοπος ἢ πρεσβύτερος…..τὸν μεμολυσμένον, δηλ. βαπτισθέντα, παρὰ τῶν ἀσεβῶν ἐὰν μὴ βαπτίσῃ καθαιρείσθω, ὡς γελῶν τὸν σταυρόν, καὶ τὸν τοῦ Κυρίου θάνατον καὶ μὴ διακρίνων ἱερέας ψευδοϊερέων»).[04]
Κατὰ τὸν νζ´ μάλιστα τῆς Καρθαγένης τὰ μυστήρια τῶν αἱρετικῶν συντελοῦν εἰς τὴν καταδίκην αὐτῶν· «ἐν ᾗ (τῇ μιᾷ ἐκκλησίᾳ) πάντα τὰ ἁγιάσματα σωτηριωδῶς αἰώνια καὶ ζωτικὰ περιλαμβάνονται ἅτινα τοῖς ἐπιμένουσιν ἐν τῇ αἱρέσει, μεγάλην της καταδίκης τὴν τιμωρίαν πορίζουσιν, ἵνα, ὅπερ ἣν αὐτοῖς ἐν τῇ ἀληθείᾳ πρὸς τὴν αἰώνιον ζωὴν ἀκολουθητέον φωτεινότερον, τοῦτο γένηται αὐτοῖς ἐν τῇ πλάνῃ σκοτεινότερον καὶ πλέον καταδεδικασμένον· ὅπερ τινὲς ἔφυγον, καὶ τῆς ἐκκλησίας τῆς καθολικῆς μητρὸς τὰ εὐθύτατα ἐπιγνόντες, πάντα ἐκεῖνα τὰ ἅγια μυστήρια φίλτρῳ τῆς ἀληθείας ἐπίστευσαν καὶ ὑπεδέξαντο».
Τὸ γεγονὸς ὅτι ὡρισμένων αἱρετικῶν καὶ σχισματικῶν τὸ βάπτισμα θεωρεῖται ἔγκυρον μετὰ τὴν προσέλευσίν των εἰς τὴν Ὀρθοδοξίαν (βλ. 7ε´ τῆς ΣΤ´ καὶ ζ´ τῆς Β´) δὲν σημαίνει ὅτι καὶ καθ᾿ ἑαυτὰ τὸ βάπτισμα ἢ τὰ μυστήρια τῶν αἱρετικῶν, θεωροῦνται ἔγκυρα[05] κατ᾿ ἀκρίβειαν ἢ ἀκόμη καὶ κατ᾿ οἰκονομίαν.[06]
Ὄχι μόνον οἱ αἱρετικοί, ἀλλὰ καὶ οἱ σχισματικοὶ στεροῦνται τῆς Χάριτος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος: «Διότι ἡ μὲν ἀρχὴ τοῦ χωρισμοῦ διὰ σχίσματος γέγονεν· οἱ δὲ τῆς Ἐκκλησίας ἀποστάντες, οὐκ ἔτι ἔσχον τὴν χάριν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐφ᾿ ἑαυτούς· ἐπέλιπε γὰρ ἡ μετάδοσις τῷ διακοπῆναι τὴν ἀκολουθίαν. Οἱ μὲν γὰρ πρῶτοι ἀναχωρήσαντες παρὰ τῶν πατέρων ἔσχον τῆς χειροτονίας, καὶ διὰ τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν αὐτῶν, εἶχον τὸ χάρισμα τὸ πνευματικόν· οἱ δὲ ἀπορραγέντες, λαϊκοὶ γενόμενοι, οὔτε τοῦ βαπτίζειν, οὔτε τοῦ χειροτονεῖν εἶχον (τὴν) ἐξουσίαν· οὔτε ἠδύναντο χάριν Πνεύματος ἁγίου ἐτέροις παρέχειν, οἷς αὐτοὶ ἐκπεπτώκασι· διὸ ὡς παρὰ λαϊκῶν βαπτιζομένους τοὺς παρ᾿ αὐτῶν, ἐκέλευσαν ἐρχομένους ἐπὶ τὴν ἐκκλησίαν, τῷ ἀληθινῷ βαπτίσματι τῷ τῆς ἐκκλησίας ἀποκαθαιρέσθαι…..» (α´ Μ. Βασιλ.).[07]
