Ὁ Μητροπολιτικὸς Ναὸς τοῦ Ἑλκομένου

(Ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Ἐπισκόπου Ἐλαίας Θεοδωρήτου Τσιριγώτη,
Ὁ Αὐτοκράτωρ Ἀνδρόνικος Β´ Παλαιολόγος καὶ ἡ Μονεμβασία, Βασιλικὴ καὶ Ἱερὰ Καστροπολιτεία,
Ἐκδόσεις Ἔλυτρον, Ἀθῆναι, 2005, σσ. 382-387).

«Ἡ Μονεμβασία, κατὰ τὸν Κ. Ζησίου, εἶναι δυνατὸν νὰ λογισθῇ ὑπεράνω πολλῶν ἄλλων πόλεων διὰ τὸ κάλλος τῶν ἐν αὐτῇ χριστιανικῶν μνημείων. Αἱ βυζαντιναὶ εἰκόνες εΙναι λίαν ἀξιόλογοι διὰ τὴν ἱστορίαν τῆς ζωγραφικῆς, τὰ κοσμήματα τῶν ναῶν εἴτε ἔχουν ζωγραφισθῇ εἴτε γλυπτὰ εΙναι, σπουδῆς εἶναι ἄξια». Ἐπίσης κατὰ τὸν μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος Ἰεζεκιήλ «ἡ Μονεμβασία περιλαμβάνει πλὴν ἄλλων πολυτίμων κειμηλίων καλλιτεχνικῶν καὶ διακοσμητικῶν ἐξόχου τέχνης εἰκόνας. Οἱ δὲ τεχνοκρίτες γενικὰ τὴ χαρακτηρίζουν ὡς τὸ σημαντικώτερον καὶ πλουσιώτερον μουσεῖον βυζαντινῶν εἰκόνων». Ὥστε ὁ Μυστρᾶς πλεονεκτεῖ στὴν καλλιτεχνικὴ δομὴ τῶν ἐκκλησιῶν, ἡ Μονεμβασία στὴν καλλιτεχνικὴ ἀξία, στὴ ζωγραφικὴ τῶν εἰκόνων της. Ἀλλὰ καὶ ἡ ἀρχιτεκτονικὴ τῶν οἰκιῶν εἶναι ἀντιπροσωπευτικὴ τοῦ ρυθμοῦ τῆς ἐποχῆς, ὅσο σὲ πολὺ λίγα κάστρα τῆς Ἑλλάδος.

Μὲ τὰ σωζόμενα καλλιτεχνικὰ καὶ ἀρχιτεκτονικὰ μνημεῖα ἡ Μονεμβασία, κατὰ τὸν Ἀ. Ξυγγόπουλο, παρέχει μοναδικὸν σχεδὸν παράδειγμα μεσαιωνικῆς πόλεως καὶ ἐκεῖ ἀναπνέει κανεὶς τὸν ἀέρα τοῦ βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ».

Ἰσχυρὸ ἐρέθισμα γιὰ ἐπίσκεψί της ἀπὸ τοὺς θαυμαστὰς τοῦ βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ. Ὅλα μαζὶ καὶ καθένα χωριστὰ δίδουν βαθὺ κι᾿ έντονο μεσαιωνικὸ χρῶμα. «Ἡ Μονεμβασία εἶναι ἕνα ὁλόκληρο βυζ. μουσεῖο». Ἐγκ. ΔΟΜΗ.

Ὁ δὲ ἑλληνικὸς ὀργανισμὸς Τουρισμοῦ στὸ περιοδικό του τὴν προβάλλει ὡς «The Mecca of Wored architects Byzantino Artists and Longists»¹.

