Νεκτάριος Μαμαλούγκος - Φως, διαθρησκειακή διαδρομή

(Συνθετικὴ ἐργασία βάσει τῆς βιβλιογραφίας στὸ τέλος)

Περίληψη

Ἡ διαθεματικότητα τοῦ παρόντος ἐγχειρήματος ἐπιβάλλει τὴν ἀνάλυση τῆς σχέσεως «Θρησκεῖες καὶ Φῶς». Ἐν τούτοις, καὶ στὸ συγκεκριμένο θέμα, ἡ προσέγγιση ὑποχρεοῦται νὰ συμπεριλάβει στοιχεῖα ἐμπλεκόμενα στὶς ἐπιστῆμες, τὴν γλῶσσα, τὴν φιλοσοφία.

Σὲ ὅλον τὸν κόσμο, ὅλες τὶς ἐποχές, ὅλοι οἱ λαοὶ θεοποίησαν τὸ ὑλικὸ φῶς, εἰδικῶς δὲ τὴν κυριότερη ἔκφρασή του, τὸν ἥλιο. Τὸ φῶς λατρεύτηκε ὡς ὑπέρτατη δύναμη, ὡς κυρίαρχη θεϊκὴ φυσιογνωμία. Οἱ προσωποιήσεις τοῦ φωτὸς στοὺς διαφόρους πολιτισμοὺς τῆς ἱστορίας ἀνὰ τὶς ἠπείρους, οἱ ἀποδιδόμενες σὲ αὐτὲς ἰδιότητες, οἱ μῦθοι ποὺ τὶς περιβάλλουν, οἱ ἐπιδράσεις τους στὴν ἱστορία, ἀναφέρονται συνοπτικῶς στὴν παροῦσα παρουσίαση. Ὁπωσδήποτε σημαντικὸ μέρος καταλαμβάνουν οἱ διηγήσεις σὲ μυθολογίες ἐνδιαφερόντων πολιτισμῶν, ὅπως τοῦ Αἰγυπτιακοῦ, τοῦ Ἑλληνικοῦ, ἄλλων Εὐρωπαϊκῶν καὶ Ἀσιατικῶν πολιτισμῶν καὶ θρησκειῶν.

Στὸ δεύτερο μέρος, παρουσιάζεται ἡ ἐνασχόληση τῆς ἐργασίας μὲ τὴν θρησκεία μας. Ἀπὸ τὸ πρῶτο κεφάλαιο τοῦ βιβλίου Γένεσις, καὶ σὲ ὅλη τὴν Βίβλο, Παλαιὰ καὶ Καινὴ Διαθήκη, τὸ φῶς ἀναφέρεται καὶ ἐξηγεῖται ἐκτενέστατα. Στὴν συνέχεια, κατὰ τὴν δισχιλιετὴ πορεία τῆς Ἐκκλησίας, τὰ γραπτὰ κείμενα τῶν Πατέρων, ἡ τέχνη τῶν εἰκαστικῶν καὶ μουσικῶν ἀποδίδουν μείζονα σημασία στὴν περιγραφὴ καὶ ἑρμηνεία τοῦ φωτός. Ἐδῶ παρουσιάζονται ἐπιλεγμένα παραδείγματα δημιουργῶν καὶ ἔργων τέχνης καὶ θεολογίας. Ἐπιχειρεῖται ἐπίσης μία ἀναφορὰ στὴν θεοποίηση τοῦ ἐπιστημονικοῦ φωτὸς καὶ τὴν θρησκειοποίηση τῆς ἐπιστήμης. Ἀντίλογοι, συζήτηση καὶ ἀναπτυσσόμενα ἐπιχειρήματα ἀναφέρονται περιληπτικῶς στὰ πλαίσια τῆς ταχείας αὐτῆς διαδρομῆς.

Εἰσαγωγή

Ἀπειράριθμη πληθὺς θεοτήτων ἀνὰ τὶς ἐποχὲς καὶ τὶς ἠπείρους, εἶναι σαφέστατη ἀπόδειξη τῆς διαφορετικότητας στὴν κατανόηση τῆς θεϊκότητας ἀναλόγως τῶν κατὰ τόπους καὶ χρόνους συνθηκῶν. Οἱ θεότητες αὐτὲς ἔχουν πολλὲς ὅψεις καὶ οἱ ἰδιότητές τους διαφοροποιοῦνται στὴν πορεία τῶν αἰώνων μὲ ἴχνη ἀνθρώπινης δραστηριότητας.

Ἡ τοποθέτηση κάθε μεμονωμένης θεότητας στὸν παρακάτω κατάλογο δὲν εἶναι διεξοδική: π.χ. ἡ Ἴσις στὴν ἀρχαία Αἴγυπτο, 2000 π.κ.ε., ἦταν ἡ θεὰ ποὺ συνδέονταν μὲ τὸν Σείριο καὶ τὴν ροὴ τοῦ Νείλου, ἐνῷ ἀργότερα (100 π.κ.ε.) ἔγινε καὶ θεὰ τῆς σελήνης, ἐνῷ στὴν ὕστερη ἀρχαιότητα (300 κ.ε.), θεωρήθηκε ἀπὸ τοὺς πιστούς της, ὡς τὸ ὑπέρτατον ὄν.

Οἱ ἄνθρωποι λάτρεψαν τὸν ἥλιο καὶ θεοὺς ποὺ παριστοῦν τὸν ἥλιο καθ᾿ ὅλη τὴν καταγεγραμμένη ἱστορία. Ὡς ἐκ τούτου, πολλὲς πεποιθήσεις καὶ θρῦλοι σχηματίσθηκαν περὶ αὐτῆς τῆς λατρείας. Οἱ θεοὶ τοῦ ἡλίου εἶναι γενικῶς ἄρρενες καὶ συνήθως ἔχουν κάποια συγγένεια ἐξ αἵματος ἢ ἐξ ἀγχιστείας μὲ τὴν θεότητα τῆς σελήνης, ποὺ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον παρουσιάζεται ὡς θῆλυ.

Ἐκ παραλλήλου μὲ τὴν ἡλιακὴ ἰδιότητα, οἱ θεοὶ τοῦ ἡλίου, φέρονται συχνάκις καὶ ὡς θεοὶ τῆς ἀλήθειας, τῆς ἐντιμότητας, τῆς ἀρετῆς, τῆς εὐφυΐας καὶ τῆς γονιμότητας.

Θὰ ἀκολουθήσουμε στὴν συνέχεια μία διαδρομὴ σὲ διάφορους τόπους, χρόνους καὶ πολιτισμούς, ἀναφερόμενοι σὲ κάποιες χαρακτηριστικὲς θεότητες τοῦ φωτός, μὲ ἐξέχουσα θέση στὸ ἑκάστοτε πάνθεον καὶ ἰδιαίτερα γνωρίσματα.

Ἀσία

Χιττίτες - Ἀρινίττη

Ἡ Ἀρινίττη ἦταν ἡ θεὰ τοῦ ἡλίου, πρωτεύουσα θεότητα καὶ προστάτις τῆς αὐτοκρατορίας τῶν Χετταίων. Ὁ βασιλικὸς σύζυγος Τάρου, ἦταν δεύτερος σὲ σπουδαιότητα, ἐνδεικτικὸ ὅτι ὁ μῦθος μᾶλλον προήρχετο ἀπὸ περίοδο μητριαρχίας. Προκάτοχος τῆς Ἀρινίττης στὴν Ἀνατολία φαίνεται νὰ ἦταν μία θεὰ συμβολικὴ τῆς γῆς καὶ τῆς γονιμότητας.

Χαναανίτες - Μολώχ

Μολὼχ σημαίνει βασιλιάς. Ὁ μοχθηρὸς αὐτὸς θεὸς ἥλιος τῶν Χανααναίων, συνεδέετο ἐνίοτε μὲ τὸν Σουμμέριο Βάαλ. Τὰ πρωτότοκα τῶν Ἰσραηλιτῶν θυσιάζονταν σὲ αὐτὸν κατὰ τοὺς αἰῶνες τῆς ἀποστασίας 6ο -8ο π.κ.ἐ. στὴν κοιλάδα τῆς Ἰννώμ, γιὰ τὴν ἀναζωπύρωση τοῦ ἡλίου, ἕνα ἔθιμο ποὺ προῆλθε ἀπὸ γειτονικοὺς λαούς, δημοφιλὲς ἀκόμη καὶ στὴν Καρθαγένη.

Ἡ ἀναπαράσταση ἦταν ἕνα ὑπερμέγεθες ὀρειχάλκινο ἄγαλμα ταύρου μὲ κοιλότητα ὅπου ἔκαιε μεγάλη φωτιά. Τὰ παιδιὰ τοποθετοῦνταν στὰ χέρια, τὰ ὁποῖα ἀνύψωνε ἕνας μηχανισμὸς ὡς τὸ στόμα τοῦ ἀγάλματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ἔπεφταν στὴν κοιλότητα μὲ τὴν φωτιά. Οἱ συμμετέχοντες στὴν τελετή, χόρευαν ὑπὸ τοὺς ἤχους πνευστῶν καὶ κρουστῶν γιὰ τὴν καταλλαγὴ τῶν κραυγῶν τῶν θυμάτων.

Ἀσσύριοι - Σαμᾶς

Στοὺς λαοὺς τῶν Ἀσσυρίων καὶ τῶν Βαβυλωνίων ὁ θεὸς τοῦ ἡλίου Σαμᾶς (Samash) θεωρεῖται ὡς παντεπόπτης καὶ δικαιοκρίτης. Ὁ Χαμμουραμπὶ ὁμολογεῖ στὸν κώδικά του ὅτι νομοθέτησε μὲ ἔμπνευση ἀπὸ τὸν θεὸ Σαμᾶς κι ἔτσι ἡ εὐταξία τοῦ οὐρανοῦ μετεφέρθη στὴν γῆ. Οἱ ναοί του, «οἶκοι λάμψεως», ἀποτελοῦσαν νύξεις τῆς λαμπρότητάς του, μὲ σπουδαιοτέρους τῆς Σιππάρα καὶ Λάρσα, ἀλλὰ καὶ στὶς μεγάλες πόλεις Βαβυλών, Οὔρ, Νιπποὺρ καὶ Νινευΐ.

Μεσοποταμία - Ἄχουρα Μάζδα

(Ahura Mazda) Ὑπέρτατος θεὸς στὸ Ζωροαστρισμό. δημιουργὸς τοῦ σύμπαντος, διαχειριστὴς τῆς παγκόσμιας εὐταξίας, τῆς ἀλήθειας καὶ τοῦ φωτός, ἐναντίον τῶν δυνάμεων τοῦ σκότους καὶ τῆς πλάνης, ποὺ καθοδηγοῦνται ἀπὸ τὸν Ἀριμάν (Angra Mainyu). Ὁ Ἄχουρα Μάζδα δημιούργησε τὴν Ἄμεσα Σπέντα (Amesha Spenta) ἀποτελουμένη ἀπὸ τὶς ἑπτὰ ἀρετές του γιὰ τὴν προστασία καὶ καθοδήγηση τῶν κτισμάτων του. Θὰ κατανικήσει τὸν Ἀριμὰν κατὰ τὴν συντέλεια τοῦ χώρου καὶ τοῦ χρόνου.

