|
«Ὦ Τιμόθεε, τὴν παρακαταθήκην φύλαξον,
|
ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝἘπιστολὴ τῶν Ἁγιορειτῶν πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα Μιχαὴλ Παλαιολόγον ......... |
Ἀπὸ νεωτάτης ἡμῶν ἡλικίας ἐν τῇ ἱερᾷ Σκήτῃ τῆς Ἁγίας Ἄννης τοῦ Ἁγιωνύμου Ὄρους τοῦ Ἄθωνος μονάζοντες, καὶ διὰ τῆς ἁγιογραφίας τὰ πρὸς τὸ ζῆν ποριζόμενοι, τὰς ὀλίγας τῆς σχολῆς ἡμῶν ὥρας ἐτερπόμεθα δαπανῶντες εἰς τὴν μελέτην διαφόρων θεμάτων τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν Ἱστορίας, καὶ τοὺς ἀγῶνας τῶν διαφόρων τῆς Ἐκκλησίας Πατέρων ἀποθαυμάζοντες. Ἔκτοτε τὴν προσοχὴν ἡμῶν ἰδίᾳ εἵλκυσεν ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος Ἀρχιεπίσκοπος Ἐφέσου, ὁ ἐπικαλούμενος Εὐγενικός, οἱ ὑπὲρ τῆς ὀρθοδοξίας ἀγῶνες καὶ τὰ παθήματα τοῦ ὁποίου κατὰ τὴν ἐν Φλωρεντίᾳ σύνοδον πολλάκις μέχρι δακρύων συνεκίνησαν ἡμᾶς.
Τὴν ἔλλειψιν δὲ ἔργου εἰδικοῦ ἐκτενῶς πως τὰ κατὰ τὸν βίον τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου τοῦ Ἐφέσου πραγματευομένου κατιδόντες καὶ ἐν τῷ μέτρῳ τῶν ἰδίων ἡμῶν δυνάμεων νὰ θεραπεύσωμεν θέλοντες, ἀπεφασίσαμεν, ἵνα ἐπὶ τῇ βάσει τῶν σημειώσεων ἃς ἠρύσθημεν ἐκ τῆς μελέτης τῶν διαφόρων περὶ τοῦ ζητήματος τούτου ἱστορικῶν πηγῶν, ὡς καί τινων χειρογράφων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὄρους εὑρισκομένων, προβῶμεν εἰς τὴν σύνταξιν καὶ ἔκδοσιν βιβλίου συντόμως, ἀλλὰ μετὰ σαφηνείας καὶ περιεκτικῶς τὰ κατὰ τὸ ζήτημα τοῦτο ἱστοροῦντος.
Αἱ πολλαὶ ὅμως δυσχέρειαι, ἃς συνηντήσαμεν ἅμα τῇ ἐνάρξει τοῦ ἔργου καὶ ἡ σκέψις, ὅτι πολλοὶ ἦσαν ἁρμοδιώτεροι ἡμῶν πρὸς τοῦτο, ἠνάγκασαν ἡμᾶς νὰ σκεφθῶμεν ἐπὶ πολὺ πρὶν ἢ ἀποφασίσωμεν ν᾿ ἀνταλλάξωμεν ἔστω καὶ ἐπ᾿ ὀλίγον τὸν χρωστῆρα τοῦ ζωγράφου πρὸς τὴν γραφίδα τοῦ συγγραφέως. Τὸ τοῦ Ἡσιόδου ὅμως «καδ᾿ δὲ δύναμιν ἔρδειν καὶ θεῷ φίλον» λαβόντες ὑπ᾿ ὄψιν καὶ ἀναλογιζόμενοι ἐξ ἄλλου, ὅτι ἡ τοῦ ἔργου ἡμῶν ἔκδοσις ἂν μὴ ἤθελεν ὠφελήσει τοὺς ἐξ ἐπαγγέλματος περὶ τὴν θεολογίαν καὶ ἱστορίαν ἀσχολουμένους, πάντως ὅμως ἤθελεν ἀποβῆ χρήσιμος τοῖς πολλοῖς, καὶ ἠδύνατο ἴσως νὰ χρησιμεύσῃ καὶ ὡς ἀφορμὴ ὅπως ἕτερός τις εἰδικώτερος κάλλιον τὰ κατὰ τὸ ζήτημα τοῦτο πραγματευθῇ, προέβημεν πρὸ ὀκταετίας εἰς τὴν ἔκδοσιν συγγραμματίου ἐν ἁπλουστάτῃ γεγραμμένου γλώσσῃ (ὡς συγγραφέντος χάριν τῶν πολλῶν), καὶ ἐκτενῶς τὰ κατὰ τὸν βίον τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου καὶ τὰ κατὰ τὴν ἐν Φλωρεντίᾳ σύνοδον πραγματευομένου.
