Γιὰ τὴ νέα Ἑλλάδα τὸ δημοτικὸ τραγούδι σημαίνει ὅτι σημαίνουν τὰ Ὁμηρικὰ Ἔπη γιὰ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Μὲ τὸ δημοτικὸ τραγούδι ὁ ἁπλὸς λαὸς ἐξέφρασε τοὺς μύθους καὶ τοὺς θρύλους, τὴν ἱστορικὴ ζωή, τοὺς πόθους καὶ τὶς προσδοκίες τοῦ Γένους μὲ τέτοια ἐκφραστικότητα ποὺ ὁ λόγος καὶ τοῦ πιὸ δόκιμου λόγιου ποιητῆ μοιάζει μὲ ψέλλισμα μπροστά του. Τὸ δημοτικὸ τραγούδι συνόδευε τὴ ζωὴ τῆς κοινότητας σὲ ὅλες τὶς περιστάσεις τοῦ λαϊκοῦ βίου ἀπὸ τὴ γέννηση ὡς τὸ θάνατο. Ἔπλασε τραγούδια γιὰ τὴν φύση, τὸν ἔρωτα, τὴν ἀνδρεία καὶ τὴν κοινὴ ἀγάπη ὅλων, τὴν πατρίδα.
Τὰ δημοτικὰ τραγούδια ὡς ποιητικὰ δημιουργήματα, ἀπὸ τὴν ἴδια τὴ φύση τους, ἐπικοινωνοῦν, μεταφέρουν κάποιο μήνυμα, ἄλλοτε ἁπλὴ πληροφοριακὴ εἴδηση κι ἄλλοτε κάτι βαθύτερο ποὺ ἀνάγεται στὸν καθένα μας χωριστὰ νὰ τὸ νιώσει καὶ νὰ τὸ ἑρμηνεύσει. Ὁ μῦθος τοῦ κειμένου, τόσο ὡς πρὸς τὴν ἀριστοτελική του ἔννοια ὅσο καὶ ὡς ὑπο-κείμενο στοιχεῖο, ὑπόθεση διάχυτη, ἀποτελεῖ σημεῖο ἀναφορᾶς γιὰ τὸ μελετητή. Αὐτὴ καθεαυτὴ ἡ φυσιολατρεία τοῦ δημοτικοῦ μας τραγουδιοῦ ἀναδύει κάτι τὸ βαθύτερα μυσταγωγικὸ καὶ ἱερό. Μέσῳ τῆς περιπέτειας καὶ τῆς δοκιμασίας ὁ ἥρωας μυεῖται σὲ νέους κόσμους, ἄγνωστους γι᾿ αὐτὸν κι ἀνάγεται σὲ ἀνώτερες πνευματικὲς σφαῖρες. Ἐναπόκειται ὅμως στὸν καθένα μας νὰ ἐπανακαθορίσει τὴ στάση τοῦ ἀπέναντι στὸ κείμενο τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ ὡς ἐπικοινωνιακὸ μέσο τοῦ τότε καὶ τοῦ σήμερα. Ἕνα ὅμως εἶναι βέβαιο: Ὁ μελετητὴς - ὅποια κι ἂν εἶναι ἡ στάση του ἀπέναντι στὸ γραπτό, κυρίως, κείμενο τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ - μέσα ἀπὸ τὴ σημειολογικὴ προσέγγιση καὶ τὴν εὐαισθησία τῶν χορδῶν τῆς ψυχῆς του ἀνοίγεται, περισσότερο ἢ λιγότερο στὸ θαυμαστὸ κόσμο τῆς δημοτικῆς μας ποίησης, τῶν μηνυμάτων καθὼς καὶ τῶν βιωμάτων της.
Ἡ ἐπιλογὴ τῶν παρουσιαζομένων τραγουδιῶν γίνεται βάσει τοῦ θέματος τῆς ἐκδηλώσεως, δηλαδὴ τοῦ δεσμοῦ τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὴ φύση. Στὰ δημοτικὰ τραγούδια γύρω ἀπὸ τὴν φύση ὑπάρχει ἡ προσωποποίηση τῶν φαινομένων καὶ τῶν δυνάμεών της. Ὅλο τὸ περιβάλλον, ἐνόργανο καὶ ἀνόργανο, ζεῖ καὶ λαμβάνει μέρος στὸ δράμα τῆς ζωῆς τὸ καθημερινό, τὸ ἐδῶ καὶ τὸ ἐπέκεινα.