Μίθρα

Ἀρχαία Περσικὴ θεότητα τοῦ φωτός, τῆς συμφωνίας καὶ τῆς φιλίας. Ἐπίσης ρυθμίζει τὴν κοσμικὴ εὐταξία. Ἐνίοτε ὅτι γεννήθηκε ἀπὸ τὸν Ἄχουρα Μάζδα σὲ ἕνα σπήλαιο καὶ ὅτι τὸν συντρέχει στὴν διαμάχη του ἔναντι τοῦ κακοῦ, ποὺ ἀναπαρίσταται ἀπὸ τὸν Ἀριμᾶν. Πάλεψε μὲ τὸν ἥλιο, κατάφερε νὰ συλλάβει τὸν θεϊκὸ ταῦρο καὶ νὰ τὸν θυσιάσει προτοῦ νὰ ἀναληφθεῖ. Ἀπὸ τὸ αἷμα τοῦ ταύρου προῆλθαν ὅλα τὰ ὠφέλιμα στὸν ἄνθρωπο ζῷα καὶ φυτά.

Μὲ τὴν ἄνοδο τοῦ Ζωροαστρισμοῦ, ὁ Μίθρα μειώθηκε σὲ χαμηλότερα ἐπίπεδα λατρείας. Ἀπὸ τὸν Δ´ αἰῶνα π.κ.ἐ. ἡ δημοτικότητά του ἀνέβηκε καὶ κατέστη βαθμηδὸν μυστηριακὴ λατρεία. Ἡ ἀσκητικὴ θρησκεία τοῦ Μιθραϊσμοῦ, ἐπιτρεπόμενη μόνο σὲ ἄνδρες, ἔγινε δημοφιλὴς στοὺς λεγεωνάριους περὶ τὸ 100 κ.ἐ. καὶ μετεφέρθη στὴν Ῥώμη ὡς «Deus sol invictus» (ἀνίκητος ἥλιος), μὲ ὀπαδὸ ἀκόμη καὶ αὐτὸν τὸν αὐτοκράτορα Κόμμοδο. Ὅταν ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος ἀσπάσθηκε τὸν Χριστιανισμὸ στὰ 312 κ.ἐ., ὁ Μιθραϊσμὸς ἄρχισε νὰ παρακμάζει καὶ μετὰ ἀπὸ μία σύντομη ἀνανέωση ἀπὸ τὸν Ἰουλιανό (331-363), ἡ λατρεία ἐξαφανίστηκε διὰ παντός.

Ἰνδοὶ - Σούρυα

Ὁ Ἰνδουϊσμὸς εἶναι πανάρχαια θρησκεία, βασισμένη σὲ παλαιὲς γραφὲς καὶ τὴν σύμμιξη πολλῶν διαφορετικῶν πολιτισμῶν καὶ πεποιθήσεων, ἡλικίας τουλάχιστον 3000 ἐτῶν.

Ὁ Σούρυα (Surya) ἀναπαριστᾷ τὸν ἥλιο, ἀπεικονίζεται ὡς ἐρυθρὸς ἄνδρας μὲ τρία μάτια, τέσσερα χέρια, ὁδηγεῖ ἅμαξα μὲ ἑπτὰ φοράδες. Μὲ δυὸ χέρια κρατᾷ κρίνα τοῦ νεροῦ, μὲ τὸ τρίτο ἐνθαρρύνει τοὺς πιστούς, μὲ τὸ τέταρτο χέρι τοὺς εὐλογεῖ.

Φέρεται ὡς καλοκάγαθη θεότητα μὲ θεραπευτικὲς δυνατότητες. Ἀκόμη καὶ σήμερα, ἐπάνω ἀπὸ τὸ καταστήματα θέτουν τὸ σύμβολο τοῦ ἡλίου γιὰ καλὴ τύχη.

Ἐν τούτοις, τὸ φωτοστέφανο, δηλωτικὸ ἰσχύος, ἐμφανίζεται ἀκόμη καὶ σὲ θεότητες τῆς καταστροφῆς, ὅπως ἡ θεὰ Κάλι.

Ἰνδοὶ (Χάσι Γκάρο)

Οἱ Χάσι καὶ οἱ Γκάρο (Khasi & Garo) εἶναι ἀγροτικοὶ πληθυσμοὶ στὰ ὀροπέδια τῆς Μεγαλάβα στὴν Βορειοανατολικὴ Ἰνδία καὶ ἀσχολοῦνται μὲ τὴν καλλιέργεια ρυζιοῦ. Στὰ παραμύθια τῶν Χάσι, ἡ γαῖα Κὰ Μπλέι εἶναι ἡ μητέρα τῶν οὐρανίων σωμάτων, τοῦ πυρὸς καὶ τοῦ ὕδατος. Ὁ ἥλιος εἶναι κόρη της καὶ τὸ φεγγάρι γιός της. Λόγω κάποιας κακῆς συμπεριφορᾶς τοῦ φεγγαριοῦ ἔναντι τοῦ ἡλίου, τὸ φεγγάρι τιμωρήθηκε καὶ τὸ πρόσωπό του εἶναι γιὰ πάντα σταχτωμένο, μία παρόμοια ἱστορία στὸν Ἰαπωνικὸ θρῦλο τῆς θεᾶς Ἀματεράσου καὶ τοῦ ἀπείθαρχου ἀδελφοῦ της.

Θιβέτ - Βούδας

Ὁ Σιντάρτα Γκαουτάμα (περ. 560-480 π.Χ.), γεννήθηκε στὰ Ἰμαλάια, στὴν περιοχὴ τοῦ σημερινοῦ Νεπὰλ καὶ ἦταν, σύμφωνα μὲ τὸ θρῦλο, γιὸς ἑνὸς πρίγκιπα. Ζοῦσε μὲ πλούτη καὶ εὐμάρεια μέχρι τὸ 29ο ἔτος τῆς ζωῆς του, ὁπότε ἀναγνώρισε ὅτι διάγει βίο χωρὶς στόχους. Ἐντυπωσιάστηκε βαθιὰ ἀπὸ συναντήσεις ποὺ εἶχε μὲ ἕνα ἀσθενή, ἕνα πεθαμένο καὶ ἕνα μοναχὸ καὶ ἀποφάσισε νὰ ἐγκαταλείψει τὶς ἐγκόσμιες ἀσχολίες καὶ νὰ ξεπεράσει τὴν ματαιότητα τοῦ κόσμου μὲ ἀσκητικὴ ζωή.

Ὁ θρῦλος ἀναφέρει ὅτι, μετὰ ἀπὸ ἑπταετὴ ἀσκητικὴ ζωή, στὴν περιοχὴ Μπὸντ Γκόγια, κάτω ἀπὸ ἕνα δέντρο συκιᾶς, ἦρθε στὸν Σιντάρτα ἡ ἐπιφοίτηση γιὰ τὴν «ὕψιστη γνώση», ὁπότε, ἄρχισε, ξεπερνώντας ἀρχικοὺς δισταγμούς, νὰ περιοδεύει καὶ νὰ διδάσκει τὶς σκέψεις του. Οἱ μαθητὲς ποὺ τὸν περιστοίχισαν, τοῦ ἔδωσαν τὸν τιμητικὸ τίτλο Βούδας (Buddha), ποὺ σημαίνει στὰ σανσκριτικὰ «ὁ φωτισμένος».

Ὁ Βούδας ἵδρυσε ἕνα μοναχικὸ τάγμα, καὶ περιόδευε στὴν κεντρικὴ περιοχὴ τοῦ ποταμοῦ Γάγγη, στὴν ΒΑ Ἰνδία, διδάσκοντας δημόσια ἐπὶ περίπου 50 χρόνια μέχρι τὸ θάνατό του. Ὁ πυρήνας τῆς βουδιστικῆς διδασκαλίας περιγράφεται μὲ τὶς ἐντολές: «Μάθε νὰ κάνεις καλό, σταμάτησε νὰ βλάπτεις, κράτα ὑπὸ ἔλεγχο τὸ πνεῦμα σου». Οἱ περιγραφὲς γιὰ τὴν ζωὴ τοῦ Βούδα ἐμπλουτίστηκαν προοδευτικὰ μὲ πλῆθος ἀπὸ ἱστορίες διαφόρων λαῶν τῆς ἀνατολικῆς καὶ νοτιοανατολικῆς Ἀσίας, ὅπου σήμερα ὑπάρχει καὶ ὁ μεγαλύτερος ὄγκος τῶν πιστῶν αὐτῆς τῆς θρησκείας.

Κινέζοι, γιν-γιανγκ

Ἐν ἀντιθέσει μὲ πολλοὺς ἄλλους πολιτισμούς, οἱ Κινέζοι δὲν προσωποιοῦν, οὔτε λατρεύουν τὸν ἥλιο ἢ τὴν σελήνη. Ὁ πιθανότερος λόγος εἶναι ἡ βαθιὰ ἐπιρροὴ τοῦ ταοϊσμοῦ καὶ τοῦ Τσὶνκ (βιβλίο τῶν ἀλλαγῶν) στὸν Κινεζικὸ πολιτισμό, ἐπειδὴ ἡ Σελήνη ἀντιπροσωπεύει τὸ ὑΐν 陰 καὶ ὁ ἥλιος ἀντιπροσωπεύει τὸ ὑάνγκ (陽), τὰ ὁποῖα γι᾿ αὐτοὺς ἀποτελοῦν τὰ δυὸ ἀντίθετα στοιχεῖα, καὶ τὴν βάση κάθε ἄλλου πράγματος στὸ σύμπαν.

Τὰ yin καὶ yang δὲν εἶναι δυὸ πόλοι ὅπως τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό, ὡς τόσον εἶναι σχετικά:

Σύμφωνα μὲ τὴν κοσμολογία τους, στὴν ἀρχὴ ὑπῆρχαν ἐννέα ἥλιοι στὸν οὐρανό. Ὅλα ἦσαν τόσο καυτά, τίποτε δὲν ἀναπτύσσονταν. Ἕνας ἥρωας μὲ τὸ ὄνομα Χοὺ Γὶ (后毅) κατέρριψε τοὺς ὀκτὼ μὲ βέλη καὶ ὁ κόσμος ἔγινε ἔκτοτε εὐνοϊκός.

Σὲ κάποιον ἄλλο μῦθο οἱ ἡλιακὲς ἐκλείψεις προκαλοῦνται ἀπὸ ἕναν οὐράνιο σκύλο ποὺ δαγκώνει ἕνα κομμάτι τοῦ ἡλίου. Παλαιὸ ἔθιμο ἦταν νὰ ἠχοῦν μεταλλικὰ σκεύη κατὰ τὴν ἔκλειψη γιὰ νὰ διώξουν τὸν σκύλο αὐτό.