Τὸ ἔργον ἔτυχεν ἀρίστης ὑποδοχῆς. Τὸ γεγονὸς δὲ τοῦτο καὶ αἱ γενόμεναι ἡμῖν προτροπαὶ παρὰ πολλῶν φίλων, ὅτε πρὸ διετίας ἐπεσκέφθημεν τὰς Ἀθήνας, τὴν Σμύρνην, τὴν Ἔφεσον καὶ ἄλλα τῆς Μικρᾶς Ἀσίας μέρη, ἔπεισαν ἡμᾶς ὅπως προβῶμεν εἰς β´ τοῦ ἔργου ἔκδοσιν. Μετὰ πολλοῦ ὅθεν ζήλου τοῦ ἔργου ἐπιλαβόμενοι, συνετάξαμεν ἔργον, ὅπερ θαρρούντως δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν, ὅτι εἶναι ἐντελῶς νέον. Διότι τὰ μὲν δύο πρῶτα τοῦ ἔργου μέρη, ἅτινα ἐθεωρήσαμεν ἀπαραίτητα πρὸς πληρεστέραν κατανόησιν τοῦ ἐν τῷ γ´ μέρει περιεχομένου, νῦν τὸ πρῶτον συνεγράφησαν, τὰ δὲ ἐν τῷ γ´ μέρει οὐσιωδῶς μετεβλήθησαν ὡς πρὸς τὸ ὕφος, καὶ ἐπὶ τῇ βάσει νεωτέρων μελετῶν ἡμῶν πολλαχῶς ηὐξήθησαν. Τέλος δὲ προσεθήκαμεν καὶ εἰκόνα τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου γενομένην ἐξ ἐλαιογραφίας γραφείσης παρ᾿ ἡμῶν.
Τὸ ἔργον τοῦτο παραδίδοντες σήμερον, ὀφείλομεν νὰ ἐκφράσωμεν τὰς εὐχαριστίας ἡμῶν τῇ τε Ἱερᾷ Κοινότητι τοῦ Ἁγίου Ὄρους, καὶ τῷ Σεβ. Μητροπολίτῃ Ἀθηνῶν κ. Γερμανῷ, διὰ τὴν ἐνθάρρυνσιν ἣν παρέσχον ἡμῖν ἐφοδιάσαντες ἡμᾶς διὰ συστατικῶν ἐπιστολῶν, καὶ πᾶσι τοῖς φιλομούσοις καὶ φιλοχρίστοις συνδρομηταῖς ἡμῶν, ἄνευ τῆς ἀρωγῆς τῶν ὁποίων ἡ τοῦ ἔργου ἔκδοσις ἤθελεν ἴσως καταστῆ προβληματική.
Ἐν τῇ Ἱερᾷ Σκήτῃ τῆς Ἁγίας Ἄννης τοῦ ἁγιωνύμου Ὄρους Ἄθωνος κατὰ Σεπτέμβριον 1895.
ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ
Ἁγιογράφος
Προτιθέμενοι, ἵνα ἐν τῷ κεφαλαίῳ τούτῳ καταδείξωμεν τὸ πνεῦμα αὐτὸ τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ συγκροτηθείσης ψευδοσυνόδου ἐπὶ Ἰωάννου τοῦ Παλαιολόγου προτελευταίου Βασιλέως τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ Εὐγενίου Δ´ Ἐπισκόπου Ρώμης περὶ ἑνώσεως τῆς Ἀνατολικῆς καὶ Δυτικῆς Ἐκκλησίας, ἀρχόμεθα ἀπὸ τῆς διηγήσεως τῆς τότε τῶν πραγμάτων πολιτικῆς καταστάσεως, ἵνα οὕτως εὐχερέστερον ἐννοήσωσιν οἱ ἀναγνῶσται τοὺς λόγους τοὺς προκαλέσαντας τὴν συγκρότησιν ἐκείνης, ἐν ᾗ συνεφωνήθη ἡ ὑποταγὴ τῆς Ἀνατολικῆς τοῦ Χριστοῦ Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, καθ᾿ ἧς ὁ ἀείμνηστος Ἅγιος Μᾶρκος Ἀρχιεπίσκοπος Ἐφέσου ὁ Εὐγενικός, τρανόφθογγον ἤγειρε διαμαρτυρίαν ἐμπνεόμενος ἀπὸ τῆς ὀρθοδόξου διδασκαλίας τῶν ἀποστολικῶν καὶ καθολικῶν διδαγμάτων, τῆς μιᾶς ἁγίας καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας.