Τὸ δημοτικὸ τραγούδι, δημιούργημα τοῦ λαοῦ μας, εἶναι ὁ καθρέφτης τῆς ἑλληνικῆς ψυχῆς καὶ τοῦ τρόπου ζωῆς του. Ἡ καθημερινὴ ζωή, ἡ ἀγάπη, τὸ μῖσος, ἡ χαρά, ὁ πόνος, ἡ φύση ἔγιναν τραγούδι, ἀκούμπησαν στὰ χείλη τοῦ λαοῦ καὶ ἀπὸ στόμα σὲ στόμα ἔφτασαν καὶ μέχρι τὶς ἡμέρες μας. Κάποιοι ἀπὸ τοὺς παλαιοτέρους τὰ ἄκουσαν κατευθείαν ἀπὸ τὴν γιαγιὰ καὶ τὸν παπποῦ, τὰ τραγούδησαν, τὰ χόρεψαν στὰ πανηγύρια τοῦ χωριοῦ· κάποιοι νεώτεροι τὰ διδάχθηκαν στὸ σχολεῖο, τὰ διάβασαν σὲ ἀνθολογίες. Ὡστόσον, σὲ πεῖσμα τῆς παγκοσμιοποιήσεως ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἐξουδετέρωση κι ὄχι ἀνάδειξη τῶν πολιτισμικῶν διαφοροποιήσεων, λίγοι μόνον ἀγαποῦν ἐμπράκτως τὰ δημοτικὰ τραγούδια καὶ ὑπηρετοῦν τὴν διάσωση καὶ διάδοσή τους μὲ ἀμείωτο ζῆλο καὶ ἀξιοσημείωτη ἐπιμέλεια.
1. Σήμερα Χριστὸς ἀνέστη
|
Διανύουμε τὸ Πεντηκοστάριον, τὴν περίοδο ποὺ ἀκολουθεῖ τὴν ἑορτὴ τοῦ Πάσχα, ποὺ συμπίπτει μὲν μὲ τὴν ἐτήσια ἀνάσταση τῆς φύσεως, μετὰ τὸν χειμώνα, ἀλλὰ δὲν σχετίζεται σὲ τίποτε μὲ ἑορτὲς ἀπὸ θρησκευτικὲς ἐκδηλώσεις τῆς ἀρχαιότητας ἀπερίγραπτου σαρκικοῦ χαρακτήρα, ἀφοῦ τὸ Πάσχα δὲν σχετίζεται μὲ κύκλους ζωῆς τῆς κτίσεως ἀλλὰ ἀναφέρεται στὴν ὀντολογικῶν διαστάσεων σωτηρία ποὺ προκύπτει ἀπὸ τὴν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ. Οἱ στίχοι τοῦ τραγουδιοῦ «Σήμερα Χριστὸς ἀνέστη» ἀναφέρονται ποιητικὰ στὶς ὄμορφες συνέπειες ποὺ ἔχει τὸ κοσμοσωτήριο μήνυμα τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου. Ὅπως λέει ὁ ὕμνος ὅτι «Νῦν τὰ πάντα πεπλήρωται φωτός, ούρανός τε καὶ γῆ καὶ τὰ καταχθόνια», ἔτσι καὶ οἱ ἄνθρωποι ἀλλάζουν πρὸς τὴν χαρά, τὸ φῶς, τὴν ζωή, ἀγάλλονται, τέρπονται καὶ εὐφραίνονται. Χορός, Καλαματιανός.
Περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλη ἑορτὴ καὶ πανήγυρη, «αὕτη ἐστιν ἡ κλητὴ καὶ ἁγία ἡμέρα, ἡ βασιλὶς καὶ κυρία». Ὁ λαὸς προετοιμάζεται πυρετωδῶς σὲ κάθε τομέα τῆς βιοτικῆς μέριμνας, εὐτρεπίζει τὸ σπίτι, κανονίζει τὸ γιορτινὸ τραπέζι σὲ ἁλμυρὴ καὶ γλυκεῖα συνιστῶσα. «Ἡ τράπεζα γέμει, ὁ μόσχος πολύς, τρυφήσατε πάντες». Νερά-λαμπρόγιορτα-διπλοκοσκινίματα. Στεριανό-Τσάμικο.