Ἰάπωνες - Ἀματεράσου

Ἀματεράσου (天照) εἶναι ἡ θεὰ τοῦ ἡλίου στον Σιντοϊσμό. Εἶναι ἡ μυθικὴ προκάτοχος τῆς βασιλικῆς Ἰαπωνικῆς οἰκογένειας. Τὸ πλῆρες ὄνομα εἶναι Amaterasu-o-mi-kami (天照大神) καὶ σημαίνει δοξασμένη θεὰ ποὺ λάμπει στοὺς οὐρανούς. Γεννήθηκε ἀπὸ τὸν ὀφθαλμὸ τοῦ πρότερου θεοῦ Ἰζανάγκι, ἐνῶ αὐτὸς καθαριζόταν στὸν ποταμό. Ἐφηῦρε τὴν καλλιέργεια ρυζιοῦ καὶ σίτου, καθὼς καὶ τὴν ὕφανση στὸν ἀργαλειό. Στὸ ἱερό της στὸ Ἴσε, τὸ ὁποῖο ξανακτίζεται ἐκ βάθρων κάθε εἴκοσι ἔτη, ἡ θεὰ ἀπεικονίζεται ὡς ἕνα κάτοπτρο.

Ἀφρική

Αἰγύπτιοι - Ρᾶ

Σύμφωνα μὲ τὴν αἰγυπτιακὴ μυθολογία, ὁ θεὸς Ρὰ ἦταν ὁ δημιουργὸς τῶν θεῶν, τῶν ἀνθρώπων, τοῦ κόσμου. Ἔμβλημά του ἦταν ὁ ἥλιος, τὸ σύμβολο τῆς ζωῆς, τοῦ φωτός, τῆς γονιμότητας. Ἕδρα τῆς λατρείας ὑπῆρξε ἡ πόλη Ἀννοὺ (Ἡλιούπολη), δηλαδὴ τὸ σημερινὸ βορινὸ προάστιο τοῦ Καΐρου, Ματάρια.

Παριστάνεται συνήθως ὡς ἄνδρας μὲ κεφαλὴ ἱέρακος. Στὸ δεξί του τεταμένο-κατὰ τὸ μῆκος τοῦ σώματος-χέρι, κρατᾷ τὸ σταυρόσχημο σύμβολο τῆς ζωῆς(ἄνχ). Στὸ ἀριστερό του χέρι, ἀντίθετα, τὸ προτεταμένο, κρατᾷ τὴν ράβδο ἢ τὸ σκῆπτρο τῆς ἐξουσίας(οὐξέρ) ἐνῷ στὸ κεφάλι του φέρει τὸν ἡλιακὸ δίσκο μὲ τὸν οὐραῖο ὄφι. Οἱ ἀρχαῖοι Αἰγύπτιοι τῶν λάτρευαν μὲ τὴν μορφὴ ὀβελίσκου.

Μὲ τὴν μορφὴ Ἥλιου - βάρκα ἀνατρέχει ὅλες τὶς περιοχὲς τῆς Αἰγύπτου κατὰ τὴν διάρκεια τῶν 12 ὠρῶν τῆς ἡμέρας. Κατὰ τὴν μυθολογία, ταξίδευε στὸν οὐρανὸ μὲ τὸ πλοῖο τοῦ Ἥλιου τὴν ἡμέρα καὶ τὴν νύχτα περνοῦσε μὲ ἄλλο πλοῖο στὸν κάτω κόσμο. Ἐκεῖ γιὰ νὰ ξαναγεννηθεῖ τὴν ἄλλη μέρα, ἔπρεπε νὰ νικήσει τὴν θεότητα τοῦ κακοῦ, «Ἀπάπ» δηλαδὴ τὸ σκότος τῶν ἐκλείψεων.

Ὁ ἥλιος-Ρᾶ ἀτένιζε ἀπὸ ψηλὰ τὰ πάντα, κάθε φορὰ ποὺ πρόβαλε στὸ οὐράνιο στερέωμα. Εἶχε τὴν παντοκρατορία καὶ τὸν ἔλεγχο ὅλου τοῦ κόσμου, ἀφοῦ ἄλλως τε «Οὐδὲν κρυπτὸν ὑπὸ τὸν ἥλιον». Ὁ Ρᾶ τῆς Αἰγύπτου ἐθεωρεῖτο ὁ πρῶτος βασιλιὰς καὶ ὁ δημιουργὸς τῶν πάντων. Ὁ Φαραὼ θεωρεῖτο υἱὸς καὶ ἐνσάρκωση τοῦ Ρᾶ, μὲ τὸν ὁποῖον γινόταν ἕνα ὅταν πέθαινε: «Ὁ Φαραὼ Τούθμωσις ὁ Γ´ (βασίλεψε περίπου 1479-1425 π.Χ.) ἀνέβηκε στὰ οὐράνια, ἑνώθηκε μὲ τὸν ἡλιακὸ δίσκο. Τὸ σῶμα τοῦ θεοῦ ἑνώθηκε μὲ τὸν ἀπόγονό του. Μόλις χάραξε ἡ ἄλλη μέρα ὁ ἡλιακὸς δίσκος φεγγοβόλησε, ὁ οὐρανὸς ἀστραποβόλησε, ὁ Φαραὼ Ἀμενχοτὲπ Β´ ἀνέβηκε στὸν θρόνο τοῦ πατέρα του.»

Αἰγύπτιοι - Φοῖνιξ

Μυθικὸ ἀρσενικὸ πτηνὸ ποὺ ζεῖ γιὰ 500 ἔτη, ὁ Φοίνικας ἔχει ὄμορφα χρυσὰ καὶ ἐρυθρὰ φτερά. Στὸ τέλος τῆς ζωῆς του, κατασκευάζει τὴν φωλιὰ του στὸ ὁμώνυμο δένδρο καὶ ἀναφλέγεται μέχρι στάχτης. Ὁ νέος Φοῖνιξ γεννᾶται ἀπὸ ἐκεῖ καὶ φυλάσσει τὶς στάχτες σὲ ἕνα ᾠοειδὲς μυροδοχεῖο στὴν Ἡλιούπολη. Συνδέεται μὲ τὸν ἥλιο καὶ συμβολίζει τὴν ἀνάσταση, τὴν ἀθανασία, τὴν μετὰ θάνατον ζωή.

Ἀμερική

Βόρειος Ἀμερική - Zuni > Bela Coola

Ἕνα χαρακτηριστὸ ποίημα ἀπὸ λαούς, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον φιλήσυχους, δεμένους μὲ τὴ φύση μὲ ἁρμονικὴ σχέση: Ἀνατολή τοῦ ἡλίου, Ἡ μακρά σου ζωή, Ἡ μεγάλη σου ἡλικία, Τὰ νερά σου, Οἱ σπόροι σου, Τὰ πλούτη σου, Ἡ ἰσχύς σου, Τὸ κραταιό σου πνεῦμα, ὅλα τοῦτα δώρισε σὲ μένα!

Βόρειος Ἀμερική - Σάκουρα

Οἱ Ἰνδιάνοι Πάουνη (Pawnee) ἐκτελοῦσαν τὸ γνωστὸ χορό τους γιὰ τὸν ἥλιο (Shakura). Οἱ νεαροὶ πολεμιστὲς ἀναρτοῦσαν ὅλο τὴν μάζα τους ἀπὸ στύλους μὲ ἄγκιστρα στὸ θώρακά τους, καὶ ἀκολουθοῦσαν χορεύοντας τὴν πορεία τοῦ ἡλίου στὸν οὐρανό, ἀποδεικνύοντας τὴν γενναιότητά τους.

Κεντρικὴ Ἀμερική Ἀζτέκοι - Τονατιούχ

Στὴν Μυθολογία τῶν Ἀζτέκων, ὁ Tonatiuh ἦταν θεὸς τοῦ ἡλίου καὶ τοῦ πολέμου στὴν τρέχουσα (5η) ἐποχή. Μαχητὲς ποὺ σκοτώνονταν ὑπηρετώντας τον, ἀπολαμβάνουν αἰώνια ζωή.

Νότιος Ἀμερική Ἴνκα - Ἴντι

Στὴν μυθολογία τῶν Ἴνκα, ὁ Inti ἦταν θεὸς τοῦ ἡλίου καὶ ὁ πραστάτης τῆς αὐτοκρατορίας, πατέρας τοῦ πρώτου Ἴνκα αὐτοκράτορα Manco Capac I. Ὁ Inti ἦταν υἱὸς τοῦ Viracocha καὶ τῆς Mama Cocha.

Ὠκεανία

Ἀβορίγινες Αὐστραλίας - Γνόβη

Ἡ Γνόβη (Gnowee) εἶναι ἡλιακὴ θεότητα ποὺ ζοῦσε στὴ γῆ πρὶν τὸν ἥλιο, ὅταν οἱ ἄνθρωποι ἔπερεπε νὰ φωτίζουν τὸ δρόμο τους καὶ νὰ ζοῦν μὲ πυρσούς, ἢ ἄλλες φωτεινὲς πηγές. Ὅταν τὸ νήπιο γιὸς τῆς Γνόβης χάθηκε, ἐνῷ ἡ μητέρα του συνέλεγε διοσκορέες (γκυ), αὐτὴ ξεκίνησε νὰ τὸν ἀναζητᾷ φέρουσα ἕναν τεράστιο πυρσό. Ἀκόμη συνεχίζει, κι αὐτὸ θεωρεῖται ὡς ἡ καθημερινὴ πορεία του ἡλίου.

Εὐρώπη

Ἕλληνες - Φῶς

«Ἑλλάς»: μία λέξη τυλιγμένη στοὺς μύθους ! Τί σημαίνει ἡ λέξη αὐτή; Πολλὰ ἔχουν εἰπωθεῖ, πολλὲς ἑρμηνεῖες ἔχουν δοθεῖ. Γνῶστες τῆς Ἑλληνικῆς ὑποστηρίζουν πὼς σημαίνει «φῶς λάμπον», ἐκ τῆς ρίζας σέλ = φωτίζειν. Οἱ πρόγονοί μας δὲν ἐπέλεξαν τυχαία τὸ ὄνομα τῆς φυλῆς τους καὶ κατ᾿ ἐπέκταση αὐτὸ τῆς πατρίδος τους. Εἶχαν ἀντιληφθεῖ τὸ τί σημαίνει νὰ ζεῖς στὸ ΦΩΣ. Νὰ ζεῖς στὸ νοητὸ φῶς τῆς γνώσεως, κυρίως, παρὰ στὸ «ὑλικό» φῶς τῶν οὐρανίων σωμάτων.

Πολλοὶ λαοὶ εἶχαν ἔντονη ἐπαφὴ μὲ τὸ φῶς τοῦ Ἥλιου καὶ ὅλοι μὲ τὸ φῶς τῶν ἄστρων. Κανένας ὅμως, ἀπ᾿ ὅσο γνωρίζουμε, δὲν ὀνόμασε τὴν πατρίδα του «Χώρα φωτός». Φῶς λοιπὸν τῆς γνώσεως, τοῦ νοός, τῆς ἁρμονίας, τῆς ἐπιστήμης, τοῦ κάλλους, τοῦ μέτρου.