Βασιλευόντων εἰς τὴν ἀρχαίαν τοῦ Βύζαντος πόλιν καὶ πόλιν τοῦ Κωνσταντίνου τῶν Παλαιολόγων, ταπεινὴ καὶ ἀσθενὴς ἤδη ἔκειτο ἡ ἄλλοτε ἔνδοξος καὶ ἀκμαία αὐτοκρατορία. Διότι ἔνθεν μὲν τὰ τέκνα τῆς Ἰταλίας, οἱ Βενετοὶ καὶ Γενουΐνσιοι, τῶν Γάλλων ἤδη ἐκδιωχθέντων ἀπὸ τῶν ἐν τῇ Μικρᾷ Ἀσίᾳ καὶ Θράκῃ κατακτήσεων, ἐδέσποζον τῶν νήσων τοῦ Ἀρχιπελάγους, καὶ τῶν παραλίων τῆς Πελοποννήσου καὶ τῆς Ἀττικῆς μέχρι Θεσσαλίας, ἔνθεν δὲ ἄλλοι ἐκράτουν ἁπάσης τῆς Ἀσίας. Τούτου ἕνεκεν οἱ βασιλεῖς Παλαιολόγοι κατέφυγον εἰς τὸ τῆς ἑνώσεως τῶν ἐκκλησιῶν μέτρον, διότι κατ᾿ ἐκείνους τοὺς χρόνους πᾶς πολιτικὸς συνασπισμὸς ἦτο, ὡς φαίνεται, ἀδύνατος, ἐὰν μὴ προηγεῖτο ἡ τῶν Ἐκκλησιῶν ἕνωσις. Πρὸς τὸν ἐθνικὸν τοῦτον σκοπὸν διάφοροι πρεσβεῖαι κατὰ διαφόρους ἐποχὰς σταλεῖσαι ἐδίδαξαν τοὺς Παλαιολόγους καὶ ἔπεισαν πρῶτον μεταξὺ αὐτῶν τὸν Μανουὴλ μετὰ τὴν ἀνωφελῆ πρέσβευσιν τοῦ Μανουὴλ Χρυσολωρᾶ πρὸς τοὺς χριστιανοὺς τῆς Δύσεως ἡγεμόνας, ἵνα πρεσβεύσῃ αὐτοπροσώπως εἰς τὰς Αὐλὰς τῆς Γαλλίας καὶ Ἀγγλίας, καθολικῆς εἰσέτι διατελούσης. Καὶ δὴ κατὰ τὸ 1400 ἔτος ἀφεὶς εἰς μὲν τὸν ἀνεψιόν του τὸν υἱὸν τοῦ Ἀνδρονίκου Ἰωάννην τὴν κηδεμονίαν τοῦ θρόνου τῆς Κωνσταντινουπόλεως τὴν δὲ γυναῖκά του εἰς τὸν ἐν Πελοποννήσῳ ἀδελφὸν αὐτοῦ ἐπεχείρησε τὴν βασιλικὴν πρεσβείαν, καὶ τὴν τρίτην Ἰουνίου τοῦ αὐτοῦ ἔτους ἀφίκετο εἰς Παρισίους, ἔνθα ὁ τότε τῆς Γαλλίας βασιλεὺς Κάρολος ὑπεδέξατο τὸν Μανουὴλ ἔξω τῆς πόλεως μετὰ τῆς προσηκούσης εἰς αὐτοκράτορα τιμῆς, ξενίσας αὐτὸν εἰς τὰ Λούβρεια Ἀνάκτορα. Ὁ Μανουὴλ οὐδὲν κατορθώσας μετὰ δεκαπενθήμερον διαμονὴν ἐν Παρισίοις μετέβη καὶ πρὸς τὸν Ἑρρῖκον Δ´ τὸν τῆς Ἀγγλίας ἡγεμόνα, ὅστις προφασιζόμενος τὰς ἐμφυλίους ρήξεις εἰς ἃς τότε ὁ τόπος περιεπλέκετο, ἐματαίωσε πάσας τοῦ ἐστεμμένου πρεσβευτοῦ τὰς ἐθνικὰς προσδοκίας. Πανταχοῦ ἡ πρεσβεία ἀπήντησε προσκόμματα ὀφειλόμενα εἰς τὴν κοσμικὴν καὶ πνευματικὴν ἐπιρροὴν τῶν Παπῶν τῆς Ρώμης.([1])
Βαρυαλγὴς εἰς Κωνσταντινούπολιν ἐπιστρέφων ὁ γηραιὸς μονάρχης Μανουὴλ Παλαιολόγος, καὶ πεισθεὶς περὶ τοῦ ἀδυνάτου τῆς ἐκ τῆς Δύσεως βοηθείας ἄνευ τῆς λεγομένης Ἑνώσεως τῶν Ἐκκλησιῶν, ἀπεφάσισεν ἵνα ἔλθῃ εἰς διαπραγματεύσεις μετὰ τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐλῆς. Τὸ 1415 ἀσχολούμενος περὶ τὴν ὀχύρωσιν τοῦ Κορινθιακοῦ Ἰσθμοῦ, ἀπέστειλεν ἐκεῖθεν πρὸς τὸν Πάπαν Ἰωάννην τὸν Ε´, Ἰωάννην τὸν Εὐδαίμονα, προτείνων ἵνα λυθῶσιν αἱ διαφοραὶ τῶν Ἐκκλησιῶν ἐν Οἰκουμενικῇ Συνόδῳ, κατὰ τοὺς ἀρχαίους τῶν Πατέρων θεσμούς, καὶ ποιούμενος συγχρόνως καὶ αἴτησιν βοηθείας ἀπὸ τῆς Δύσεως. Ἀλλ᾿ ἐπὶ τῷ τοιούτῳ ὅρῳ ὁ Πάπας οὐδόλως ἔστεργε, ἀπαιτῶν ἵνα ἡ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία ἀσπασθῇ πάντας τοὺς νεωτερισμοὺς ὅσους οἱ Πάπαι εἰσήγαγον εἰς τὴν Καθολικὴν τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαν, μετὰ τῆς ὑποταγῆς τῶν Πατριαρχῶν εἰς τὸν Πάπαν τῆς Ρώμης.