Εἰς τὸ μέσον σχεδὸν τῆς κάτω πόλεως ἢ προαστίου, ἡ ὁποία ἔχει σχῆμα ἀνεστραμμένου πὶ (Π) διὰ τῶν τειχῶν της², καὶ δὴ καὶ εἰς τὴν ὁμώνυμον ἢ φερώνυμον πλατεῖαν ὑπάρχει ὁ περικαλλὴς Ναὸς τοῦ Ἑλκομένου Χριστοῦ, τὸ περίδοξον καύχημα τῆς Μονεμβασίας, ὁ χιλιοτραγουδισμένος μαζὶ μὲ τὴν πτρίδα του καὶ στὸν κόσμον ὅλον ξακουστός. Ὁ τεράστιος διὰ τῂν χωρητικότητα τῆς κάτω πόλεως οὗτος Ναὸς εἶναι τρίκλιτη Βασιλικὴ μετὰ τρούλλου ἐπ᾿ ὀνόματι τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ. Οἱ περὶ αὐτοῦ πληροφορίες ἔρχονται ἀπὸ τὸν ΙΒ´ αἰῶνα καὶ ὁμιλοῦσιν περὶ Δεσποτικῆς Εἰκόνος τοῦ Χριστοῦ τύπου Ἑλκομένου. Ἔχομεν ὅμως καὶ πληροφορίαν εἰδικῶν ὅτι τὰ πρῶτα θεμέλια τοῦ ναοῦ ἀνάγονται εἰς τὸν 6ο αἰῶνα. Τούτου δὲ ὄντος ἀληθοῦς ἀποδεικνύεται ὅτι ἐκτίσθη ἀμέσως καὶ συγχρόνως μὲ τὴν κτίσιν τῆς πόλεως³. Εἰς τὴν ἀρχαιότητα αὐτὴν σήμερον συνάδει μόνον τὸ Σύνθρονον, ὡς λείψανον τοῦ προγενεστέρου ναοῦ τοῦ Ἑλκομένου. Ὁ σημερινὸς Ναὸς εἷναι κτίσμα τῶν ΙΣΤ´ καὶ ΙΖ´ αἰώνων, κατὰ τὰς περὶ τούτου σωζομένας εἰς πλάκας ἐπιγραφάς. Ἐκ τούτων ὁ α´ ἀναφέρει, ἐμμέτρως πως,

1. Πρβλ, Ἀ. Κατσώρη, ἔ.ἀ., τ.Β´, σ.14.

2. Πρβλ. Μονεμβασία, Ὑπουργεῖον, ἔ.ἀ. σ.63.

3. Ὁμοίως, ἔ.ἀ, σ.65.

Ὁ δὲ Χ. Δούκας, ἔνθ. ἀνωτ., σ.611, παρατηρεῖ ὅτι ἡ ἐπιγραφὴ εἷναι γραμμένη εἰς στίχους δεκαπεντασυλλάβους.