Ἕλληνες - Ὑπερίων

Ὁ Τιτὰν Ὑπερίων, υἱὸς τοῦ Οὐρανοῦ καὶ τῆς Γαίας, πατέρας τοῦ Ἡλίου, τῆς Ἠοῦς καὶ τῆς Σελήνης ἀπὸ τὴν Θεία. Ὑπῆρξε θεὸς τοῦ ἡλίου, πρὶν τὴν ἄνοδο τοῦ Φοίβου Ἀπόλλωνος.

Ἕλληνες - Ἀπόλλων

Ὁ Ἀπόλλων φέρονταν ὡς υἱὸς τοῦ Διὸς καὶ τῆς Λητοῦς, γεννημένος μαζὶ μὲ τὴν δίδυμη ἀδελφή του Ἄρτεμη στὴ Δῆλο. Θεωρήθηκε θεὸς τοῦ ἡλίου καὶ ἡ Ἄρτεμις-Ἑκάτη τῆς σελήνης. Ἀπεικονίζεται ὡς εὐειδὴς καὶ καλλίκορμος νέος ποὺ συνήθως κρατᾷ λύρα ἢ τόξο.

Ἐπίσης καλεῖτο Φοῖβος, θεὸς τοῦ φωτός, τῆς σκοπευτικῆς, τῆς θεραπευτικῆς, τῆς ἰατρικῆς, τῶν καλῶν τεχνῶν, τῆς διανοήσεως, τοῦ ἐξαγνισμοῦ ἀπὸ μεγάλα ἐγκλήματα. Θεωρήθηκε ὡς ἡγέτης τῶν Μουσῶν (μουσαγέτης). Λατρεύτηκε ἐντονότατα στὴν ἀρχαιότητα σὲ ὅλα τὰ μέρη τοῦ ἑλληνικοῦ καὶ ῥωμαϊκοῦ κόσμου, ἰδιαιτέρως δέ, στὸ μαντεῖο τῶν Δελφῶν, ὅπου δίδονταν προφητικὰ σημεῖα στοὺς πιστοὺς ποὺ ζητοῦσαν τὴν γνώμη τοῦ Πυθίου Ἀπόλλωνα (πνεῦμα Πύθωνος).

Κατὰ τὴν ἁφὴ τοῦ Ὀλυμπιακοῦ φωτός λαμβάνει χώρα μία ἐπίκληση στὸν Ἀπόλλωνα, θεωρούμενη κυρίως ὡς μέρος ἑνὸς φολκλορικοῦ τελετουργικοῦ κι ὄχι βεβαίως ὡς θρησκευτικὴ ἔκφραση: «Ἱερὰ σιωπή! Νὰ ἠχήσει ὅλος ὁ αἰθέρας, ἡ γῆ, ἡ θάλασσα καὶ οἱ πνοὲς τῶν ἀνέμων. Ὄρη καὶ τέμπη σιγῆστε. Ἦχοι καὶ φωνὲς πουλιῶν παύσατε. Γιατί μέλλει νὰ μᾶς συντροφεύει ὁ Φοῖβος, ὁ φωσφόρος βασιλεύς. Ἀπόλλωνα θεὲ τοῦ ἥλιου καὶ τῆς ἰδέας τοῦ φωτὸς στεῖλε τὶς ἀκτῖνες σου καὶ ἄναψε τὴν ἱερὴ δᾴδα γιὰ τὴν φιλόξενη πόλη τῆς Ἀθήνας. Καὶ σύ, ὦ Δία, χάρισε εἰρήνη σ᾿ ὅλους τοὺς λαοὺς τῆς γῆς καὶ Στεφάνωσε τοὺς νικητὲς τοῦ ἱεροῦ ἀγῶνα: Τήνελλα ὦ Καλλίνικε· Τήνελλα».

Ἕλληνες - Φαέθων

Μετὰ ἀπὸ τὴν δυσπιστία τῶν φίλων του στὸν ἰσχυρισμὸ τοῦ Φαέθοντος, ὅτι ὁ Ἥλιος ἦταν πατέρας του, πῆγε ἀνατολικὰ ὡς τὸ ἀνάκτορο τοῦ πατέρα του, ὁ ὁποῖος τὸν διεβαίωσε γιὰ τὴν ἀλήθεια τοῦ ἰσχυρισμοῦ καὶ ὡς ἀπόδειξη, τοῦ ὁρκίσθηκε στὰ ὕδατα τῆς Στυγός, τὴν πραγματοποίηση ὁποιασδήποτε χάριτος. Ὁ Φαέθων ζήτησε νὰ ὁδηγήσει τὸ ἡλιακὸ ἅρμα γιὰ μίαν ἡμέρα, ἐνέργεια ἀκατόρθωτη γιὰ ὅλους πλὴν τοῦ Ἡλίου, ὁ ὁποῖος ματαίως τὸν παρεκάλεσε νὰ ἀλλάξει τὴν ἀπαίτησή του. Κατὰ τὴν ἀπογείωση τὸν παρεκάλεσε νὰ διατηρεῖ σταθερὸ ὕψος καὶ πορεία. Οἱ ἵπποι ἀντελήφθησαν τὴν ἀλλαγὴ τοῦ ἡνιόχου καὶ τὸ ἅρμα ἀνεβοκατέβαινε μὲ δυσάρεστες συνέπειες γιὰ τὴν γῆ. Ὁ Δίας, γιὰ νὰ προφυλάξει τὴν γῆ καὶ τοὺς ἀνθρώπους, κατακεραύνωσε τὸν Φαέθοντα· τὴν θρηνωδοῦσα μητέρα του, Κλυμένη, καὶ τὶς ἀδελφές του τὶς μεταμόρφωσε σὲ δένδρα. Ὁ Ἥλιος δὲν ἐπέτρεψε ποτὲ πιὰ σὲ κανέναν ἄλλο νὰ ὁδηγήσει τὸ ἅρμα του.

Ἕλληνες - Ζεύς

Ζεὺς ἢ Δίας (Latin. Jupiter, Jove; Etruscan. Tinia). Ὁ νεώτερος υἱὸς τῶν τιτάνων Κρόνου καὶ Ρέας. Κατανίκησε τὸν πατέρα του καὶ κατέστη ὁ ἰσχυρότερος τῶν ὀλυμπίων θεῶν. Θεωρεῖτο ὡς ὁ θεὸς τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, κάτοχος τοῦ κεραυνοῦ, πατέρας τῶν θεῶν καὶ τῶν ἀνθρώπων. Μὲ τὴν σύζυγό του Ἥρα καὶ μὲ πλῆθος ἄλλων θηλέων ἀπέκτησε πολλὰ τέκνα. Ἀπεικονίζεται ὡς γεροδεμένος ὥριμος γενειοφόρος. Ὠς τόσον, τιμωρεῖ μὲ φρικτὸ τρόπο τὸν Τιτάνα Προμηθέα, ὁ ὁποῖος δωρίζει τὸ φῶς τοῦ πυρός (τῆς γνώσεως;) στοὺς ἕως τότε ἀπολίτιστους ἀνθρώπους.

Κέλτες - Λούγκ

Ὁ Λούγκ (Lugh), υἱὸς τοῦ Κίαν, εἶναι ὁ θεὸς ποὺ ἀναπαριστᾷ τὸν ἥλιο σὲ ὅλον τὸν κελτικὸ κόσμο. Ὁ Λούγκ, θεὸς τοῦ φωτός, ἦταν ὡραῖος, πάντα νέος, πλήρης ζωῆς καὶ ἐνέργειας. Κατανίκησε τὸν μονόφθαλμο Βάλωρ, θεὸ τοῦ κακοῦ, μία πράξη ποὺ σήμανε τὴν ἀπαρχὴ μίας ἐποχῆς μὲ τὴν κυριαρχία νέων θεοτήτων.

Βίκινγκς - Βάλδωρ

Ὁ Βάλδωρ (Balder, Baldur, Paltar) ἦταν υἱὸς τοῦ Ὀδὶν καὶ τῆς Φρίγας, βασιλικοῦ ζεύγους τῶν θεῶν. Θεωρεῖτο θεὸς τοῦ φωτός, τῆς χαρᾶς καὶ τῆς διαρκοῦς, κυκλικῆς παλιγγενεσίας. Ἦταν ἀντίστοιχος τῶν θνησκόντων κι ἀνασταινόμενων Ἄδωνι, Βάαλ, Ὄσιρι κλπ. τῆς Ἀνατολικῆς Μεσογείου.

Ὅταν ὁ Balder ὀνειρεύτηκε τὸν ἐπερχόμενο θάνατό του, ἡ μητέρα του ἐξασφάλισε ἀπὸ τὶς δυνάμεις τῆς φύσεως, ὅτι τίποτε δὲν θὰ τὸν ἔβλαπτε, λησμόνησε ὡς τόσον τὸν βίσκο (γκί). Κι ἐνῷ οἱ θεοὶ διασκέδαζαν μὲ τὴν ἀφθαρσία τοῦ Balder πετώντας του βέλη, ὁ μοχθηρὸς γίγαντας Λόκι (Loki) ἔβαλε γκὶ στὸ βέλος τοῦ Χώδ (Hod), τυφλοῦ δίδυμου ἀδελφοῦ τοῦ Balder, ποὺ ἔτσι πέθανε. Αὐτὸ ἦταν ὁ πρῶτος σὲ μία σειρὰ θανάτων ποὺ τελικῶς ὁδήγησαν στὴν καταστροφὴ τῶν θεῶν στὸ Ragnarok.

Ἐπιστημονικὸ φῶς

Θρησκεία τῆς ἐπιστήμης

Στὸ σύγχρονο κόσμο κυριάρχησε ἡ θρησκεία τοῦ ἐπιστημονικοῦ φωτός· μία θρησκεία ποὺ ἐνέπνευσε τὴν τυφλὴ πίστη στὴ δύναμη τῆς ἐπιστήμης, στὴ διανοητική της αὐθεντία καὶ πρωτοκαθεδρία. [Paolo Rossi, «Storia della sienza moderna e contemporanea» (Utet, 1988)].

Αὐτὴ ἡ πίστη ἀντιστάθηκε καὶ ἐπέζησε ἀκόμη καὶ μετὰ ἀπ᾿ ὅλες τὶς μεγάλες καταστροφὲς τοῦ αἰῶνα μας, ἀπὸ τὴν Χιροσίμα ὡς τὸ Τσερνομπὶλ καὶ τὸ Μανχάταν, ἢ τὶς νέες ριψοκίνδυνες ἔρευνες.

Ἀναμφιβόλως αὐτὴ ἡ ἀντίσταση συνδέεται μὲ τὴν αἴσθηση -ποὺ δὲν εἶναι διόλου ἀβάσιμη- ὅτι ἡ ἐπιστήμη δὲν μπορεῖ νὰ θεωρεῖται ὑπεύθυνη ἢ τουλάχιστον ἡ μόνη ὑπεύθυνη γι᾿ αὐτὲς τὶς καταστροφές.