Αἱ διαπραγματεύσεις τοῦ Μανουὴλ Παλαιολόγου ἐπὶ πολλὰ ἔτη ἐνεργηθεῖσαι εἰς οὐδὲν ἀπέβησαν οὔτε ὑπὲρ τῆς Ἐκκλησίας, οὔτε ὑπὲρ ὧν ἐφίετο σκοπῶν. Καὶ ἐν ἔτει 1423 παρῃτήθη τοῦ θρόνου ἕνεκα τοῦ γήρατος, παραδοὺς τὴν βασιλείαν εἰς τὸν υἱόν του Ἰωάννην Ζ´ γενόμενος δὲ Μοναχὸς ὑπὸ τὸ ὄνομα Ματθαῖος, ἀπέθανεν εἰς ἡλικίαν 75 ἐτῶν, καὶ ἐτάφη ἐν τῇ Μονῇ τοῦ Παντοκράτορος ἐν ἔτει 1425 τῇ 21ῃ Ἰουλίου([2]). Κατὰ τὰς τελευταίας δὲ τῆς ζωῆς του στιγμὰς προσκαλέσας τὸν υἱόν του Ἰωάννην ὁ γέρων μονάρχης δι᾿ ἀξιομνημονεύτου ὁμιλίας, ἣν παρέδωκεν ἡμῖν ὁ ἱστορικὸς κάλαμος τοῦ καὶ ὑπουργοῦ αὐτοῦ Γεωργίου Φραντζῆ, ἐξέθηκε πρὸς αὐτὸν τὰς κρισίμους τῆς Πατρίδος περιστάσεις, ἰδίως δὲ ἐπέστησε τὴν προσοχὴν αὐτοῦ εἰς τὰς σχέσεις αὐτοῦ πρὸς τὴν Ρωμαϊκὴν Αὐλήν, ρητῶς ἀπαγορεύσας αὐτῷ πᾶσαν ἀπόπειραν νέων διαπραγματεύσεων, διότι αὗται, ὡς ἔλεγεν, εἰς οὐδὲν ἕτερον ἤθελον ἀπολήξει ἢ εἰς ὑποταγὴν καὶ ἐκλατινισμὸν τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ἄνευ οὐδεμιᾶς ἐλπίδος πολιτικῆς βοηθείας ὑπὲρ τοῦ Γένους, καὶ ὅτι τοῦ κράτους τὰ πράγματα, ἐπὶ ξυροῦ ἀκμῆς ἤδη ἱστάμενα, ἄλλως πως ὤφειλε νὰ οἰκονομήσῃ ἀλλ᾿ οὐχὶ διὰ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνώσεως πρὸς τὸν Πάπαν([3]). Οἱ Πάπαι, ἔλεγε, φιλαρχίας καὶ φιλοδοξίας ἀκόρεστοι ὄντες, ἀπαιτοῦσι παρ᾿ ἡμῶν ὑποταγὴν τυφλήν, ὅλως κωφεύοντες εἰς τὴν φωνὴν τῆς ἀληθείας. Τοὺς δ᾿ ἡμετέρους ὁρῶ φύσει δυσηνίους ὄντας τὸν αὐχένα ὑποτάξαι τῷ ἐκείνων ζυγῷ. Φεῦγε τοίνυν πᾶσαν ἀπόπειραν ἑνώσεως πρὸς τὸν Πάπαν· ἡ γὰρ βεβαία αὐτῆς ἀποτυχία ἀπερίγραπτα συγκομιεῖ σοί τε καὶ τῷ ἔθνει τὰ δεινά. Ταῦτα ὁ γέρων βασιλεύς. Ἀλλ᾿ ὁ υἱὸς βαθείας τε συνέσεως καὶ πολιτικῆς περινοίας φύσει ἄμοιρος φανείς, ἐχώρει ἀκατάσχετος εἰς πραγμάτωσιν τῆς ἑνώσεως, κούφῳ φρενὶ βοήθειαν καὶ μόνην βοήθεαν παρὰ τοῦ Πάπα ἐλπίζων. Καὶ δὴ τοῦ πατρὸς τελευτήσαντος, ἀναβαίνει εἰς τὸν θρόνον ὁ Ἰωάννης· ὅτε καὶ αἱ τοῦ κράτους πρόσοδοι ἐπαισθητῶς ἐλαττωθεῖσαι ἐκ τῆς ἤδη στενότητος τῶν ὁρίων, οὐδὲ εἰς αὐτὰς ἐξήρκουν τὰς ἀνάγκας τοῦ κράτους.
Ὁ Πάπας Μαρτῖνος γνοὺς τὸν πόθον τοῦ βασιλέως, ἀναγγέλλει αὐτῷ διὰ τῶν ἑαυτοῦ πρεσβευτῶν (1415), ὅτι ἐπέστη ἡ κατάλληλος εὐκαιρία, ἵνα σὺν τῇ Ἀνατολικῇ Συνόδῳ μεταβῇ εἰς Ἰταλίαν καὶ συντελέσῃ τὴν τόσον ποθητὴν ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν. Τὴν πρότασιν ἐδέξατο τὰ μάλα προθύμως ὁ βασιλεὺς καὶ ἤθελεν ὡς τάχιστα μεταβῆ εἰς Ἰταλίαν, ἂν μὴ τὴν ὁρμὴν αὐτοῦ ἀνεχαίτιζον ἄλλοι τε καὶ Ἰωσὴφ ὁ Πατριάρχης καὶ Πλήθων ὁ φιλόσοφος.