Ἑτέρα δὲ ἐπιγραφὴ ὕπερθεν τῆς κυρίας σημερινῆς εἰσόδου τοῦ Ναοῦ πληροφορεῖ ὅτι «1697 μηνὶ Μαρτίῳ 6 ἐτελιόθη», ἐπὶ τῆς δευτέρας βενετικῆς κατοχῆς, κατὰ τὴν ἰδίαν τῶν Μονεμβασιωτῶν ἐπιλογὴν καὶ προτίμησιν, ἔναντι ἐκείνης τοῦ πάπα, ὡς ἐλέχθη. Μόλις δὲ εἰσέλθη τις εἰς τὸ πρῶτον σκαλοπάτι, κατερχόμενος, λόγω τοῦ ὕψους τῆς πλατείας εἰς τὸ δάπεδον τοῦ Νάρθηκος, μὲ ὀλίγα βήματα ἔνθεν καὶ ἔνθεν, δεξιὰ καὶ ἀριστερὰ τοῦ τε εἰσερχομένου καὶ ἐξερχομένου, θαυμάζει τοὺς μεγαλοπρεπεῖς Θρόνους κτιστοὺς ἐπὶ τοῦ δυτικοῦ τοίχου τοῦ κυρίως Ναοῦ, διατηρουμένους καὶ εἰσέτι καὶ νῦν ἐν πολὺ καλῇ καταστάσει. Ἡ τοπική μας παράδοσις ὁμιλεῖ περὶ τῶν Θρόνων τῶν Αὐτοκρατόρων Ἀνδρονίκου τοῦ Β´ καὶ τῆς Αὐγούστης συζύγου αὐτοῦ, χωρὶς νὰ διασωθῇ τὸ ὄνομα αὐτῆς, δηλαδὴ ἢ τῆς Ἄννης τῶν Οὕγγρων ἢ τῆς Εἰρήνης τοῦ Μομφεράτου. Καὶ ὄντως ἐνασμενιζόμεθα ὅλοι οἱ Μονεμβασιῶται περὶ τῶν κατὰ τὸν περίδοξον τοῦτον Αὐτοκράτορα, τὸν ὁποῖον μακαρίζει καὶ ἡ Ὀρθοδοξία μας κατὰ τὴν Λιτάνευσιν τῶν ἱερῶν Εἰκόνων, τῇ ὁμωνύμῳ τῆς Ὀρθοδοξίας Κυριακῇ διότι ἀκριβῶς τὸ μετὰ τῶν λοιπῶν Ὀρθοδόξων εὐσεβῶν Βασιλέων ὄνομα Ἀνδρονίκου περὶ αὐτοῦ πρόκειται, καὶ ὡσαύτως περὶ τοῦ Ἀνδρονίκου τοῦ Γ´, ὡς καὶ τὸ Ἀλέξιος περὶ τοῦ Κομνηνοῦ. Πλὴν ἐνδελεχὴς ἔρευνα τῶν πραγμάτων ἀποδεικνύει ὅτι οἱ ἐν λόγῳ θρόνοι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἀνήκουν εἰς τὸν Αὐτοκράτορα καὶ τὴν Αὐγούσταν, διὰ δύο τουλάχιστον ἐκ πρώτης ὄψεως σοβαροὺς καὶ ἀναμφιλέκτους λόγους. Πρῶτον διότι εἶναι ἀδύνατον νὰ ἵσταται ἐκκλησιαζόμενος ὁ Ὀρθόδοξος Βασιλεὺς ἔστω καὶ ἐπὶ τόσον πλέον τιμητικοῦ θρόνου ἐπὶ τοῦ μετὰ τὸν Νάρθηκα τοίχου, δηλαδὴ πίσω ἀπ᾿ ὅλο τὸ ἐκκλησίασμα. Εἷναι δὲ διαφωτιστικὸν τὸ διαθρυλούμενον ᾆσμα περὶ τῆς ἀντιστοίχου θέσεως αὐτοῦ ἐν τῇ Ἁγίᾳ τοῦ Χριστοῦ Μεγάλῃ Ἐκκλησίᾳ τῆς Ἁγίας τοῦ Θεοῦ Σοφίας, κατὰ τὴν πληροφορίαν τοῦ ὁποίου ψάλλει