Συνδέεται ἐπίσης μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι οἱ οἰκονομικὲς καὶ πολιτικὲς ἐξουσίες συνηθίζουν νὰ μεταθέτουν τὶς εὐθύνες καὶ τὰ βάρη γιὰ τὰ δικά τους λάθη ἢ ἐγκλήματα στοὺς ὤμους τῆς ἐπιστημονικῆς κοινότητας.

Ἡ ἀντίσταση ποὺ προβάλλει ἡ θρησκεία τῆς ἐπιστήμης συνδέεται καὶ μὲ ἕναν ἄλλο βαθύτερο λόγο: μὲ τὸν κρυφὸ φόβο ποὺ ἐμπνέει ἡ ἴδια ἡ ὀρθὴ ἐπιστημονικὴ σκέψη, ποὺ δὲν προοδεύει, παρὰ μόνο ἀνατρέποντας τὶς βεβαιότητές της.

Κυρίως ὅμως, πιστεύουμε καὶ ὑποστηρίζουμε στὴν ἐξάλειψη τῆς φαινομενικῆς ἀσυμβατότητας μεταξὺ ἐπιστήμης καὶ θρησκείας. Ἡ Ἐπιστήμη χωρὶς τὴν θρησκεία χωλαίνει, ἡ θρησκεία χωρὶς τὴν ἐπιστήμη εἶναι τυφλή (Ἄλμπερτ Ἀϊνστάιν)

Τὸ ἐπιστημονικὸ φῶς τῆς Ρωμανίας

Φέρεται δυτικόθεν ἡ ἄποψη ὅτι ἕνας πολιτισμὸς χιλίων ἑκατὸ χρόνων τάχα δὲν ἔκανε τίποτα ἄλλο ἀπὸ τὸ νὰ ἀσχολεῖται μὲ τὴν σωτηρία τῆς ψυχῆς. Μὲ τὴν ἀπαρίθμηση τοῦ πλήθους τῶν ἐπιστημόνων καὶ τῶν εἰδικοτήτων τους, τῶν συγγραμμάτων τους καὶ τῶν ἐφευρέσεών τους, δίχως φυσικά νὰ κατορθωθεῖ ἡ ἀναφορὰ σὲ ὅλους τοὺς σπουδαίους, καταρρίπτεται ὁριστικῶς αὐτὴ ἡ ἄποψη. Ἀναρωτᾶται κανεὶς πῶς γίνεται ὅλοι αὐτοὶ λόγιοι νὰ ἀσχολήθηκαν μὲ τὶς θετικὲς ἐπιστῆμες σὲ ὅλες τὶς περιόδους τοῦ Βυζαντίου, ἀφοῦ ὑποτίθεται πὼς αὐτὲς δὲν ἐνδιέφεραν τοὺς Ρωμηοὺς προγόνους μας τοῦ Βυζαντίου.

Ἀπὸ τὸν πέμπτον ἕως τὸν δέκατο πέμπτον αἰῶνα, οὐδέποτε ἔπαυσε ἡ ἀνάδειξη καὶ δράση ἐπιφανῶν ἐπιστημόνων μὲ σημαντικότατα ἔργα καὶ ἐπιτεύγματα σὲ κάθε τομέα: ἀριθμητική, ἀρχιτεκτονική, ἀστρονομία, βοτανολογία, γεωγραφία, γεωλογία, γεωμετρία, γεωπονική, ζωολογία, ἰατρική, μαθηματική, μετεωρολογία, μηχανική, φυσική...

Παρήλασαν ἐξέχουσες φυσιογνωμίες, παρουσιάσθηκαν μνημειώδη καὶ ὑποδειγματικὰ ἔργα, μὲ ἐπιρροὴ καὶ ἐπιδράσεις σὲ παράλληλους καὶ μεεταγενέστερους πολιτισμούς. Ἡ ἄρνηση σὲ αὐτὴν τὴν λαμπρή, ἱστορικῶς ἀποδεικνυόμενη πραγματικότητα, πρέπει ἐπὶ τέλους νὰ παύσει... (www.geocities.com/porta_aurea).

Χριστιανισμός

Στὸ σύνολο τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἡ λέξη φῶς δίχως ἄλλα παράγωγα, ἀναφέρεται 309 φορές. Ἐδῶ, θὰ σταθοῦμε σὲ ἐλάχιστα στιγμιότυπα Παλιᾶς καὶ Καινῆς Διαθήκης, μὲ ἰδιαίτερη ἀναφορὰ στὸ φῶς, ὥστε νὰ δοῦμε πόσο σημαντικὸ εἶναι στὸν Χριστιανισμό.

Παλαιὰ Διαθήκη

Ἡ δημιουργία καὶ ἡ πτώση

1 ΕΝ ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν. 2 ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος. 3 καὶ εἶπεν ὁ Θεός· γενηθήτω φῶς· καὶ ἐγένετο φῶς. 4 καὶ εἶδεν ὁ Θεὸς τὸ φῶς, ὅτι καλόν· καὶ διεχώρισεν ὁ Θεὸς ἀνὰ μέσον τοῦ φωτὸς καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σκότους. 5 καὶ ἐκάλεσεν ὁ Θεὸς τὸ φῶς ἡμέραν καὶ τὸ σκότος ἐκάλεσε νύκτα. καὶ ἐγένετο ἑσπέρα καὶ ἐγένετο πρωΐ, ἡμέρα μία.

Στοὺς πρώτους βιβλικοὺς στίχους, στὸ βιβλίο Γένεσις, παρακολουθοῦμε τὴν δημιουργία τοῦ ὑλικοῦ φωτός, μὲ μία μόνο προστακτικὴ φράση ἀπὸ τὸν Θεό. Τὸ φῶς σαφέστατα θεωρεῖται ὡς ἡ βασικότατη καὶ πρωταρχικὴ ὑλικὴ δημιουργία, ἁπλὸ καὶ ἀπαραίτητο ὑπόβαθρο γιὰ τὴν περισσότερο πολύπλοκη συνέχεια.

Ὡστόσο, πρὶν ἀκόμη ἀπὸ αὐτό, σὲ ἄλλα κείμενα, συναντοῦμε τὴν ἐωσφορικὴ πτώση, ἡ ὁποία εἶναι μία ἰδιαίτερη κατάληξη ἑνὸς ἐπισοδείου, ὅπου ὁ ἐγωισμὸς καὶ ἡ φιλαρχία τοῦ ἀρχαγγέλου Ἐωσφόρου ὁδηγοῦν σὲ μάχη, ἤττα καὶ ἀπομάκρυνση.

Καινὴ Διαθήκη

Ἡ Γέννησις τοῦ Χριστοῦ

Τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηθέντος ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἐν ἡμέραις Ἡρῴδου τοῦ βασιλέως, ἰδοὺ μάγοι ἀπὸ ἀνατολῶν παρεγένοντο εἰς Ἱεροσόλυμα, λέγοντες· ποῦ ἐστιν ὁ τεχθεὶς βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων; εἴδομεν γὰρ αὐτοῦ τὸν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ καὶ ἤλθομεν προσκυνῆσαι αὐτῷ. (Ματθ. β´, 1-2)

Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος γράφει ὅτι τὸ ἀστέρι ποὺ ὁδηγοῦσε τοὺς μάγους στὴ Βηθλεὲμ δὲν ἦταν ἕνα ἁπλὸ ἀστέρι, ἀλλὰ ἕνας ἄγγελος ποὺ ἀκτινοβολοῦσε σὰν ἄστρο καὶ ὁδηγοῦσε τοὺς μάγους τῆς ἀνατολῆς στὴν προσκύνηση τοῦ Χριστοῦ. Ὁ νοητὸς ἥλιος τῆς δικαιοσύνης, σύμβολο τοῦ γεννηθέντος Θεανθρώπου, λάμπει τὸ φῶς τῆς οὐράνιας βασιλείας ποὺ ἔφθασε. Τὸ αὐτὸ ἀντιλαμβάνονται καὶ οἱ ποιμένες, στοὺς ὁποίους ἀναγγέλλεται τὸ χαρμόσυνο γεγονός, πάλι σὲ μία φωτοχυσία (Λκ, Β, 8-9: Καὶ ποιμένες ἦσαν ἐν τῇ χώρᾳ τῇ αὐτῇ ἀγραυλοῦντες καὶ φυλάσσοντες φυλακὰς τῆς νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν. Καὶ ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου ἐπέστη αὐτοῖς καὶ δόξα Κυρίου περιέλαμψεν αὐτούς, καὶ ἐφοβήθησαν φόβον μέγαν.

Ἡ προσκύνησις τῶν Μάγων

Κατὰ Ματθαῖον, Β, 9-11
9 ...ἰδοὺ ὁ ἀστὴρ ὃν εἶδον ἐν τῇ ἀνατολῇ προῆγεν αὐτούς, ἕως ἐλθὼν ἔστη ἐπάνω οὗ ἦν τὸ παιδίον· 10 ἰδόντες δὲ τὸν ἀστέρα ἐχάρησαν χαρὰν μεγάλην σφόδρα, 11 καὶ ἐλθόντες εἰς τὴν οἰκίαν εἶδον τὸ παιδίον μετὰ Μαρίας τῆς μητρὸς αὐτοῦ, καὶ πεσόντες προσεκύνησαν αὐτῷ, καὶ ἀνοίξαντες τοὺς θησαυροὺς αὐτῶν προσήνεγκαν αὐτῷ δῶρα, χρυσὸν καὶ λίβανον καὶ σμύρναν

Οἱ τρεῖς «Μάγοι» ἀπὸ τὴν Περσία, στὸ δρόμο γιὰ τὴν Ἀλήθεια, ὁδηγημένοι ἀπὸ ἕνα ἀστέρι. Στὴν εἰκόνα φαίνεται καὶ τὸ χέρι τοῦ Θεοῦ μαζὶ μὲ τὸ ἀστέρι, δίνοντας ἔμφαση στὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἄνθρωποι αὐτοὶ ὁδηγοῦνται ἀπὸ τὸν ἴδιον τὸν Θεό. Σὲ λίγο θὰ ἐλευθερωθοῦν ἀπὸ τὸ σκοτάδι καὶ θὰ λατρέψουν τὸν Ποιητὴ τῶν Ὅλων.

Ἀπὸ τὴν ἀναφορὰ ὅτι ὁ ἀστέρας εἶναι ὁρατὸς μόνον σὲ αὐτούς, ὑποδεικνύεται ὅτι δὲν πρόκειται περὶ κἄποιου φυσικοῦ φαινομένου, ἢ ὑλικοῦ λαμπροῦ σώματος, ἀλλὰ ἄϋλης-πνευματικῆς ὑποστάσεως φωτοφάνεια.

Ἡ Βάπτισις τοῦ Χριστοῦ

Κατὰ Μᾶρκον, Α, 9-11
9 Καὶ ἐγένετο ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς ἀπὸ Ναζαρὲτ τῆς Γαλιλαίας καὶ ἐβαπτίσθη ὑπὸ Ἰωάννου εἰς τὸν Ἰορδάνην. 10 καὶ εὐθέως ἀναβαίνων ἀπὸ τοῦ ὕδατος εἶδε σχιζομένους τοὺς οὐρανοὺς καὶ τὸ Πνεῦμα ὡς περιστερὰν καταβαῖνον ἐπ᾿ αὐτόν· 11 καὶ φωνὴ ἐγένετο ἐκ τῶν οὐρανῶν· σὺ εἶ ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν σοὶ ηὐδόκησα.