Εἰς τοιαύτην εὑρίσκοντο τὰ πράγματα θέσιν, ὅτε μαθὼν ὁ Ἰωάννης ὅτι οἱ τῆς Δύσεως ἡγεμόνες προὐτίθεντο νὰ θέσωσι φραγμὸν εἰς τὴν πρόοδον τῶν ἐναντίων εἰς τὴν Πολωνίαν καὶ Οὐγγαρίαν, νὰ ἐγκαταλίπωσι δὲ ἀπροστάτευτον τὴν ἑαυτοῦ βασιλείαν, ταχέως ἐπιλαθόμενος τῶν πατρικῶν νουθεσιῶν, βασιζομένων ἐπὶ πολιᾶς τῶν πραγμάτων πείρας, ἀπεφάσισεν ἵνα ἀνανεώσῃ τὰς ἐπὶ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ Μανουὴλ διαπραγματεύσεις περὶ ἑνώσεως τῶν Ἐκκλησιῶν διὰ συνόδου Οἰκουμενικῆς καὶ τύχῃ οὕτω τῆς ὑπὲρ τοῦ Γένους βοηθείας τῇ συμπράξει τοῦ Ἐπισκόπου Ρώμης. Καὶ δὴ πέμπει εἰς Ρώμην πρεσβευτάς, δι᾿ ὧν προετρέπετο τὸν νέον Πάπαν Εὐγένιον τὸν Δ´ εἰς συγκρότησιν τῆς διακαῶς μὲν ποθουμένης, ἀλλ᾿ ἀείποτε ἀναβαλλομένης Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Ὁ Πάπας Εὐγένιος Δ´ ἀσμένως ἐδέξατο τὴν πρότασιν τοῦ Ἰωάννου ἤτοι τὴν διὰ συνόδου Οἰκουμενικῆς γενησομένην ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν, θέλων οὕτω νὰ κατισχύσῃ τοῦ κατὰ τὴν Δύσιν ἀναφανέντος ἀπό τινων ἐτῶν νεωτεριστικοῦ πνεύματος, ζητοῦντος νὰ καθυποτάξῃ τοὺς Πάπας εἰς τὸ μόνον ἀνώτατον τῆς Ἐκκλησίας κῦρος, αὐθεντεῖν ἀντικανονικῶς βουλομένους καὶ μὴ ὑποκεῖσθαι συνόδοις. Διότι ἤλπιζεν ὁ Πάπας οὗτος, ὅτι, ἐὰν ἤθελε κατορθώσει νὰ ἀναγνωρισθῇ ὑπὸ τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, τὸ τῆς γενικῆς καὶ ὑπερτάτης αὐτοῦ ἐποπτείας ἀντικανονικὸν ἐκεῖνο ἀξίωμα, εὐκόλως ἤθελε κατασβέσει καὶ τὸ εἰς τὴν Δυτικὴν Ἐκκλησίαν ἀναφανὲν ἀντιδραστικὸν κατὰ τῆς Παπωσύνης πνεῦμα, ὅπερ ζωηρότατα ἤδη διεκήρυσσε καὶ ὑπεστήριζεν ἡ ἐν Βασιλείᾳ τῆς Ἑλβετίας συγκροτουμένη Σύνοδος, καὶ ὅτι εὐκόλως καὶ ταύτην ἤθελε καταβάλει διασώζων οὕτω τὴν ἀτομικὴν τῶν Παπῶν ἀλαζονείαν ἀντιστρατευομένην πρὸς τὸν ὀργανισμὸν τῆς Ἱερᾶς Καθολικῆς Παραδόσεως. Μαθὼν δὲ ὁ ρηθεὶς βασιλεὺς Ἰωάννης ὁ Παλαιολόγος τὴν τῆς Συνόδου ταύτης δύναμιν, καὶ τὴν πρὸς τοὺς δυτικοὺς συμμαχίαν πραγματευόμενος, ἀπέστειλε πρέσβεις καὶ εἰς τὴν ἐν Βασιλείᾳ (πόλιν τῆς Γερμανίας) σύνοδον, προτείνων, ἵνα ἐκεῖσε μετὰ τῶν οἰκείων παραγενόμενος τὰς μεταξὺ τῶν Ἀνατολικῶν καὶ Δυτικῶν διαφορὰς συνοδικῶς ἐξετάσωσιν. Ἐπὶ τούτῳ δ᾿ ἀπέστειλε τρεῖς πρεσβευτάς, οἵτινες διὰ τὴν τότε χαλεπότητα τῆς πορείας ἓξ ὁλοκλήρους κατηνάλωσαν μῆνας, ἕως οὗ ἀφιχθῶσιν. Οἱ ἐν Βασιλείᾳ ἀπεδέξαντο τὴν πρεσβείαν, ἀνταπεστάλησαν δὲ καὶ πρέσβεις ἐκεῖθεν εἰς Κωνσταντινούπολιν, μὲ τριήρεις, μεταξὺ τῶν ὁποίων ἦν καὶ ὁ φράτωρ Ἰωάννης, ἀνὴρ συνετώτατος, ὅστις καὶ προέτρεψε τὸν Αὐτοκράτορα, ἵνα προσέλθῃ εἰς ταύτην, συντελῶν οὕτως ἵνα διὰ ταύτης πραγματοποιηθῇ ἡ τῶν Ἐκκλησιῶν ἕνωσις([4]) ὑπισχνουμένης βεβαίαν καὶ ἀσφαλῆ τὴν ἐκ τῆς Δύσεως βοήθειαν δι᾿ ἣν ἡ σύνοδος αὕτη ἔχαιρε προστασίαν καὶ εὔνοιαν τῆς Γαλλίας καὶ Γερμανίας.