δεξιὰ ὁ Βασιλιᾶς, ζερβὰ ὁ Πατριάρχης κι ἀπὸ τὴν πολλὴν τὴν ψαλμωδιὰ ἐσειόνταν οἱ κολῶνες...». Καὶ ὑπ᾿ αὐτῶν τῶν τούρκων ξεναγῶν ἐπὶ τοῦ Ναοῦ-Τάφου τοῦ Γένους, κατὰ τὴν ξενάγησιν τῶν ἰδίων ἀρχαιολόγων Χριστιανῶν τε καὶ ὁμοθρήσκων τους Μουσουλμάνων, ἐπισημαίνεται τὸ σημεῖον ποὺ ἵστατο καὶ στεφόμενος ἀκόμη Αὐτοκράτωρ, δεξιόθεν, ὅπου σήμερον τοποθετεῖται ὁ Ἐπισκοπικὸς Θρόνος εἰς τὴν πλέον τιμητικὴν θέσιν, δηλαδὴ ἐκείνην τοῦ Αὐτοκράτορος. Διὸ καὶ χοροστατοῦντος-ἱερουργοῦντος τοῦ Ἐπισκόπου πολυχρονιζομένου ὑπὸ τοῦ πρωτοψάλτου τοῦ Ναοῦ κατὰ τὴν Ὀρθόδοξον παράδοσιν, διὰ τοῦ τεταγμένου ἐξ ἐκείνης τῆς ἐποχῆς τῆς συγχοροστασίας ἀμφοτέρων «τὸν Δεσπότην καὶ Ἀρχιερέα ἡμῶν, Κύριε, φύλαττε εἰς πολλὰ ἔτη, ὡς γνωστόν, τό, «τὸν Δεσπότην ἀνήκει εἰς τὸν αὐτοκράτορα, καὶ ὄχι εἰς τὸν τοποτηρητὴν τοῦ θρόνου του Οἰκουμενικὸν Πατριάρχην καὶ ἐντεῦθεν κατ᾿ οἰκονομίαν, εἰς πάντα χοροστατοῦντα-ἱερουργοῦντα ἐπίσκοπον, διὸ καὶ οὗτος κατέρχεται τῶν βαθμίδων τοῦ Θρόνου εἰς τὴν λέξιν καὶ ἀρχιερέα ἡμῶν». Δεύτερος δέ, «φωνὴν ἀφιείς», λόγος εὶναι ὅτι τῆς ὕπερθεν ἐξωτερικῶς ἐπὶ τοῦ γείσου τῆς ὑπερθύρου μαρμαρίνης πλακὸς πληροφορούσης, ὅτι ὡς ἐλέχθη ἤδη, 1697 μηνὶ Μαρτίῳ 6 ἐτελιόθη, οἴκοθεν νοεῖται, ὅτι τότε ἐπὶ τοῦ νεωστὶ κτισθέντος Νάρθηκος καὶ τοῦ δυτικοῦ τοίχου τοῦ κυρίως Ναοῦ ἴσως ἐνετοιχίσθησαν καὶ οἱ θρόνοι τοὐλάχιστον κατὰ τὸ ἐπάνω τμῆμα αὐτῶν, διότι τὸ δάπεδον εἶναι ὄντως ἀρχαιότατον. Ἡ σκέψις ὅτι μετεφέρθησαν ἐκ τοῦ κέντρου τοῦ Ναοῦ, θέσεως ἀνηκούσης εἰς τοὺς Βασιλεῖς, καὶ ἐνετοιχίσθησαν ἐκεῖ δὲν ἔχει νόημα, διότι καὶ ὡς μουσειακὰ ἁπλὰ ἐκθέματα ὤφειλαν νὰ μείνουν ἐπὶ τῆς θέσεώς των. Ὁ δὲ Μητροπολίτης, ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ ὁποίου θὰ ἀπετολμᾶτο τοιοῦτον τι, πρῶτον ἀδύνατον νὰ τὸ ἐπέτρεπε, καὶ δεύτερον, ἂν τοῦτο ἄκοντος αὐτοῦ ἐγένετο, θὰ ἐντοίχιζε σχετικὴν ἐνθύμησιν.