Παρὰ τὴν διάκρισιν αἱρέσεως καὶ σχίσματος, εἰς τὴν συνείδησιν τῆς Ἐκκλησίας ἀμφότερα θεωροῦνται ὡς χωρίζοντα τὸν ἄνθρωπον ἀπὸ τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ.[08] «Αἱρετικοὺς δὲ λέγομεν, τούς τε πάλαι τῆς ἐκκλησίας ἀποκηρυχθέντας, καὶ τοὺς μετὰ ταῦτα ἀφ᾿ ἡμῶν ἀναθεματισθέντας· πρὸς δὲ τούτοις, καὶ τοὺς τὴν πίστιν μὲν τὴν ὑγιὰ προσποιουμένους ὁμολογείν, ἀποσχίσαντας δέ, καὶ ἀντισυνάγοντας τοῖς κανονικοῖς ἡμῶν ἐπισκόποις….» (στ´ τῆς Β´). Ὁ τολμῶν «ἰδιάζειν» θεωρεῖται «ἀλλότριος της ἐκκλησίας, ὡς οὐ μόνον ἑαυτῶ ἁμαρτίας ἐπισωρεύοντα, ἀλλὰ πολλοῖς διαφθορᾶς καὶ διαστροφῆς γινόμενον αἴτιον…» (α´ Ἀντιοχ.).
Αἴτιον τῆς δημιουργίας τῶν σχισμάτων εἶναι ἡ ὑπερηφάνεια καὶ φυσίωσις, ἥτις ὁδηγεῖ εἰς τὴν διάσπασιν τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν «κεχωρισμένως» προσφορὰ τῶν ἁγίων εἰς ἀνορθούμενα ἕτερα θυσιαστήρια «κατὰ τῆς ἐκκλησιαστικῆς πίστεως καὶ καταστάσεως».[09]
Ἐφ᾿ ὅσον ὁ αἱρετικὸς στερεῖται τῆς χάριτος, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ διατηρῇ τὴν ἰδιότητα τοῦ μέλους τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ ἀνάθεμα δὲν ἀποκόπτει αὐτὸν τῆς Ἐκκλησίας ἀλλ᾿ ἐξαγγέλλει εἰς τὸ πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας τὴν ἀπ᾿ αὐτοῦ τοῦ αἱρετικοῦ πραγματοποιηθεῖσαν αὐτο-ἀποκοπὴν διὰ τῆς ἐκπτώσεώς του ἀπὸ τῆς ὀρθῆς πίστεως πρὸς σωτηρίαν καὶ αὐτοῦ καὶ τῶν λοιπῶν μελῶν τῆς Ἐκκλησίας.
Ὁμοίως καὶ ὁ χωρισθεὶς ἀπὸ τῆς καθολικῆς Ἐκκλησίας σχισματικός, στερούμενος τῆς θείας Χάριτος, κληρικὸς μὲν ὡς καθαιρεῖται, λαϊκὸς δὲ ἀφορίζεται.[10] Τὰ ἐκκλησιαστικὰ ἐπιτίμια καὶ εἰς τὴν περίπτωσιν τοῦ σχισματικοῦ ἀναγνωρίζουν τὴν κατάστασιν, εἰς ἣν οὗτος διὰ τοῦ σχίσματος αὐτοβούλως εἰσῆλθεν. Ὡς χαρακτηριστικῶς λέγει ὁ ε´ Ἀντιοχ.: «Εἴ τις πρεσβύτερος, ἢ διάκονος καταφρονήσας τοῦ ἰδίου ἐπισκόπου, ἀφώρισεν ἑαυτὸν τῆς ἐκκλησίας καὶ ἰδίᾳ συνήγαγε, καὶ θυσιαστήριον ἔστησε, καὶ τοῦ ἐπισκόπου προσκαλεσαμένου ἀπειθείη, καὶ μὴ βούλοιτο αὐτῷ πείθεσθαι, μηδὲ ὑπακούειν καὶ πρῶτον καὶ δεύτερον καλοῦντι, τοῦτον καθαιρεῖσθαι παντελῶς καὶ μηκέτι θεραπείας τυγχάνειν, μηδὲ δύνασθαι λαμβάνειν τὴν ἑαυτοῦ τιμήν. Εἰ δὲ παραμένοι θορυβῶν καὶ ἀναστατῶν τὴν ἐκκλησίαν διὰ τῆς ἔξωθεν ἐξουσίας ὡς στασιώδη αὐτὸν ἐπιστρέφεσθαι».