Μετὰ βαρυαλγούσης καρδίας τοῦτο μαθὼν ὁ Πάπας Εὐγένιος καὶ δεινὸν ἡγησάμενος τὸ πρᾶγμα, καὶ τῇ τοῦ παπικοῦ θρόνου φιλαρχίᾳ λίαν ἐπικίνδυνον, ἐὰν ἐν τῇ συνόδῳ τῆς Βασιλείας προστεθῶσι καὶ οἱ Ἀνατολικοί, τοῖς κατ´ αὐτοῦ συνηγμένοις ὑπερεπτακοσίοις Λατίνοις ἐπισκόποις τῇ συνδρομῇ σχεδὸν ὅλων τῶν ἡγεμόνων τῆς Εὐρώπης, ἵνα συστείλωσι καὶ διορθώσωσι τὰ ἄτοπα τῆς Ἰταλίας, καὶ μάλιστα τὰ σκάνδαλα δι᾿ ὧν ἐτάραττον τὴν Ἐκκλησίαν τῆς Δύσεως οἱ τρεῖς τελευταῖοι Πάπαι, ὧν τελευταῖος ἦν ὁ Εὐγένιος. Διότι ἀπὸ τοῦ 1378 – 1428 ἔτους ἡ τῆς Δύσεως Ἐκκλησία εὑρίσκετο εἰς μέγα σχίσμα, καὶ κατὰ τὸ πεντηκονταετὲς τοῦτο διάστημα δύο ἐπάπευον Πάπαι· εἷς ἐν Ἀβινιώνῃ τῆς Γαλλίας Βενέδικτος, καὶ ἕτερος ἐν Ρώμῃ Γρηγόριος, ἀλλήλους ἀφορίζοντες καὶ ἀναθέμασιν ὑποβάλλοντες. Ἐν τῷ διαστήματι τούτῳ ἤρξαντο συγκροτούμεναι διάφοροι Σύνοδοι, λαβοῦσαι τὸν τίτλον τῶν οἰκουμενικῶν, πρὸς διόρθωσιν τῆς τοιαύτης τῆς Ἐκκλησίας καταστάσεως, αἵτινες ἀνεκήρυττον τὸν ἀρχαῖον καὶ μόνον καθολικὸν ὀργανισμὸν ὅτι «ἡ ἐν συλλόγῳ καθολικῷ συνερχομένη Ἐκκλησία μόνη αὕτη ἐστὶν ἡ ὁρατὴ καὶ ἀνωτάτη αὐτῆς ἐξουσία, εἰς ἣν καὶ οἱ Πάπαι ὀφείλουσιν ὑποταγήν». Τὸ 1409 ἡ ἐν Πίσῃ τῆς Τοσκάνης συγκροτηθεῖσα Σύνοδος καθαιρέσασα τοὺς δύο ἐκείνους Ἀντιπάπας, ἀνηγόρευσε Πάπαν τὸν Ἀλέξανδρον([5]). Μετὰ ταύτην ἡ ἐν Κωνσταντίᾳ συγκροτηθεῖσα Σύνοδος ἐν ἔτει 1414 ἐξηκολούθει ὑποστηρίζουσα τὸ αὐτὸ ἀδιαφιλονείκητον τῆς μίας Ἐκκλησίας καθολικὸν ἀξίωμα, «ὅτι καὶ οἱ Πάπαι μέρος ἀποτελοῦσι τοῦ Ἐπισκοπικοῦ συλλόγου, ὀφείλοντες ὑποτάσσεσθαι εἰς τὴν διὰ τούτου ἐκπροσωπουμένην ὁρατὴν τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαν». Ὅτε δὲ ἀνῆλθεν εἰς τὴν Πατριαρχικὴν τῆς Ρώμης ἕδραν ὁ μετὰ τοῦ Ἰωάννου Παλαιολόγου αὐτοκράτορος Κωνσταντινουπόλεως διαπραγματευόμενος Πάπας Εὐγένιος Δ´ συνεκροτεῖτο ἡ ἐν Βασιλείᾳ τῆς Ἑλβετίας Σύνοδος ἐν ἔτει 1431, ἥτις φοβερωτέρα τῶν ἄλλων ἐξανέστη κατὰ τοῦ ἀπολύτου καὶ ἀναμαρτήτου κύρους τοῦ ρηθέντος Πάπα Εὐγενίου, ὅστις καὶ διὰ τοῦτο ἀσμένως ἐδέξατο τὴν πρότασιν Ἰωάννου τοῦ Παλαιολόγου, ἤτοι τὴν διὰ Συνόδου Οἰκουμενικῆς γενησομένην ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν. Τόσον δὲ μεγάλην προθυμίαν ἔδειξεν ὁ Πάπας Εὐγένιος πρὸς τοῦτο, ὥστε πάντα τὰ ἀργυρᾶ καὶ χρυσᾶ αὐτοῦ σκεύη ἐπώλησε, καὶ τὴν Παπικὴν αὐτοῦ μίτραν ἐνέχυρον ἔδωκε δανεισθεὶς φλωρία τεσσαράκοντα χιλιάδας, διὰ νὰ ἔχῃ χρήματα, ἵνα λαμπρῶς ὑποδεχθῇ τὸν αὐτοκράτορα καὶ τὸν κλῆρον τῶν Ἑλλήνων.