Ἐντεῦθεν καὶ δὲν ἀπομένει εἰ μὴ νὰ δεχθῶμεν, ὅτι οἱ τιμητικοὶ οὗτοι Θρόνοι ἐκ κατασκευῆς προορίζοντο δι᾿ ἐξέχοντα πολιτικὰ πρόσωπα τῆς πόλεως, τῶν ὁποίων ἡ διαφορὰ τοῦ δόγματος ἢ τῆς θρησκείας, ἐπέβαλε τοῦτο μὲν τὴν πρὸς αὐτοὺς ὀφειλομένην τιμήν, τοῦτο δὲ νὰ μὴ θίγεται τὸ ὀρθόδοξον τῆς θείας λατρείας μέρος, κατὰ τό «ὅσοι κατηχούμενοι προέλθετε». Ἄρα διὰ τὸν προβλεπτὴν Βενετὸν Ῥωμαιοκαθολικὸν τὸ δόγμα ἐγένοντο οἱ θρόνοι, καὶ ποτὲ διὰ τὸν Ὀρθοδοξότατον ὄντως μέγαν Θεολόγον καὶ ἅγιον εἰπεῖν Αὐτοκράτορα Ἀνδρόνικον Β´. Ἐκ τῆς φιλόφρονος δὲ πράξεως τῆς παρουσίας τούρκων ὑψηλῶν πολιτικῶν προσώπων κατὰ τὴν ἀκολουθίαν τοῦ Ἐπιταφίου, ἢ τυχὸν καὶ ἄλλων μεγάλων Ἑορτῶν ἐν τῷ Πατριαρχικῷ Ναῷ, ὅτε καὶ εὐχὴν ἀνεπέετο ὑπὲρ ὑγείας αὐτῶν, κατ᾿ οἰκονομίαν, ὡς ἀλλοθρήσκων καὶ οἵων μάλιστα ἀλλοθρήσκων, ἀπόστασιν λίθου βολῆς, τουταυτὸ πνοῆς ἀπεχόντων ἐκ τῆς κλειστῆς τῶν Πατριαρχείων Πύλης, μετὰ τοὺς Βενετούς, φυσικὸν ἔρχεται νὰ ἵσταντο ἐπὶ τῶν θρόνων κατὰ τὸ προμνησθὲν ἐν τῇ τουρκοκρατίᾳ πρότυπον, τοῦ Σεπτοῦ τῆς Ὀρθοδοξίας Κέντρου, καὶ οἱ τυχὸν Τοῦρκοι πολιτικοὶ διοικηταὶ τῆς πόλεως. Τὴν δὲ ἀνακαίνισιν τοῦ εὐμεγέθους ὄντως, ὡς προείπομεν, Ναοῦ τοῦ Ἑλκομένου εἰς μῆκος μεγαλυτέρου καὶ αὐτοῦ τοῦ ἐν Ἀθήναις Καθεδρικοῦ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου Ναοῦ, κατὰ τὴν δευτέραν περίοδον τῆς Βενετικῆς κατοχῆς πέραν τῆς πληροφορίας τῆς ἀνωτέρω ἐπιγραφῆς 1538 καὶ 1697 τῆς τελευταίας συστοιχούσης τῇ β´ βενετικῇ κατοχῇ (1687-1715), στεντορείᾳ τῇ φωνῇ κηρύττουσι τὰ θολωτὰ τόξα τῶν κιόνων τῶν κλιτῶν ὡς καὶ τῶν παραθύρων τοῦ Ναοῦ, πάντῃ ἀντίθετα εἰς ἀνατολικὴν Ὀρθόδοξον ναοδομίαν, καὶ πάντως δυτικῆς ὁπωσδήποτε προελεύσεως, Καὶ μόνον ἡ νόθευσις τοῦ κυκλικοῦ τόξου διὰ τῆς παρατηρουμένης σχεδὸν εἰπεῖν γωνίας ὑπενθυμίζει τὸ ὀξύρυγχον δυτικὸν χαρακτῆρα τῆς τεχνοτροπίας. Οὕτω μόνον, ὅπου ἐπίδρασις δυτικὴ ὑπῆρξε, οἱ ἀνατολικοὶ ἠνέχθησαν ἀλλοίωσιν καὶ μάλιστα ἐν προκειμένῳ εἰς Καθεδρικὸν Μητροπολιτικὸν Ναὸν τόσον τετιμημένης Μητροπόλεως 10ης τὴν θέσιν τοῦ Σίδης τῆς Παμφιλίας καταλαβούσης Βασιλικῇ φιλοτιμίᾳ καὶ Προσταγῇ. Ἐν τῷ Ναῷ τούτῳ τεθησαύρισται ἡ Βυζαντινὴ εὐμεγέθης εἰκὼν τῆς Σταυρώσεως, πρωτοτύπως ἔχουσα τὸν Ἐσταυρωμένον τεταμένας εὐθείας ἔχοντα τὰς ἀχράντους Αὐτοῦ χεῖρας καὶ ἔνθεν καὶ ἡ πρωτοτυπία του, παλαιολογείου εποχῆς, οὐχὶ ἀπίθανον νὰ εἶναι δῶρον τοῦ εἰρημένου κλεινοῦ Αὐτοκράτορος Ἀνδρονίκου. Αὕτη, ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τῆς ἐκεῖ διακονίας ἡμῶν, Ἀρχιερατεύοντος τοῦ Μητροπολίτου κυροῦ Ἱεροθέου, ἐκλάπη καὶ εὐτυχῶς εὑρίσκεται εἰς τὸ Βυζαντινὸν Μουσεῖον συντηρηθεῖσα, ὡς ἐπὶ τῶν ἡμερῶν του ἐκλάπη καὶ ἡ ἐφέστιος τῶν Ἁγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων τῆς ἰδίας ἐποχῆς, τῆς ὁμωνύμου ἐν Σπάρτῃ Μονῆς, Ἡμεῖς συνηγοροῦμεν καὶ ἐντεῦθεν τῷ πανδήμῳ αἰτήματι τῶν συντοπιτῶν ἡμῶν Μονεμβασιωτῶν ὑπὲρ τῆς ἐπιστροφῆς τῆς μεγαλωνύμου ἱερᾶς εἰκόνος τῆς Σταυρώσεως εἰς τὴν οἰκείαν θέσιν αὐτῆς, τὸ καύχημα τῆς Μονεμβασίας. Ἐπὶ τοῦ τέμπλου δὲ εὕρηνται σήμερον αἱ τέσσαρες δεσποτικαὶ εἰκόνες εἰς μέγεθος κανονικῶν ἀνθρωπίνων διαστάσεων ὀρθίας στάσεως, Τοῦ Ἑλκομένου, τῆς Θεοτόκου, τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦ θείου Προδρόμου, ὁμοίας τέχνης. Τοῦ Ἑλκομένου, ἔχομεν τὴν πληροφορίαν ὅτι ἐγράφη εἰς τοὺς Κορφοὺς τυγχάνουσα ἀφιέρωμα τοῦ Λικινίου.