Ἡ διαπολιτισμικὴ ἀρχετυπικὴ μορφὴ τοῦ ἔφιππου πολεμιστῆ, λαϊκοῦ ἥρωα, ἀπαντᾶται σὲ διάφορες λαογραφικὲς καταγραφές· στὸν δικό μας πολιτισμό, ὅπως διαμορφώθηκε μὲ ζύμωση χιλιάδων ἐτῶν, ὁ τῶν πτωχῶν ὑπερασπιστὴς καὶ τῶν αἰχμαλώτων ἐλευθερωτὴς εἶναι τὸ παλληκάρι τοῦ Χριστοῦ, ὁ Τροπαιοφόρος Μεγαλομάρτυς Γεώργιος ὁ Καππαδόκης. Ὁ λαὸς μὲ τὸ στόμα τοῦ ἀνωνύμου στιχουργοῦ εὐχαριστεῖ μὲ τὰ τάματά του καὶ ἑορτάζει πανηγυρικὰ τὸν ἅγιο μὲ τὸν πασχαλινὸ τρόπο. Ἂς μὴν λησμονοῦμε τὴν ἰδιαίτερη διάταξη γιὰ τὸν προσδιορισμὸ τοῦ ἑορτασμοῦ τοῦ Ἁγίου· ὅταν τύχῃ πρὸ τοῦ Πάσχα, λέγει τὸ τυπικό: ...οὗτινος ἡ ἀκολουθία διὰ τὸν ἀναστάσιμον αὐτῆς χαρακτῆρα ψάλλεται τῇ Δευτέρᾳ τῆς Διακαινησίμου. Χορὸς Καγκέλι Ἀνατολικῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος.
Στὰ χωριὰ δὲν ἔπαυσε ἴσως ποτέ, ἡ συνήθεια τοῦ στολισμοῦ μὲ πλῆθος ἀπὸ ἄνθη, εἴτε στὸ ἔδαφος φυτεμένα, εἴτε σὲ γλάστρες τοποθετημένες γύρω ἀπὸ τὸ σπίτι. Στὸ ἑπόμενο τραγούδι, ἕνα νεράντζι ῥίπτεται ὡς σῆμα καὶ πρόσκληση ἐπικοινωνίας μὲ τὴν κόρη ποὺ μένει σὲ ἀντικρινὸ σπίτι. Τὸ «θύμα»τῆς βολῆς εἶναι ἡ γλάστρα -τῳόντι πολὺ φροντισμένη- μὲ ἀρωματικὰ φυτά, μόσχο, γαρύφαλλο καὶ μακεδονίσι (μαϊντανό). Χορὸς Συρτός.
Στὸ τραγούδι «Ὁ κάμπος ἐπρασίνησε» παρατίθεται μιὰ γλαφυρὴ περιγραφὴ τοῦ γλυκέος ἔαρος γιὰ τὴν φύση, ἀλλὰ ἀκολουθεῖ ἡ ζοφερὴ ἀντιπαράθεση μὲ τὴν συναισθηματικὴ ἀπόρριψη τοῦ λαϊκοῦ ποιητῆ ἀπὸ τὴν ὡραία τοῦ τραγουδιοῦ. Αὐτὸς μέσα σὲ ἀπόγνωση σπάζει τὸν ταμπουρᾶ του, μὰ ἐκείνη ἀνένδοτη ἀρνεῖται, ἐπικαλουμένη τὸν στενὸ κοινωνικὸ ἔλεγχο, «φιλὶ δὲν δίνουμε, γιατὶ μᾶς μαρτυροῦνε». Τσάμικος. Μονωδία, παπα-Χρῖστος Κυριακόπουλος.