Ὁ Κανὼν οὗτος ὑποδεικνύει τὴν μέθοδον πρὸς ἐπιστροφὴν τῶν σχισματικῶν. Προηγεῖται ἡ ἀπὸ τοῦ ἐπισκόπου πρώτη καὶ δευτέρα πρόσκλησις καὶ κατ᾿ ἰδίαν νουθεσία, ἀκολουθεῖ ἡ ἐπιβολὴ τῆς καθαιρέσεως, ὡς ἀναπόφευκτος, ὡς καὶ ὁ μετ᾿ αὐτήν, εἰς περίπτωσιν συνεχίσεως τοῦ σκανδάλου, ἀκόμη καὶ διὰ τῆς κοσμικῆς ἐξουσίας σωφρονισμὸς τοῦ ἁμαρτάνοντος. Ἡ ἐπιστράτευσις τῆς κοσμικῆς ἐξουσίας δὲν σημαίνει ἔλλειψιν ἀγάπης, ἐφ᾿ ὅσον δι᾿ αὐτῆς ὁ σκανδαλίζων τὸ πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι δυνατὸν νὰ περιορισθῇ καὶ ἀναχαιτισθῇ καὶ πρὸς ἴδιον αὐτοῦ σωφρονισμόν.
Ἡ πρὸς τοὺς αἱρετικοὺς ἰδία στάσις τῶν ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας δέον νὰ εἶναι τοιαύτη, ὥστε νὰ μὴ ἀμβλύνῃ παρὰ ταῖς συνειδήσεσι τῶν μελῶν τῆς Ἐκκλησίας, ἢ καὶ αὐτῶν τῶν ἰδίων τῶν αἱρετικῶν τὴν ἔννοιαν τῆς αἱρέσεως, ὡς ὅλως ἀσυμβιβάστου πρὸς τὴν Ἀλήθειαν τῆς Ἐκκλησίας καὶ ὡς προξένου ψυχικῆς ἀπωλείας. Ἡ αἵρεσις εἶναι ὅλως ἀντίθετος τῆς Ὀρθοδοξίας. Εἶναι χαρακτηριστικὸν ὅτι ὁ ὅρος «Ὀρθοδοξία» καὶ «Ὀρθόδοξος» χρησιμοποιεῖται οὐχὶ σπανίως ὑπὸ τῶν Πατέρων (α´ Γ´, γ´ Γ´, ζ´ Β´ ,7 ε´ ΣΤ´, β´ Θεοφ.) ἐν ἀντιδιαστολῇ πρὸς τὴν ἑτεροδοξίαν, κακοδοξίαν καὶ αἵρεσιν. Οὐδεμία κοινωνία δύναται νὰ ὑπάρξῃ μεταξὺ Χριστοῦ καὶ Βελίαρ, τραπέζης Θεοῦ καὶ τραπέζης εἰδώλων. Ἡ αὐστηρὰ αὕτη στάσις λαμβάνεται διὰ λόγους ἐκκλησιολογικῆς συνεπείας (μία μόνον ἀλήθεια, εἷς Χριστὸς καὶ μία Ἐκκλησία ὑπάρχει) καὶ διὰ λόγους ποιμαντικοὺς-παιδαγωγικούς.