Στις 16 Σεπτεμβριου 1700 ἔχομε μίαν πληροφοριαν περὶ τοῦ νέου Ἑλκομένου, Εἰκόνος δεσποτικῆς τοῦ τέμπλου «ἦρθε στὴν μητρόπολι ὁ καινούργιος Ἑλκόμενος ἀπὸ τοὺς Κορφούς, ἀφιέρωμα τοῦ ντοτόρου Ἀνδρέα Λιτσίνιου· ἡ πρώτη λειτουργία 17 Σεπτεμβρίου χοροστατούντων τοῦ παναγιωτάτου δεσπότου Γρηγορίου καὶ Νικοδήμου Ἕλους¹». Στὴν σελ. 86-7, ἀπαντᾶ ἔμμετρον ἐγκώμιον τοῦ ἀπὸ Μονεμβασίας Κρήτης Λετίτζη Γερασίμου.

Ἐπίγραμμα τῆς εἰκόνος τοῦ Ἑλκομένου

1. Πρβλ. Ν. Βέη, ὁ Ἑλκόμενος Χρηστὸς τῆς Μονεμβασίας, Πρακτικὰ τῆς ἐν Ἀθῄναις Χριστ. Ἀρχαιολογικῆς Ἐταιρείας, τ. Α´ (1933), σ.74.

2. Πρβλ. Θ.Ε., τ. 9, σ. 47.