Ἐν ᾧ λοιπὸν τὸ Βυζαντινὸν κράτος διετέλει ἐν τοιαύτῃ καταστάσει, καὶ ἡ τῆς Ρώμης πατριαρχικὴ ἕδρα ἐκλονίζετο εἰς τὰς ἀντικαθολικὰς καὶ τιμαριωτικὰς ἀξιώσεις τῆς μεσαιωνικῆς βαρβαρότητος, οὗτοι ἦσαν οἱ λόγοι δι᾿ οὓς ἐγένετο ἤδη ἀσπαστὴ ἡ πρότερον ὑπὸ τῶν Παπῶν ἀπορριπτομένη πρότασις περὶ συγκροτήσεως Οἰκουμενικῆς Συνόδου πρὸς τὴν τῶν Ἐκκλησιῶν ἕνωσιν κατὰ τοὺς ἀρχαίους τῶν Πατέρων θεσμούς. Μαθὼν δὲ πρὸς τούτοις ὁ Πάπας Εὐγένιος, ὅτι ἡ ἐν Βασιλείᾳ σύνοδος ἐξαπέστειλεν εἰς Κωνσταντινούπολιν πρέσβεις μὲ τριήρεις, ἵνα παραλάβωσι τὸν Βασιλέα καὶ τοὺς Ἐπισκόπους, προσεπάθησε καὶ βίᾳ νὰ μετατοπίσῃ τὴν ἐν Βασιλείᾳ σύνοδον εἰς Ἰταλίαν, τὸ ὁποῖον καὶ πρότερον μὲν διεμηχανᾶτο, ἀλλ᾿ ἐπέτυχεν ὕστερον. Ὅθεν καὶ εὐθὺς τριήρεις ὁπλίσας, ὡς πρὸς πόλεμον, ἐκπέμπει κατὰ τῶν ἀπὸ Βασιλείας τριήρεών τε καὶ πρέσβεων ἐν αἷς ἦν ναύαρχος ὁ τοῦ Πάπα ἀνεψιὸς Κουτλουμέρας, συστήσας αὐτοῖς τὸ μὲν νὰ καταδιώξωσι τὰς ἀπὸ Βασιλείας τριήρεις καὶ ὅπου ἂν εὕρωσι αὐτὰς νὰ τὰς βυθίσωσιν (διότι τοιοῦτος ἦτο ὁ Εὐγένιος ἀρχιερεύς, πολέμων καὶ οὐκ εἰρήνης φροντίζων), τὸ δὲ ἵνα εἰς Κωνσταντινούπολιν ἀποπλεύσαντες τόν τε Βασιλέα καὶ τὴν ἐκεῖ σύνοδον παντοίοις τρόποις πειραθῶσι νὰ μεταγάγωσιν εἰς Ἰταλίαν. Διανύσαντες λοιπὸν τὸν πλοῦν καὶ οὐδαμοῦ τὰς ἀπὸ Βασιλείας τριήρεις συναντήσαντες ἀφίχθησαν εἰς Κωνσταντινούπολιν δύο ταῦτα ψευδῆ ἐπιφημίσαντες· ἓν μέν, ὅτι ὁ Πάπας διηλλάγη καὶ ἡνώθη τῇ συνόδῳ, καὶ ὅτι ἡ ἐν Γερμανίᾳ σύνοδος διελύθη, καὶ ὅτι οὐδόλως πλέον περὶ τῆς μελετωμένης συνόδου διεφέρετο. Ἀλλὰ μετ᾿ οὐ πολὺ ἐγνώσθη ὅτι ἐψεύδοντο, διότι ἠκούσθη ὅτι αἱ ἀπὸ τῆς ἐν Βασιλείᾳ συνόδου τριήρεις, ἔρχονται ἐκ Χίου. Εἰσελθοῦσαι δὲ εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἐν τοῖς Ὑψωμαθίοις βασιλικῇ κελεύσει ἐλλιμενίσθησαν. Αἱ δὲ τοῦ Πάπα Εὐγενίου τριήρεις παρ᾿ ὀλίγον ἤρχοντο εἰς ρῆξιν τρομερὰν μετὰ τῶν ἀπὸ τῆς ἐν Βασιλείᾳ συνόδῳ τριήρεων, εἰμὴ ἐκωλύοντο ἐκ τῆς ἐπεμβάσεως τῆς Βυζαντινῆς ἐξουσίας, λεγόντων τῶν τοῦ Πάπα πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα, ὅτι τοιαύτην ἐντολὴν λαβόντες ἔχομεν παρὰ τοῦ Πάπα, ἵνα ὅπου αὐτὰς καταλάβωμεν, πολέμῳ καταποντίσωμεν([6]).
«Ὡς οὖν ταῦτα οἱ ἡμέτεροι ἐθεώρουν, ἔλεγον σχεδὸν πάντες, ὅτι οὐ συμφέρει τῷ βασιλεῖ ἀπελθεῖν εἰς τὴν Ἰταλίαν κατὰ τὸν παρόντα καιρὸν καὶ οὐδὲ ἔχει αἰτιᾶσθαι αὐτὸν ἓν ὁποιονοῦν μέρος· ἔχει γὰρ αἰτίαν νόμιμον καὶ εὐλογωτάτην εἰπεῖν, ὅτι ἐπειδὴ ἔχομεν συμφωνίαν, ἵνα ὑπάρχωσιν ὅ τε Πάπας καὶ ἡ σύνοδος ἡνωμένοι, καὶ οὕτως ἵνα ἔλθωμεν καὶ ἡμεῖς εἰς τὴν οἰκουμενικὴν σύνοδον, ἐκεῖνοι δὲ εἰσὶν ἐσχισμένοι καὶ πρὸς ἀλλήλους μάχονται· ἄπιτε καὶ ὑμεῖς, καὶ εἰρηνευσάτωσαν πρῶτον ἐκεῖνοι καὶ ἑνωθήτωσαν καὶ τότε ἐλευσόμεθα καὶ ἡμεῖς»([7]). Ταῦτα συνεβούλευεν αὐτῷ διὰ τοῦ Δισυπάτου Μανουὴλ καὶ ὁ βασιλεὺς τῆς Γερμανίας Σιγισμοῦνδος([8]) τὰ αὐτὰ συνεβούλευεν καὶ ὁ ἀπὸ Βασιλείας πρέσβυς φράτωρ Ἰωάννης, ἀνὴρ συνετὸς καὶ δεξιὸς ἄγαν, ὡς εἴπομεν ἀνωτέρω, «ἐὰν ζητῇς συμβουλὴν ἀπὸ ἐμέ, ὦ βασιλεῦ, σὲ συμβουλεύω νὰ μένῃς εἰς τὰ ἴδια, διότι βλέπεις ἡμᾶς ἀπ᾿ ἐντεῦθεν ἀσυμφώνους καὶ διαμαχομένους, τί λοιπὸν καλὸν ἐλπίζεις ἐρχόμενος εἰς Ἰταλίαν»; Ἀλλ᾿ ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης μὴ παραδεχθεὶς τὰς συμβουλὰς ταύτας καὶ πιστεύσας εἰς τὰς ψευδεῖς ὑποσχέσεις τοῦ Πάπα Εὐγενίου προὐτίμησε τὸν στολίσκον αὐτοῦ, (Θεοῦ παραχωροῦντος ἐκ τῶν ἡμετέρων ἁμαρτιῶν)· καὶ τοὺς μὲν πρεσβευτὰς τῆς ἐν Βασιλείᾳ συνόδου ἀπέπεμψεν, αὐτὸς δὲ προητοιμάζετο, ἵνα μεταβῇ εἰς Ἰταλίαν καὶ συγκροτήσῃ σύνοδον μετὰ τοῦ Πάπα, ἐλπίζων νὰ λάβῃ τὴν παρ᾿ αὐτοῦ ὑποσχεθεῖσαν βοήθειαν.