Ἐὰν οἱ ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας υἱοθετήσουν μίαν συγκρητιστικὴν στάσιν ἔναντι τῆς αἱρέσεως, τὸ μὲν ποίμνιον θὰ ἀπωλέση τὴν ὁμολογιακήν του εὐαισθησίαν καὶ εὐκόλως θὰ ὑποπέση εἰς τὴν αἵρεσιν, οἱ δὲ αἱρετικοὶ θὰ σχηματίζουν τὴν ἐντύπωσιν ὅτι δὲν ἀπέχουν τῆς Ἀληθείας καὶ συνεπῶς δὲν χρειάζεται νὰ μετανοήσουν. Ἐντεῦθεν ἡ λίαν αὐστηρὰ στάσις τὴν ὁποίαν ἐπιτάσσουν οἱ Ἱ. Κανόνες ἔναντι τῶν αἱρετικῶν εἶναι εἰς τὸ βάθος φιλάνθρωπος στάσις, τοῦτο μὲν διότι προφυλάσσει τὸ ποίμνιον ἀπὸ τὴν λύμην τῆς αἱρέσεως, τοῦτο δὲ διότι δίδει νύξεις εἰς τὰς συνειδήσεις τῶν αἱρετικῶν πρὸς ἐπιστροφὴν αὐτῶν.
Τὴν ὑπὸ τὴν αὐστηρότητα κρυπτομένην φιλανθρωπίαν τῶν Πατέρων διαπιστοῦμεν καὶ εἰς τὴν διάκρισιν τὴν ὁποίαν ποιοῦνται μεταξὺ αἱρέσεως, ἣν ἀποστρέφονται καὶ αἱρετικοῦ, ὃν ἀγαποῦν. Χαρακτηριστικὸς εἶναι ὁ λγ´ Ἀποστολικός, ὁ ἐπιτάσσων ὅπως ξένοι κληρικοὶ χωρὶς συστατικῶν μὴ γίνωνται δεκτοὶ εἰς κοινωνίαν. Ὅταν φέρουν συστατικὰ νὰ ἐξετάζωνται ἐὰν εἶναι «κήρυκες τῆς εὐσεβείας», ἤτοι ὀρθόδοξοι, ἐὰν δὲν εἶναι νὰ παρέχωνται αὐτοῖς τὰ πρὸς συντήρησιν ἀναγκαῖα, ἀλλὰ νὰ μὴ γίνωνται δεκτοὶ εἰς Ἐκκλησιαστικὴν κοινωνίαν. Ὑπὸ τὸ πρίσμα αὐτὸ πρέπει νὰ θεωρήσωμεν ὅλα τὰ αὐστηρὰ μέτρα, τὰ ὁποῖα ἐπιβάλλουν οἱ Κανόνες διὰ τὰς σχέσεις μετὰ τῶν αἱρετικῶν. Τὰ μέτρα ταῦτα ἀφοροῦν εἰς τὴν λατρείαν καὶ τὴν κοινωνικὴν ζωήν. Οὕτως ἀπαγορεύεται τὸ συνεύχεσθαι αἱρετικοῖς ἢ σχισματικοῖς (λγ´ Λαοδ.) ἢ γενικῶς ἀκοινωνήτοις, ἔστω καὶ οἴκοι, ἐπὶ ποινῇ ἀφορισμοῦ (Ι´ Ἀποστ.). Ἐπίσκοπος ἢ πρεσβύτερος ἢ διάκονος συνευξάμενος αἱρετικοῖς ἀφορίζεται, ἐπιτρέψας δὲ εἰς αὐτοὺς νὰ ἐνεργήσουν τι ὡς κληρικοὶ καθαιρεῖται (με´, μστ´, ξρ´ Ἀποστ., θ´ Λαοδ.).[11] Ἀπαγορεύεται ὁμοίως ὅπως οἱ ἀμετανόητοι αἱρετικοὶ εἰσέρχωνται εἰς ὀρθόδοξον ναὸν (στ´ Λαοδικ.) ἢ παρίστανται προσφερομένης τῆς Θ. Εὐχαριστίας (θ´ Τιμοθ. Ἀλεξ.). Οἱ Ὀρθόδοξοι δὲν ἐπιτρέπεται νὰ εἰσέρχωνται εἰς κοιμητήρια ἢ μαρτύρια αἱρετικῶν ἕνεκα εὐχῆς (θ´ Λαοδ.).[12] Οἱ δὲ μεταβαίνοντες εἰς τάφους ψευδομαρτύρων αἱρετικῶν ἀναθεματίζονται (λδ´ Λαοδ.).[13] Ἐπίσης ὀρθόδοξοι λαϊκοὶ δὲν λαμβάνουν εὐλογίας αἱρετικῶν διότι αὗται εἶναι «ἀλογίαι» (λβ´ Λαοδ.) οὔτε συνεορτάζουν μεθ᾿ αἱρετικῶν λαμβάνοντες καὶ ἑορταστικὰ δῶρα παρ᾿ αὐτῶν (λζ´ Λαοδ.).