Γράφει ὁ Κοσμᾶς ὁ Μελῳδός: Ἐπεφάνης ἐν τῷ κόσμῳ, ὁ τὸν κόσμον ποιήσας, ἵνα φωτίσῃς τοὺς ἐν σκότει καθημένους, Φιλάνθρωπε δόξα σοι.

Ἡ ἐπὶ τοῦ ὄρους ὁμιλία

Κατὰ Ματθαῖον Ε, 14-16
14 Ὑμεῖς ἐστε τὸ φῶς τοῦ κόσμου. οὐ δύναται πόλις κρυβῆναι ἐπάνω ὄρους κειμένη· 15 οὐδὲ καίουσι λύχνον καὶ τιθέασι αὐτὸν ὑπὸ τὸν μόδιον, ἀλλ᾿ ἐπὶ τὴν λυχνίαν, καὶ λάμπει πᾶσι τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ. 16 οὕτω λαμψάτω τὸ φῶς ὑμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὅπως ἴδωσιν ὑμῶν τὰ καλὰ ἔργα καὶ δοξάσωσι τὸν πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς.

Ὁ Κύριος ἀποκαλεῖ τοὺς μαθητές του φῶς, προσκαλεῖ δὲ αὐτούς, νὰ μὴν ἀποκρύπτουν τὸ φῶς, ἀλλὰ νὰ λάμπει αὐτὸ ὡς καλὸ παράδειγμα στοὺς ἀνθρώπους.

Ἡ Μεταμόρφωσις τοῦ Σωτῆρος

Κατὰ Ματθαῖον, ΙΖ, 1-3
1 ΚΑΙ μεθ᾿ ἡμέρας ἓξ παραλαμβάνει ὁ Ἰησοῦς τὸν Πέτρον καὶ Ἰάκωβον καὶ Ἰωάννην τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ καὶ ἀναφέρει αὐτοὺς εἰς ὄρος ὑψηλὸν κατ᾿ ἰδίαν· 2 καὶ μετεμορφώθη ἔμπροσθεν αὐτῶν, καὶ ἔλαμψε τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ὡς ὁ ἥλιος, τὰ δὲ ἱμάτια αὐτοῦ ἐγένετο λευκὰ ὡς τὸ φῶς. 3 καὶ ἰδοὺ ὤφθησαν αὐτοῖς Μωσῆς καὶ Ἠλίας μετ᾿ αὐτοῦ συλλαλοῦντες.

Ἡ Μεταμόρφωση τοῦ Θεανθρώπου Ἰησοῦ στὸ ὄρος Θαβώρ. Οἱ ἀκτῖνες ἀναπαριστοῦν τὸ Ἄκτιστο Φῶς, ποὺ πηγάζει ἀπὸ τὸ Θεό. Αὐτὸ τὸ φῶς εἶναι ἡ γέφυρα μεταξὺ ἀνθρώπων καὶ Θεοῦ. Ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ εἶναι ἀπρόσιτη στοὺς ἀνθρώπους. Καὶ οἱ μαθητὲς τοῦ Ἰησοῦ δὲν μποροῦσαν νὰ ἀντέξουν αὐτὸ τὸ Φῶς, γιατί δὲν εἶχαν ἀκόμα βαπτιστεῖ στὸ Ἅγιο Πνεῦμα. Κατὰ τὴν Δευτέρα Παρουσία τοῦ Χριστοῦ, ὅλοι θὰ ἀντιληφθοῦν αὐτὸ τὸ Φῶς. Ὅσοι ἀνήκουν στὴν Ἐκκλησία, τὴν Νύμφη τοῦ Ἀρνίου, καὶ ὅσοι δὲν ἄκουσαν ποτὲ γιὰ τὸ Χριστὸ ἀλλὰ Τὸν ἀναζητοῦσαν, θὰ ζήσουν γιὰ πάντα σ᾿ αὐτὸ τὸ φῶς μέσα σὲ ἀνέκφραστη πνευματικὴ μακαριότητα. Ὅσοι ἀγαποῦν τὴν ἁμαρτία ἀντὶ γιὰ τὸ Θεό, ἔχοντας κάνει τὴν ἁμαρτία δεύτερη φύση τους, θὰ προσπαθήσουν ν᾿ ἀποφύγουν τὴν Παρουσία Του, ἐπειδὴ αὐτὴ ἡ Παρουσία καταστρέφει τὴν ἁμαρτία, προκαλώντας πόνο στοὺς ἁμαρτωλούς. Ἔτσι οἱ ἀμετανόητοι θὰ προσπαθήσουν νὰ φύγουν μακριὰ ἀπὸ τὸ Θεό, ὅπως κάνουν ὁ Σατανᾶς καὶ οἱ δαίμονές του. Αὐτὴ ἡ φυγὴ εἶναι Κόλαση. (Ἀπὸ χειρόγραφο ποὺ ἀνῆκε στὸν Ἰωάννη Κατακουζηνό, 1370-1375).

Ἡ Ἀνάστασις τοῦ Κυρίου

Κατὰ Μᾶρκον, ΙΣΤ, 5-8
5 καὶ εἰσελθοῦσαι εἰς τὸ μνημεῖον εἶδον νεανίσκον καθήμενον ἐν τοῖς δεξιοῖς, περιβεβλημένον στολὴν λευκήν, καὶ ἐξεθαμβήθησαν. 6 ὁ δὲ λέγει αὐταῖς· μὴ ἐκθαμβεῖσθε· Ἰησοῦν ζητεῖτε τὸν Ναζαρηνὸν τὸν ἐσταυρωμένον· ἠγέρθη, οὐκ ἔστιν ὧδε· ἴδε ὁ τόπος ὅπου ἔθηκαν αὐτόν. 7 ἀλλ᾿ ὑπάγετε εἴπατε τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ καὶ τῷ Πέτρῳ ὅτι προάγει ὑμᾶς εἰς τὴν Γαλιλαίαν· ἐκεῖ αὐτὸν ὄψεσθε, καθὼς εἶπεν ὑμῖν. 8 καὶ ἐξελθοῦσαι ἔφυγον ἀπὸ τοῦ μνημείου· εἶχε δὲ αὐτὰς τρόμος καὶ ἔκστασις, καὶ οὐδενὶ οὐδὲν εἶπον· ἐφοβοῦντο γάρ.

Ἡ ἔλευση τοῦ Χριστοῦ ἔφερε στὸν κόσμο τὴν βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ποὺ δὲν ἀναμένεται μόνο ὡς μέλλουσα, ἀλλὰ γίνεται αἰσθητὴ καὶ ὡς παροῦσα. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι τὸ Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, ποὺ ὑπερβάλλει τὸ χῶρο καὶ τὸ χρόνο, συνάπτοντας τοὺς ἀνθρώπους σὲ μία ὑπερχρονικὴ καὶ ὑπερβατικὴ κοινωνία, ὅπου τὰ πάντα εἶναι παρόντα ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι.

Ἤδη ὁ Ἀστέρας τῆς Βηθλεέμ, ἡ Ἐπιφάνεια τῆς Βαπτίσεως, ἡ Μεταμόρφωση καὶ ἡ Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ ἀποτελοῦν φανερώσεις τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ μέσα στὸν κόσμο «δι᾿ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι». Ἐπίσης, ἡ κάθοδος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατὰ τὴν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς, ὅπως καὶ οἱ προσωπικὲς φανερώσεις στοὺς ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας.

Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς

Τὸ ἄκτιστο αὐτὸ φῶς εἶναι πραγματικὸ σύμβολο τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ, βίωση τῆς ἐνέργειας. Τὸ μεγάλο λάθος, ποὺ γίνεται ἀπὸ τὴν δυτικὴ κυρίως θεολογία στὸ σημεῖο αὐτό, εἶναι ὅτι ἡ συμβολική, ἢ ἡ «ἐκ μέρους» φανέρωση τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ στὸν κόσμο ἐκλαμβάνεται μὲ μεταφορικὴ ἢ ἀναλογικὴ ἔννοια· ἢ ὅτι οὐσία καὶ ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ εἶναι ἀπόμακρα καὶ ἀνέγγιχτα (Acinates, actus purus). Αὐτὸ ἀπέκρουσε μὲ ἰδιαίτερη ἔμφαση ὁ ὅσιος Γρηγόριος Παλαμᾶς κατὰ τὴν «ἡσυχαστικὴ» διαμάχη του μὲ τὸν μοναχὸ Βαρλαὰμ τὸν Καλαβρό.

Συμεὼν ὁ Νέος Θεολόγος

Τὸ φῶς τῆς Μεταμορφώσεως, ποὺ εἶναι τὸ ἴδιο μὲ τὸ φῶς τὸ ὁποῖο βλέπει μετὰ πολλὴ ἄσκηση καὶ χάρι ὁ Συμεὼν ὁ Νέος Θεολόγος, δὲν εἶναι κτιστὸ σύμβολο τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ φυσικὸ σύμβολό της. Εἶναι δηλαδὴ τὸ ἴδιο τὸ φῶς τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ, ποὺ φανερώνεται «ἐκ μέρους», γιὰ νὰ γίνει προσιτὸ στὸν ἄνθρωπο. Ὅπως ἡ αὐγὴ ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸ φῶς τοῦ ἥλιου ἀποτελεῖ τὸ φυσικὸ σύμβολο ἢ τὸ προοίμιο τῆς φανερώσεώς του, ἔτσι καὶ τὸ ἄκτιστο φῶς ποὺ φανερώνεται στὴν Ἐκκλησία ἀποτελεῖ τὸ φυσικὸ σύμβολο τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ.

Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής

Ὁ ὅσιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητὴς γράφει ὅτι ἡ πράξη καὶ ἡ θεωρία (= θέαση) τοῦ Θεοῦ, συνυπάρχουν: «Πρᾶξίς ἐστι θεωρία ἐνεργουμένη καὶ θεωρία ἐστὶ πρᾶξις μυσταγωγουμένη» (PG 90, 1344). Στὴ Θεολογία ἡ λέξη «θεωρία» δὲν ἔχει τὴν ἔννοια τοῦ ἀφηρημένου πιθανολογήματος, ἀλλὰ τὴν ΘΕΑ, τὴν ΘΕΑΣΗ, τὴν ΘΕΩΡΙΑ τοῦ Θεοῦ, ὅταν ἔρχεται ἡ Χάρη Του νὰ κατοικήσει στὴν θεραπευμένη καθαρμένη καρδιά.