Τὸ φυτὸ Ἴον τὸ εὔοσμον, καὶ τὸ λουλούδι του, τὸ γιούλι, ὁ Μενεξές, ἔχουν πολυτραγουδηθεῖ. Ἡ διάχυτη σαφὴς παρομοίωση τῆς ἕλξεως ποὺ γεννᾶ τὸ ἕτερον ἥμισυ μὲ τὸ συναίσθημα ποὺ ἐπιφέρει τὸ μεθυστικὸ ἄρωμα τῆς ἀνθισμένης βιολέττας. Στὴν Δημοτική μας Παράδοση οἱ ἀνθρώπινες σχέσεις περιγράφονται μὲ εἰκόνες ζωντανὲς καὶ χαρούμενες, μὲ γλυκύτητα, διακριτικότητα, ἀνθρωπιά. Μέρος τῆς φύσεως ὅμως καὶ οἱ ἄνθρωποι, μὲ σχέσεις ποὺ πλέον συχνὰ ξεκινοῦν καὶ σταματοῦν ἀπότομα, ὅσον ἀφορᾷ σὲ ἐκφράσεις, στάσεις, συμπεριφορὲς καὶ ἀναπόφευκτες δυσάρεστες συνέπειες καὶ φθορά. Ἂς παραδειγματιζόμαστε λοιπὸν καὶ ἀπὸ τὶς εὐγενικὲς καὶ διακριτικὲς προσεγγίσεις, ποὺ ζωγραφοῦν οἱ ἀνώνυμοι ποιητὲς τοῦ λαοῦ μας καὶ ποὺ καθόλου δὲν ὑστεροῦν σὲ συναρπαστικὰ σκιρτήματα καὶ χαρούμενες καθημερινὲς συμπορεύσεις. Κεφαλλονίτικος Μπάλλος. Ἑρμηνεύει ἡ Σταυρούλα Δαλιάνη.
«Ἀπάνου σὲ μιὰ λεϊμονιὰ τραγούδαγε ἕνα ἀηδόνι» περιγράφοντας τὸ αἰσθηματικὸ ἄλγος τοῦ ἀνωνύμου ποιητῆ, ποὺ προσπαθεῖ νὰ τὴν πλησιάσει κι ἐκείνη τὸν ἀπωθεῖ. Εὐτυχῶς ἡ κατάληξη, κατόπιν διευκρινίσεων εἶναι αἴσια, δυστυχῶς, μόνο στὸ συγκεκριμένο τραγούδι. Εἰκόνες ἀπὸ τὸ ζωϊκὸ καὶ τὸ φυτικὸ βασίλειο προσωποποιοῦνται γιὰ νὰ παραστήσουν τὴν εὐχάριστη καὶ εὐαγῆ κοινωνία καὶ συμπόρευση τῶν ἀνθρώπων, μὰ καὶ τὰ προβλήματα ποὺ προκύπτουν ἀπὸ τὶς ἀπομακρύνσεις καὶ τὴν μόνωση-μοναξιά, ἀκούσια καὶ ἑκούσια: «Οὐ καλὸν εἶναι τὸν ἄνθρωπον μόνον». Χορός, Καλαματιανός. Μονωδία, παπα-Χρῖστος Κυριακόπουλος.
Ἐκθειάζονται στὴν συνέχεια οἱ χάρες, τὸ τάλαντο ποὺ χαρίστηκε στ᾿ ἀηδόνι καὶ τὰ παινέματα ποὺ αὐτοδικαίως δέχεται ἀπὸ τὴν βασιλοπούλα. Παρουσιάζεται ὅμως καὶ ἡ ἀντίθεση στὶς βιοτικὲς συνθῆκες μεταξὺ τῶν δύο, ὡς κίνητρο ποιοτικῶν ἐπιδόσεων καὶ ποσοτικῶν ἀποδόσεων. Στὴν πραγματικότητα, ὁ μισθὸς δὲν εἶναι ποτὲ ἐπαρκὴς γιὰ τὴν προσφερομένη ἐργασία. Χορὸς συρτός. Ῥυθμὸς τετράσημος.
...
Σαρακατσάνικος νυφιάτικος χορός, Θεσσαλίας-Ἠπείρου, ρυθμός Ζαγορίσιος. ἑρμηνεύουν ὁ Γιώργης καὶ ἡ Σταυρούλα Δαλιάνη.