Οἱ αἱρετικοὶ δὲν θεωροῦνται ἀξιόπιστοι ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας· διὸ καὶ δὲν δύνανται νὰ ἐξετασθοῦν ὡς μάρτυρες κατὰ Ἐπισκόπου (οε´ Ἀποστ.), οὔτε ὡς κατήγοροι κατὰ κληρικῶν (ρκθ´ Καρθαγ.).
Οἱ ὀρθόδοξοι δὲν ἐπιτρέπεται ὡσαύτως νὰ συνάπτουν συγγενικὰς σχέσεις μετὰ τῶν αἱρετικῶν. Οὕτως δὲν ἐπιτρέπεται ὁ μεθ᾿ αἱρετικῶν γάμος ὡς καὶ ὁ μετὰ τῶν ἀλλοθρήσκων (ιδ´ Δ´, οβ´ ΣΤ´, λα´ Λαοδ., κα´ Καρθαγ.).[14]
Τέλος εἶναι ἀνεπίτρεπτον ὅπως ἐπίσκοποι καὶ λοιποὶ κληρικοὶ συντάσσοντες διαθήκην καταλιμπάνουν τὴν περιουσίαν των εἰς συγγενεῖς αἱρετικοὺς ἢ δωρήσουν τι εἰς αὐτοὺς ἐν ζωῇ (κβ´ Καρθαγ.). Ἐπίσκοπος δὲ καταλιπῶν ἐκ τῆς περιουσίας αὐτοῦ εἰς αἱρετικοὺς ἢ ἐθνικοὺς συγγενεῖς αὐτοῦ ἀναθεματίζεται καὶ μετὰ θάνατον (πα´ Καρθ.).
Πρὸς τὰ προληπτικὰ αὐτὰ μέτρα ἔναντι τῶν αἱρετικῶν καὶ σχισματικῶν ἡ Ἐκκλησία διὰ τῶν ποιμένων αὐτῆς λαμβάνει καὶ θετικὰ μέτρα ἐπιστροφῆς τῶν αἱρετικῶν «τῇ ὀρθοδοξίᾳ καὶ τῇ μερίδι τῶν σωζομένων» (7ε´ τῆς ΣΤ´). Ἡ Ἐκκλησία ἔχει πάντοτε ἀνοικτὴν τὴν θύραν αὐτῆς διὰ τὴν ἐπιστροφὴν τῶν αἱρετικῶν ὑφ᾿ ἕνα ὅρον, τὴν ἐν μετανοίᾳ ἀποκήρυξιν τῆς πλάνης καὶ ὁμόθυμον ἀποδοχὴν τῆς Ἀληθείας.[15] Οἱ αἱρετικοὶ προσερχόμενοι τῇ Ἐκκλησίᾳ δέον νὰ ἀναθεματίσουν «πᾶσαν αἵρεσιν, μὴ φρονοῦσαν, ὡς φρονεῖ ἡ ἁγία τοῦ Θεοῦ καθολικὴ καὶ ἀποστολικὴ Ἐκκλησία» (ζ´ τῆς Β´, ζ´Λαοδ.).[16] Ἡ εἰλικρινὴς τῶν πρόθεσις νὰ προσέλθουν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν πιστοῦται καὶ ἐκ τῆς ἐγγράφου ὁμολογίας, ἣν δέον νὰ ὑποβάλουν ὅτι ἀποδέχονται καὶ ἀποφασίζουν «ἀκολουθεῖν ἐν πᾶσι δόγμασι τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας» (η´ τῆς Α´, Μ. Ἀθανασίου, πρὸς Ρουφιανὸν ἐπίσκοπον, περὶ τῶν αἱρετικοῖς κοινωνησάντων). Ἡ δὲ κατήχησις τῶν ἐπιστρεφόντων αἱρετικῶν δέον γίνεται «μετὰ πάσης ἐπιμελείας» (η´ Λαοδ.) πρὸ τῆς εἰσόδου αὐτῶν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν.