Μάξιμος ὁ Καυσοκαλυβίτης (~1280-1370)

Καὶ ὅταν ἁρπαχθεῖ ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ ἐκεῖνο τὸ Θεῖο φῶς καὶ φωτιστεῖ μὲ τὸ φωτισμὸ τῆς Θείας γνώσεως, γίνεται ἡ καρδιά του γαλήνια καὶ πραότατη καὶ ἀναβλύζει τοὺς καρποὺς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τὴν χαρά, τὴν εἰρήνη, τὴν μακροθυμία, τὴν καλοσύνη, τὴν συμπάθεια, τὴν ἀγάπη, τὴν ταπείνωση κλπ., καὶ ἀπολαμβάνει ἡ ψυχή του μία ἀγαλλίαση ἀπερίγραπτη.

Σοφρώνιος Σαχάρωφ (1896-1993)

Παρατίθεται ἐδῶ μία μαρτυρία τοῦ π. Σωφρονίου: «Μερικὲς φορὲς ἀόρατη φλόγα ἄγγιζε τὴν κορυφὴ τῆς κεφαλῆς μου καὶ εἰσερχόταν γρήγορα σὲ ὅλο τὸ σῶμα μου μέχρι τὰ πόδια, φλογερὴ προσευχὴ μὲ μεγάλο κλαυθμὸ γιὰ τὸν κόσμο μὲ κυρίευε γιὰ ὧρες» (Περὶ Προσευχῆς, μονὴ Τιμίου Προδρόμου, Ἔσσεξ, Ἀγγλίας)

Τὸ φῶς σὲ θύραθεν καὶ ἐκκλησιαστική γλώσσα

Ποίημα τοῦ Γιάννη Κουτσοχέρα

Γραπτὸ τοῦ Ὁσίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου

Σίσυφος τῆς ἀλήθειας εἶναι ὁ ἄνθρωπος.

Ὄραση - ἀκοή – νόηση - αἴσθηση - παραίσθηση - ἁφή

Κι ἀπ᾿ τὸν ὄρθρο ἕως τὸν ἕσπερο
κι ἀπ᾿ τὸν ἕσπερο ὡς τὸν ὄρθρο
ψηλαφίζει ἀναζητώντας
τὴν ἀλήθεια ὁ ἄνθρωπος.

Καὶ φεύγει τοῦτος ὁ ἐγκόσμιος Σίσυφος τῆς γλιστερῆς ἀλήθειας ψηλαφίζοντας.

Καὶ ἡ ἀλήθεια; Πικρὴ - δύστροπη - πολύτροπη - ἑρμητική.

Μέδουσα στὸ ἄξενο πέλαγος.
Σφίγγα τοῦ ἀδυσώπητου μύθου.
Καὶ εἶναι τοῦ ἀνθρώπου ἡ μοῖρα - τὴν ἀλήθεια ἀναζητώντας ἀπηδάλιος καὶ ἀπληροφόρητος - νὰ ἀνιχνεύει, νὰ ὁδοιπορεῖ καὶ νὰ πορεύεται. Γιάννης Κουτσοχέρας

Ἔνοιωσα θαυμασμό, ἔκσταση, φόβο καὶ χαρά. Αὐτὸς ποὺ εἶναι πάνω ἀπ᾿ ὅλα
καὶ ἔξω ἀπ᾿ ὅλα ὁ Δεσπότης Χριστός,
ἐξαγνίζει τὴν ψυχὴ καὶ τὸ σῶμα μου,
καὶ μὲ ντύνει μὲ δόξα Θεϊκή.

Μὲ ἀνασύρει ἀπὸ τὸν Ἅδη τῆς ἁμαρτίας
καὶ μὲ βάζει σὲ μέγα φῶς.
Μὲ ἀνακαινίζει καὶ μὲ κάνει ἀθάνατο.
Ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ μὲ κάνει φωτιὰ καὶ φῶς.
Κοινωνώντας Σῶμα καὶ Αἷμα τοῦ Χριστοῦ,
μὲ δάκρυα μετανοίας, γίνομαι κι ἐγὼ Θεὸς
ἀφοῦ ἑνώνομαι μαζί Του.

Ἄνθρωπος εἶμαι ἀπὸ τὴν φύση μου,
ἀλλὰ Θεὸς μὲ τὴν Χάρη Του.
Μὲ τρόπο ποὺ δὲν ἐξηγεῖται,
εἶμαι ἑνωμένος καὶ δεμένος μὲ τὸ Θεό,
ὅπως τὸ πυρακτωμένο σίδερο μὲ τὴν φωτιὰ
καὶ τὸ γυαλὶ μὲ τὸ φῶς».

Ἁγίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου

Ἅγιον Φῶς

Κατὰ τὸν ἑορτασμὸ τοῦ Πάσχα στὴν Ἱερουσαλἠμ, ὁ Ἑλληνορθόδοξος Πατριάρχης εἰσέρχεται στὸν Πανάγιο Τάφο δίχως ὑλικὰ γιὰ ἄναμα φωτιᾶς καὶ παραλαμβάνει τὸ Ἅγιο Φῶς, ἀνάβοντας ἐπὸ τὸν Τάφο τοῦ Χριστοῦ τὰ κεριά του. Αὐτό, καθὼς μαρτυρεῖται ἀπὸ πολλούς, ἀνάβει πέρα ἀπὸ λογικὲς ἐξηγήσεις καὶ παρουσιάζει στοὺς πιστοὺς ἀκαΐα. Εἶναι δὲ καταγεγραμμένο, ὅτι στὰ 1517, ὅταν δὲν ἐπετράπη στὸν Πατριάρχη ἡ εἴσοδος, τὸ Φῶς ξεπήδησε ἀπὸ ἕναν κίονα στὴν εἴσοδο τοῦ ναοῦ.

Καλλιτεχνικὰ ἔργα

Ρωμανὸς ὁ Μελῳδός

Ἡ γέννησίς σου Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, ἀνέτειλε τῷ κόσμῳ, τὸ φῶς τὸ τῆς γνώσεως· ἐν αὐτῇ γὰρ οἱ τοῖς ἄστροις λατρεύοντες, ὑπὸ ἀστέρος ἐδιδάσκοντο, σὲ προσκυνεῖν, τὸν Ἥλιον τῆς δικαιοσύνης, καὶ σὲ γινώσκειν ἐξ ὕψους ἀνατολήν. Κύριε, δόξα σοι.

Φῶς ἡμῖν ἔλαμψας, τῇ σῇ παρουσίᾳ Χριστὲ ὁ Θεός.

Ὁ λαὸς εἶδεν, ὁ πρὶν ἠμαυρωμένος, μεθ᾿ ἡμέραν φῶς, τῆς ἄνω φρυκτωρίας.

Οἱ πληροφορίες γιὰ τὸν βίο τοῦ Ρωμανοῦ δυστυχῶς εἶναι λίγες. εἶχε χρηματίσει. Ὁ διάκονος Ρωμανός, ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τῆς Βηρυττοῦ, ἀρχικὰ εἶχε μέτρια παιδεία καὶ τὸ ποιητικὸ ταλέντο του ἦταν ἀκόμα ἄγνωστο. Σὲ μία ἀγρυπνία, στὴν ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων, εἶδε ὄνειρο τὴν Παναγία νὰ τοῦ προσφέρει ἕνα βιβλίο καὶ νὰ τοῦ λέει νὰ τὸ καταφάει. Ὁ Ρωμανὸς ἀπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ ὀνείρου συνέθεσε γιὰ τὴν γέννηση τοῦ Χριστοῦ τὸ τροπάριο «Ἡ Παρθένος σήμερον τὸν ὑπερούσιον τίκτει». Ἀπὸ τὴν στιγμὴ αὐτὴ ἡ ποιητικὴ ἐπιφοίτηση τοῦ ὁσίου Ρωμανοῦ ἔμεινε ἄσβεστη καὶ ἀναδείχτηκε ὁ ἐξοχότερος καὶ μεγαλύτερος μελῳδὸς τῆς Ἐκκλησίας.

Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός

Ἐκ σοῦ γεννηθεὶς θεοπρεπῶς, ἀῤῥεύστως Πάτερ ἔλαμψε, φῶς ἐκ φωτός, Υἱὸς ἀπαράλλακτος, καὶ Πνεῦμα θεῖον, φῶς ἐκπεπόρευται· καὶ μιᾶς Θεότητος, αἴγλην τρισυπόστατον, προσκυνοῦμεν πιστῶς καὶ δοξάζομεν.

«οὐδὲν τῆς γνώσεώς ἐστι τιμιώτερον· εἰ γὰρ ἡ γνῶσις φῶς ἐστι ψυχῆς λογικῆς, τούμπαλιν ἡ ἄγνοια σκότος» (Διαλεκτικά PG 94, 529 Α)

Ὁ Ὅσιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς ἦταν διαπρεπέστατος Θεολόγος καὶ ποιητὴς τοῦ 8ου αἰώνα καὶ μέγας πατέρας τῆς Ἐκκλησίας. Ὅταν ὁ χαλίφης Ὀμὰρ ὁ Β´ ὁ ὁποῖος εἶχε ὡς πρωτοσύμβουλο τὸν Ἰωάννη, ξεκίνησε τὸν διωγμὸ κατὰ τῶν χριστιανῶν, ὁ Ἰωάννης μαζί με τὸν ἀδερφὸ τοῦ Κοσμᾶ τὸν Μελῳδό, ἔφυγαν ἀπὸ τὴν Δαμασκὸ καὶ μετέβησαν στὴν Ἱερουσαλήμ. Ἐκεῖ ὁ Ἰωάννης ἔγινε μοναχὸς στὴ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Σάββα ὅπου καὶ μελετοῦσε τὰ θρησκευτικὰ συγγράμματα. Ὅταν ὁ Λέων Γ´ ξεκίνησε τὴν μάχη κατὰ τῶν εἰκόνων, ὁ Ἰωάννης πῆρε ἐνεργὸ μέρος στὸν ἀγώνα. Ἔγραψε τοὺς τρεῖς γνωστοὺς λόγους ὑπὲρ τῶν ἁγίων εἰκόνων, πράγμα ποὺ θορύβησε τὸν Λέοντα. Ἔζησε μὲ ὁσιότητα πάνω ἀπὸ ἑκατὸ χρόνια καὶ κοιμήθηκε εἰρηνικὰ τὸ 749. Τάφηκε στὴ Μονὴ τοῦ ἁγίου Σάββα.