Πάντες οἱ Ἕλληνες τὸ γένος, νεότεροι καὶ πρεσβύτεροι, ὀφείλουν νὰ ἀναγνωρίσουν τὴν ἄμεση καὶ ἁρμονικὴ σχέση ποὺ εἶχε στὸ παρελθὸν ὁ ἄνθρωπος μὲ τὸ περιβάλλον. Σὲ διάφορα δημοτικὰ τραγούδια μὲ ἀναφορὰ στὴ φύση, ἁλιεύονται κάποια στοιχεῖα γιὰ τὴ διατροφὴ τοῦ ἀνθρώπου κάθε ἐποχῆς πρὶν ἀπὸ τὴν τρέχουσα· ἡ διατροφή του ἦταν τέτοια, ὥστε νὰ μὴν ὑπάρχουν σχεδὸν καθόλου ἀπορρίμματα ποὺ δὲν ἐξαντλοῦνταν ὁλοσχερῶς ἢ ἀνακυκλώνονταν σὲ διάφορες χρήσεις. Αὐτὴ ἡ σχέση ἄλλωστε ἀποτυπώνεται σὲ ὅλα σχεδὸν τὰ δημοτικὰ τραγούδια ὅπου κατὰ κάποιο τρόπο ὑμνεῖ τὴ φύση κατανοώντας, ἀσυνείδητα ἴσως, τὴ μεγάλη σημασία καὶ προσφορά της. «Μῆλο μου κόκκινο», Καλαματιανὸς Μακεδονίας.
Ἡ σχεδὸν ὁλοχρονὶς ἀνθισμένη πικροδάφνη-ῥοδοδάφνη προσφέρει τὸν ἴσκιο της γιὰ ὁλιγόλεπτη ἀνάπασυη τοῦ διαβάτη. Ἡ ἔννοια του ὅμως γιὰ συγκεκριμένο πρόσωπο τοῦ προβάλλει ὑποσυνειδήτως ἐφιαλτικὸ ὄνειρο ὅπου ἐκτυλίσσεται ἡ ἀτυχὴς ἔκβαση τοῦ ἔρωτά του, ἐλλείψει... ἐμπιστοσύνης. Συρτὸς στὰ δύο. Ἑρμηνεύει ὁ ἐξ Ἰωαννίνων Γεώργιος Παντούλας.
Κλήση καὶ πρόσκληση γιὰ γλέντι στὴν ὕπαιθρο, μὰ καὶ ἀφορμὴ γιὰ περαιτέρω γνωριμίες καὶ κοινωνικὲς ἀλληλεπιδράσεις, εἶναι τὸ γνωστὸ τραγούδι ἀπὸ τὴν Θράκη «Δῶ στὰ λιανοχορταρούδια» ποὺ παρουσιάζεται μὲ τὴν χαρακτηριστικὴ τοπικὴ προφορά. Χορὸς Ζωναράδικος.
Ἐκθειάζεται ἡ ὄψη καὶ τὰ σωματικὰ προσόντα τῆς νεαρᾶς ἐμπνεύσεως τοῦ ἀνωνύμου ἐρωτευμένου Μικρασιάτη. «Κανέλλα, κανελλόριζα· φούντα τῆς μηλιᾶς, τὰ μῆλα φορτωμένη». Καρσιλαμᾶς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἑρμηνεύει ἡ Σταυρούλα Δαλιάνη.
Ἀποχωρισμὸς τῆς νύφης ἀπὸ τὸ πατρικό της. Καλαματιανός.
Ἀκριτικὸ τραγούδι στὴν ἐπιστροφὴ τοῦ ξενιτεμένου. Συρτὸς στὰ τρία. Μονωδία, ὁ παπα-Χρῖστος Κυριακόπουλος.
Τὸ χτίσιμο τῆς φωλιᾶς, οἱ συνεχεῖς κινήσεις, τῆς πέρδικας, τῆς τριανταφυλλιᾶς, φέρνουν στὸ νοῦ τὸν ἀναβρασμὸ κατὰ τὴν γαμήλια προετοιμασία. Συγκινητικὴ μελωδία καὶ γλαφυρὲς παραστάσεις. Χαλκιδικῆς. Ἑρμηνεύει ἡ Σταυρούλα Δαλιάνη.
χορευτικό, μὲ τὴν συμετοχὴ τοῦ κοινοῦ
Ἐνορχήστρωση, διεύθυνση: παπα-Χρῖστος Κυριακόπουλος. Χορωδία: Βυζαντινὴ Κυψέλη. Τραγούδι: Σταυρούλα Δαλιάνη. Ὀρχήστρα: Γιῶργος Δαλιάνης (κλαρίνο-φλογέρα), Χρῆστος Δαλιάνης (βιολί), Λευτέρης Μαντζούκας (λαοῦτο), Ἀνδρέας Νιάρχος (κρουστά).