Προκειμένου μάλιστα ἡ Ἐκκλησία νὰ διευκολύνῃ τὴν ἐπιστροφὴν τῶν αἱρετικῶν δέχεται εἰς ὡρισμένας περιπτώσεις καὶ ὑφ᾿ ὡρισμένους ὅρους ὅπως ἀναγνωρίσῃ εἰς τοὺς ἐπιστρέφοντας ποιμένας τῶν αἱρετικῶν τὸ ἀξίωμα αὐτῶν (Μ. Ἀθανασίου, ἐπιστ. πρὸς Ρουφινιανὸν ἐπίσκοπον, ιβ´ Θεοφ., 7θ´ Καρθαγ., ριη´ Καρθ., ριθ´ Καρθ.)
Τὴν ὀρθὴν στάσιν...
[01]. «Τὰς τῶν αἱρετικῶν ζιζανίων ἐπισπορὰς ἐν τῇ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίᾳ ὁ πάμπονηρος καταβαλών, καὶ ταύτας ὁρῶν τῇ μαχαίρᾳ τοῦ Πνεύματος τεμνομένας προῤῥίζους, ἐφ᾿ ἑτέραν ἦλθε μεθοδείας ὁδόν, τῇ τῶν σχισματικῶν μανίᾳ τὸ τοῦ Χριστοῦ σῶμα μερίζειν ἐπιχειρῶν…» (ιγ´ ΑΒ´).
[02]. Ὁμοίως διδάσκει καὶ ὁ Ἅγ. Γρηγόριος Νύσσης ὅτι διὰ τῆς αἱρέσεως «μετάστασις γίνεται ἀπὸ τῆς ἄνω Ἱερουσαλὴμ τοὐτέστιν ἀπὸ τῆς τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησίας ἐπὶ τὴν σύγχυσιν ταύτην τῶν δογμάτων» (κατὰ Εὐνομίου, P.G., 45, 836 Α).
[03]. Πρβλ. καὶ μστ´ Ἀποστ.
[04]. Πρβλ. τὸν ξη´ Ἀποστ.
[05]. Ὡς ὀρθῶς παρατηρεῖ ὁ Ἱερώνυμος Κοτσώνης ἐὰν τὰ μυστήρια τῶν ἑτεροδόξων ἐθεωροῦντο ὡς καθ᾿ ἑαυτὰ ἔγκυρα τοῦτο θὰ ἐσήμαινε δυὸ τινά: «Πρῶτον, ὅτι δύναται νὰ ὑπάρξῃ ἐλευθέρα μετὰ τῶν ἑτεροδόξων ἐπικοινωνία, καὶ δὴ ὄχι μόνον ὅσον ἀφορᾶ εἰς τὰ Μυστήρια, ἀλλὰ καὶ εἰς τὸν λοιπὸν ἐκκλησιαστικὸν βίον, καὶ ἑπομένως καὶ ἐν τῇ διδασκαλίᾳ καὶ τῷ δόγματι. Δεύτερον δέ, ὅτι ἡ μετάδοσις τῆς θείας χάριτος εἶναι δυνατὴ διὰ Μυστηρίων τελουμένων καὶ ἐκτὸς τῆς Ἐκκλησίας, ὅπερ ὁδηγεῖ εἰς ἀνατροπὴν βασικωτάτου διὰ τὴν Ἐκκλησίαν δόγματος» (Προβλήματα τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Οἰκονομίας, σελ. 186).
[06]. Κατὰ τὸν Ἱερώνυμον Κοτσώνην: «Ἐπειδὴ δὲ οὐδεμία ὑπάρχει διάταξις, ἔστω καὶ «κατ᾿ οἰκονομίαν» ἀναγνωρίζουσα τὸ Βάπτισμα τῶν αἱρετικῶν καθ᾿ ἑαυτό, ὡς ἔγκυρον, ἕπεται ὅτι καὶ «κατ᾿ οἰκονομίαν» ἀποῤῥίπτεται τοῦτο ὡς ἄκυρον» («Αἱρετικῶν, βάπτισμα», ἐν Θ.Η.Ε., τ. 1ος, π. 1092).