Μανουὴλ Πανσέληνος

Κύρια χαρακτηριστικὰ τῆς ζωγραφικῆς τοῦ Μανουὴλ Πανσελήνου στὸ ναὸ τοῦ Πρωτάτου εἶναι ἡ μνημειακότητα τῶν συνθέσεων, ποὺ εἶναι σύμμετρες καὶ ἰσόρροπες, ὁ ἀφηγηματικὸς χαρακτῆρας στὴν ἀπόδοση τῶν σκηνῶν, ἡ ἀνταποδοτικότητα τῶν στάσεων καὶ τῶν κινήσεων, ἡ αὐτονομία καὶ ἡ αὐτάρκεια τῶν μορφῶν μέσα στὴ σύνθεση, ποὺ συμβαδίζει μὲ τὴν αἴσθηση τῆς διάρκειας στὴν ἔκφραση τοῦ προσώπου, ἡ τάση νὰ ἀποδοθεῖ πλαστικὰ ἡ φυσικὴ σύσταση τοῦ σώματος σὲ ἁρμονικὴ σύζευξη μὲ τὸ ροῦχο καὶ τὴν ἀνάπτυξή του στὸ χῶρο, ὁ προσωπογραφικὸς χαρακτῆρας ὁρισμένων μορφῶν, ἡ ἀβρότητα τῶν χρωμάτων, ἡ ἔμφαση στὴν ἀπόδοση τοῦ ἀρχιτεκτονικοῦ βάθους, ἡ ἀναβίωση θεμάτων ἀπὸ τὴν τέχνη τῆς ὕστερης ἑλληνικῆς ἀρχαιότητος, τὸ δραματικὸ στοιχεῖο καὶ ὁ ἐξιδανικευμένος ρεαλισμός, ὅπως καὶ τὸ κάλλος τῶν μορφῶν, ποὺ ἀπορρέει ἀπὸ τὰ ἰδεώδη της χριστιανικῆς πνευματικότητος. Τὰ στοιχεῖα αὐτά, καθορίζουν τὴν προσωπικότητα τοῦ καλλιτέχνη καὶ καθιστοῦν τὶς τοιχογραφίες τοῦ Πρωτάτου ἀπὸ τὶς κορυφαῖες δημιουργίες τῆς Ἀναγεννήσεως τῆς πρώτης περιόδου τῶν Παλαιολόγων.

Θεοφάνης ὁ Κρῆς καὶ Ἀνδρέας Ρουμπλιώφ

Ἡ περιγραφὴ τοῦ ἀκτίστου φωτός ὅπως ἐπιυγχάνεται ἑκουσίως ἀπὸ τοὺς δύο μεγάλους διδασκάλους τῆς ἁγιογραφίας τοῦ δεκάτου ἕκτου αἰῶνος εἶναι ἀξεπέραστη. Ἡ ἀριστοτεχνικὴ χρήση τῶν προπλασμάτων, οἱ ἁδρὲς ἥρεμες μορφὲς μὲ τὰ λεπτὰ χαρακτηριστικὰ καὶ ἡ ἀνάδυση τοῦ φωτός, ὅχι ἀπὸ μία ἐξωτερικὴ πηγὴ που γεννᾶ φωτοσκιάσεις, ἀλλὰ ἀπὸ τὸ ἀπεικονιζόμενο πρόσωπο, ποὺ ἔτσι παριστᾶται ἡ ἔκλυση καὶ ἐνέργεια τῆς θείας χάριτος.

Εἶναι θαυμαστὴ ἡ ἱκανότητα τοῦ κρητικοῦ ζωγράφου, τοῦ ὁποίου ἡ γραμματικὴ παιδεία ἦταν μᾶλλον ἐλλειμματική, νὰ ὀργανώνει καὶ νὰ προσαρμόζει τὴ διάταξη τῶν συνθέσεων στὶς διαθέσιμες ἐπιφάνειες, νὰ ταιριάζει τὶς κομψὲς καὶ ἑλληνίζουσες μορφές, τὶς ἰσόρροπες καὶ ἤρεμες συνθέσεις, ποὺ εἶχε κληρονομήσει ἀπὸ τὸν κρητικὸ 15ο αἰώνα, μνημειακοῦ τώρα χαρακτήρα, ὅλες με χαμηλὸ ἀνάγλυφό με μαῦρο κάμπο καὶ πράσινο ἔδαφος, μὲ τὰ κυρίαρχα γαιώδη χρώματα, σὲ σοφὲς ἁρμονίες. Δημιούργησε σύνολα ἄψογης δογματικῆς ὀρθοδοξίας, ταιριαστὰ στὴν καλαισθησία τοῦ μοναστικοῦ κοινοῦ στὸ ὁποῖο ἀπευθυνόταν καὶ στὴν προσδοκία τῶν χορηγῶν.

Στὴ Ρωσία δέ, τὰ ἔργα τοῦ Θεοφάνους τοῦ Ἕλληνος καὶ τοῦ μοναχοῦ Ἀνδρέα Ρουμπλιώφ, παραμένουν ἀριστουργηματικὲς κλασσικὲς ἀναφορὲς στὴν παγκόσμια τέχνη καὶ τὴν παραστατικὴ θεολογία.

Φώτιος Κόντογλου

Ἡ σοφὴ τοποθέτησις τῶν τριγωνικῶν ἢ γωνιακῶν φώτων, οἱ λεπτότατες γραμμικὲς ψιμυθιές, οἱ γραμμικὲς σκιὲς καὶ ὅλος ὁ ρυθμὸς τῆς ἀφηρημένης αὐτῆς φωτοσκιάσεως μεταμορφώνει τὰ ὄντα τοῦτα σὲ κινητὲς πανοπλίες ποὺ ἀντανακλοῦν ἢ ἀπορροφοῦν τὸ φῶς μὲ τὶς ἀκμὲς καὶ τὶς ὑπερλεῖες τους ἐπιφάνειες. Οἱ στάσεις τους εἶναι μετωπικὲς καὶ ἱεραρχικές, τὰ πρόσωπα μὲ ὑποτυπώδη ἔκφραση, αὐστηρὴ καὶ κάποτε, σχεδὸν βλοσυρή, οἱ πτυχώσεις σχεδιασμένες μὲ εὐθεῖες γραμμὲς καὶ λιγοστὲς καμπύλες προσεκτικὰ ζυγισμένες, ἔτσι ποὺ δίνουν τὴν ἐντύπωση σὰν νὰ εἶναι τραβηγμένες μὲ τὸν χάρακα. Τεντωμένες σὰν τὴν νευρὴ τοῦ δοξαριοῦ, σὰν ὑποτείνουσες τριγώνων, σὰν χορδὲς κύκλων, σὰν παραβολὲς καὶ ὑπερβολές, γραμμένες, χαραγμένες, καρφωμένες στὴν σανίδα ἢ τὸ σοβά, ἔτσι, ποὺ νὰ μὴ μποροῦν νὰ ξεφύγουν, νὰ χαλαρώσουν, νὰ ξετεντωθοῦν, νὰ λυγίσουν καὶ νὰ μαραθοῦν. (Ἀνάλυση τῆς βυζαντινῆς ζωγραφικῆς, Ν. Χατζηκυριάκου Γκίκα).

Παράρτημα

Κατάλογος τῶν ἀνὰ τὸν κόσμο θεοτήτων τοῦ ηλίου καὶ τοῦ φωτός. Χρησιμοποιοῦνται λατινικὲς γραφὲς γιὰ τοὺς πολιτισμοὺς καὶ τὶς θεότητες ὥστε ἡ προφορὰ αὐτῶν νὰ ἀποδίδεται κατὰ βούληση ἀπὸ τὸν ἀναγνώστη.

Μυθολογία	Ὀνομασίες
Abenaki	Kee-zos-en
Aboriginal	Gnowee, Walo, Wuriupranili, Yhi
Ainu	Chup Kamui
Akkadian	Samas
Algonquin	Michabo
Armenian	Mihr
Arthurian	Gawain
Aztec	Huitzilopochtli, Ipalnemohuani, Tonatiuh
Bakairi	Evaki
Basque	Ekhi
Byelorussian	Iarilo
Canaanite	Moloch
Celtic	Crom Cruach, Cuchulainn, Etain, Lugh, Mog Ruith
Chinese	Shen Yi
Egyptian	Duamutef, Hapi, Horus, Imset, Kebechsenef, Khepri, Ra
Etruscan	Cautha
Greek	Apollo, Helios, Hyperion
Hattic	Wurusemu
Hinduism	Agni, Ansa, Aryman, Bhaga, Daksha, Dhanvantari, Dhatar, Dhatri, Indra, Mitra, Ravi, Rhibus, Savitr, Surya, Varuna, Vivasvat, Yama
Hittite	Arinna
Hungarian	Napkirály
Ibo	Chuku
Incan	Inti, Manco Capac I, Punchau
Inuit	Akycha (Alaska), Malina
Japanese	Amateratsu, Marisha-Ten
Jewish	Samson
Kachin	Jan
Korean	Haemosu, Palk
Lakota	Wi
Latvian	Saule
Maya	Ahau-Kin, Ah Kin, K'in, Kinich Ahau, Kinich Kakmo, Hun-Apu
Moabite	Chemosh
Navajo	Tsohanoai
Norse	Alfrodull, Freyr, Sol
Ossetian	Wasterzhi
Palmarene	Malakbel, Yarhibol
Papuan	Dudugera
Pawnee	Shakuru
Phoenician	Saps
Persian	Mithras
Polynesian	Maelare, Raa, Tama Nui-Te-Ra
Pueblo	Tawa
Roman	Apollo, Sol
Russian	Iarilo, Khors
Sarmatian	Khursun
Scythian	Khursun
Seneca	Kaakwha,
Seran	Tuwale
Shinto	Amateratsu
Sioux	Wi
Slavic	Byelobog, Dabog, Khors, Svarog
Sumerian	Shamash, Uhubapút
Sumu	Udó
Tarascan	Curicaberis
Tupinamba	Meri
Ukrainian	Iarilo

Διαδικτυακὲς Ἀναφορές

Παρατίθενται ἐδῶ διευθύνσεις δικτυακῶν τόπων, σχετικῶν καὶ χρησιμοποιημένων στὴν ἀνάπτυξη τῆς παρούσης ἐργασίας. Ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, βασίζονται σὲ ἱστορικές, ἀρχαιολογικές, λαογραφικὲς καὶ θρησκευτικὲς ἔρευνες, ποὺ ἔχουν καταγραφεῖ κατὰ καιρούς. Εἶναι σαφὲς πὼς ἡ πνευματικὴ ἰδιοκτησία τῶν ἔργων τέχνης καὶ ἔργων μελέτης αὐτῶν ἀνήκει πρωτίστως στοὺς δημιουργούς.

Θεότητα	Ἄρρεν	Θῆλυ
Ἥλιος	Ra (Αἴγυπτος) Utu (Σουμέριοι) Ἀπόλλων & Ἥλιος (Ἑλλάδα) Vivasvat, Surya, Vishnu (Hindu) Πατήρ Ἥλιος (Pueblo) Huitzilopochtli (Ἀζτέκοι) Inti (Ἴνκα) θεὸς ἥλιος Τζάγκουαρ (Maya) Wakan Tanka (Βόρεια Ἀμερική)	Amaterasu (Japan) Ka Sngi (Χάσι, Ἰνδία) Akewa (Toba, Ἀργεντινή) Arinnitti (Χιττίτες, Ἀνατολία) Sutalidihi, Six Killer (Cherokee)
Σελήνη	Tsukuyomi (Ἰαπωνία) U Bnai (Χάσι, Ἰνδία) Nannar (Σουμέριοι) Men (Ἀνατολία)	Σελήνη (Ἑλλάδα) Ix Chel (Μάγια) Heng-o (Κίνα) Kilya (Ἴνκα, Περού) Isis (Ἑλληνιστικὴ Αἴγυπτος)

Νεκτάριος Μαμαλοῦγκος - Διαθρησκειακὴ διαδρομὴ τῆς ἔννοιας «Φῶς»