[07]. Κατὰ τὸν ἴδιον κανόνα τοῦ Μ. Βασιλείου οἱ παλαιοὶ ὠνόμασαν «αἱρέσεις μέν, τοὺς παντελῶς ἀπερηγμένους, καὶ κατ᾿ αὐτὴν τὴν πίστην ἀπηλλοτριωμένους, σχίσματα δέ, τοὺς δι᾿ αἰτίας τινας ἐκκλησιαστικάς, καὶ ζητήματα ἰάσιμα, πρὸς ἀλλήλους διενεχθέντας· παρασυναγωγὰς δέ, τὰς συνάξεις τὰς παρὰ τῶν ἀνυποτάκτων πρεσβυτέρων, ἢ ἐπισκόπων, καὶ παρὰ τῶν ἀπαιδεύτων λαῶν γινομένας…».
[08]. Πρβλ. καὶ ξθ´ τῆς Καρθ. «περὶ τοῦ κηρύξαι εἰρήνην καὶ ἑνότητα, ἧς τινος χωρὶς ἡ τῶν χριστανῶν σωτηρία καθίστασθαι οὐ δύναται». Ὁμόφωνος εἶναι ἐν προκειμένῳ ἡ διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων : Κατὰ τὸν ἅγ. Εἰρηναῖον : «Ἀνακρινεῖ δὲ τοὺς τὰ σχίσματα ἐργαζομένους, κενοὺς ὄντας τῆς τοῦ Θεοῦ ἀγάπης, καὶ τὸ ἴδιον λυσιτελὲς σκοποῦντας ἀλλὰ μὴ τὴν ἕνωσιν τῆς ἐκκλησίας· καὶ διὰ τὰς μικρὰς καὶ τὰς ὑψούσας αἰτίας τὸ μέγα καὶ ἔνδοξον σῶμα τοῦ Χριστοῦ τέμνοντας καὶ διαιροῦντας, καὶ ὅσον τὸ ἐπ᾿ αὐτοῖς ἀναιροῦντας» διὸ καὶ ὑπὸ τῶν σχισματικῶν «οὐδεμία τηλικαύτη δύναται κατόρθωσις γενέσθαι, ἠλίκη τοῦ σχίσματος ἐστιν ἡ βλάβη» (Ἔλεγχος ψευδῶν γνώσεως, Δ´, 33,7. ΒΕΠΕΣ,τ. 5, 155). Κατὰ δὲ τὸν Ἱ. Χρυσόστομον οἱ παρ᾿ αἱρετικοῖς καὶ σχισματικοῖς παρθενεύοντες οὐ μόνον δὲν θὰ ἀπολαύσωσιν ἀμοιβῆς τινός, «ἀλλὰ τὴ τῶν πορνευόντων δίκῃ γεγόνασιν ὑπεύθυνοι» (πρὸς Ἐφεσ. Ὁμιλ. ια´, §5). Πρβλ. καὶ εἰς Φιλιππ., β´ §3. Κατὰ τὸν ἅγ. Ἰγνάτιον Ἀντιοχείας «εἴ τις σχίζοντι ἀκολουθεῖ, βασιλείαν Θεοῦ οὐ κληρονομεῖ» (πρὸς Φιλαδελ., ΙΙΙ, 3, ΒΕΠΕΣ, τ.2,277) καὶ «Τέκνα οὖν φωτὸς ἀληθείας, φεύγετε τὸν μερισμὸν καὶ τὰς κακοδιδασκαλίας» (Πρὸς Φιλαδελ. ΙΙ, 1, ἔνθ. ἀνωτ.). Πρβλ. καὶ Πηδαλίου, σέλ.26
[09]. Ι´ καὶ ια´ Καρθ. Κατὰ τὸν Ν. Μίλας (σελ. 698): «Τὸ σχίσμα διαιρεῖται εἰς δυὸ κατηγορίας, εἰς σχίσμα πίστεως καὶ εἰς σχίσμα Ἐκκλησίας. Πίστεως μὲν σχίσμα εἶναι ὁ χωρισμὸς ἀπὸ τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας ἕνεκα διαφόρου ἐκδοχῆς καὶ ἀντιλήψεως ἀντικειμένων τινῶν τῆς ἐκκλησιαστικῆς διδασκαλίας ἧττον σπουδαίων, ἢ ὡρισμένων καὶ εὐκόλως ἐξομαλυνομένων ζητημάτων. Σχίσμα δὲ ἐκκλησίας, εἶναι ἡ ἄρνησις τῆς ὑπακοῆς καὶ εὐπειθείας τῇ νομίμῳ ἐκκλησιαστικῇ ἀρχῇ».
[10]. Πρβλ. λα´ Ἀποστ., Ι´ Καρθ., ιγ´, ιδ´ καὶ ιε´ τῆς ΑΒ´. Οἱ στ´ τῆς Γαγγρ. καὶ ια´ Καρθ. ἐπιβάλλουν τὴν ποινὴν τοῦ ἀναθέματος.
[11]. Πρβλ. καὶ Ἐπιστ. Νικηφόρου Κωνσταντινουπόλεως ια´ καθ᾿ ὃν κληρικοὶ κοινωθέντες λόγω τῆς κοινωνίας μεθ᾿ αἱρετικῶν καὶ μετανοήσαντες, οὐχ ἱερουργοῦσιν, ἀλλ᾿ ἐν ἐλλείψει ἱερέως βαπτίζουσι, μεταδίδουσι τῶν ἡγιασμένων δώρων, εὐλογοῦσι ὕδωρ θεοφανείων, δίδουσι μοναχοῦ σχῆμα.
[12]. Ἐξ ἀνάγκης μόνον ἐπιτρέπεται νὰ εἰσέρχωνται εἰς κοιμητήρια κατεχόμενα ὑπὸ αἱρετικῶν διὰ νὰ ἀσπασθοῦν λείψανα ἁγίων (Νικηφ. Ὁμολ., Ἐπιστ. ε´ ἐν: Ρ.Π.Σ., Δ´, 431 ε´).
[13]. Ἐπίσης εἰς Ἐκκλησίας ἐνθρονισθείσας ὑπὸ αἱρετικῶν δέον νὰ μὴ εἰσέρχωνται «τὸ καθόλου» οἱ ὀρθόδοξοι θεωροῦντες αὐτὰς ὡς «κοινοὺς οἴκους» (Ἐπιστολὴ Νικηφ. Ὁμολ. γ´). Ἐν ἀνάγκῃ μόνον δύνανται νὰ εἰσέρχωνται. Ἐπιτρέπεται δὲ ἡ τέλεσις τῆς θ. λειτουργίας μόνον ἐν περιπτώσει ἐπιστροφῆς τοῦ Ναοῦ εἰς τοὺς Ὀρθοδόξους καὶ ἐφ᾿ ὅσον τελεσθοῦν τὰ θυρανοίξια ὑπὸ «σεσωσμένου ἐπισκόπου ἢ ἱερέως …ὑποφαινομένης εὐχῆς» (ἔνθ. ἀνωτ. δ´).
[14]. Τὸ συντρώγειν μεθ᾿ αἱρετικῶν ἐκτὸς ἐὰν ἀπόσχουν τῆς «αἱρετικῆς κοινωνίας» ἀπαγορεύεται ὡς καὶ τὸ συντρώγειν μετὰ κληρικῶν συμφαγόντων μεθ᾿ αἱρετικῶν ἐκτὸς ἐὰν ἐπιστρέψουν «μετανοίᾳ ἀξιολόγῳ» (ἔνθ᾿ ἀνωτ., θ´ καὶ Ι´).
[15]. Περὶ τῆς συγκαταβάσεως ἣν ἐπιδεικνύει ἡ Ἐκκλησία ἔναντι τῶν προσερχομένων αὐτῇ πρώην αἱρετικῶν βλ. καὶ Ἱερωνύμου Κοτσώνη, Προβλήματα τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Οἰκονομίας, σελ. 180-181.
[16]. Πρβλ. Ἐπιστ. Νικηφ. Ὁμολ. ζ´ καὶ στ´ «Ὁμολογοῦντας ἠμαρτηκέναι καὶ ἐπιτιμηθέντας χρόνῳ τινι, εἴθ᾿ οὕτω δεχομένους παρὰ σεσωσμένου πρεσβυτέρου προσδεκτέον».