Αἱ μὲν δὴ ἀπὸ τῆς Βασιλείας τριήρεις ἄπρακτοι ὑποστρέψασαι τὰ πραχθέντα τοῖς πέμψασιν ἀνήγγειλαν, οὗτοι δὲ τῇ προρρηθείσῃ ἐξουσίᾳ χρησάμενοι τὸν Πάπαν Εὐγένιον καὶ αὖθις ἀποστάντα καὶ ἐπὶ πολλοῖς ἀτοπήμασιν ἐγκαλούμενον, καὶ ἀπαντῆσαι εἰς ἀπολογίαν μὴ θέλοντα καθεῖλον καὶ προεβίβασαν ἀντ᾿ αὐτοῦ εἰς τὴν Παπικὴν ἀξίαν ἕτερόν τινα Φήλικα καλούμενον. Ἐν τῇ τρίτῃ δὲ καὶ τελείᾳ ταύτῃ καθαιρέσει Γαβριὴλ ὠνόμασαν τὸν Πάπαν Εὐγένιον ὡς ἐκαλεῖτο πρὶν ἢ γίνῃ Πάπας· ἀνεκηρύχθη δὲ στασιαστὴς καὶ διαιρέτης τῆς εἰρήνης καὶ τῆς ἑνώσεως τῆς Ἐκκλησίας, σιμωνιακός, ἐπίορκος, ἀδιόρθωτος, σχισματικός, αἱρετικός, πείσμων, ἐν τοῖς αὑτοῦ ἁμαρτήμασι, φθορεὺς τῶν ὑπαρχόντων τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῶν δικαιωμάτων αὐτῆς, ὑπηρέτης ἐπιβλαβὴς τοῦ ὑπερτάτου Ποντίφικος, ἀνάξιος παντὸς τίτλου, βαθμοῦ, τιμῆς καὶ ἀξίας ὁμοίως δὲ καὶ τὸ φλωρεντινὸν μετ᾿ αὐτοῦ συνάθροισμα σχισματικὴν σύνοδον ἀπεκάλουν([9]), ὡς τῆς γνησίας τῆς ἑαυτῶν συνόδου πρὸς ἣν αἱ πρεσβεῖαι καὶ αἱ συμφωνίαι ἀποσχιζομένην. Οὕτως ἆρα ὁ Πάπας Εὐγένιος ὁ ἀπὸ τῆς ὑψηλῆς τότε καθέδρας αὐτοῦ χρησμοδοτῶν, ἦτο καθῃρημένος ὑπὸ τῆς οἰκείας ἐν Βασιλείᾳ συνόδου, ἐν ᾗ παρῆσαν ἐπίσκοποι καὶ ὁ αὐτοκράτωρ Σιγισμοῦνδος.
Ἐκ πάντων τῶν μέχρι τοῦ νῦν λεχθέντων δηλοῦται, ὅτι τὸ κύριον αἴτιον τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ συγκροτηθείσης ψευδοσυνόδου ἦτο ὁ φόβος, καὶ οὐχὶ θεῖος ζῆλος, τοῦ τε αὐτοκράτορος Κωνσταντινουπόλεως καὶ τοῦ Ἐπισκόπου Ρώμης. Διότι ὁ μὲν ἐζήτει ν᾿ ἀποσοβήσῃ τὸν ἐπικείμενον κίνδυνον κατὰ τοῦ ἰδίου Κράτους, ὁ δὲ τὸν ἐκ τῆς ἐν Βασιλείᾳ Συνόδου, ἥτις φοβερωτέρα τῶν ἄλλων τῆς Δύσεως συνόδων ἐξανέστη κατὰ τοῦ ἀπολύτου καὶ ἀναμαρτήτου κύρους τοῦ ρηθέντος Πάπα Εὐγενίου. Ὅθεν ἀμφότεροι συνεκρότησαν τὸ ἐν Φλωρεντίᾳ συνέδριον οὐχὶ σκοποῦντες τὴν ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν, ἀλλ᾿ ἵνα βοηθήσωσιν ἀλλήλους κατὰ τῶν ἰδίων ἐχθρῶν([10]).
Ἡ Λατινικὴ Ἐκκλησία δὲν ἦτο οὕτω κεχωρισμένη ἐξ ἀρχῆς ἀφ᾿ ἡμῶν, οὐδὲ ἦσαν δύο Ἐκκλησίαι ἀντιστρατευόμεναι ἡ Ἀνατολικὴ καὶ Δυτικὴ ὡς μετὰ τὸ σχίσμα, οὔτε ἆρα Ἑλληνικὴν ἢ Ρωμαϊκήν, οὔτε Ἀνατολικὴν ἢ Δυτικὴν ἐπωνυμίαν ἔλαβεν ἡ μία τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, διότι ἐν τῇ μιᾷ πίστει καὶ τῇ μιᾷ ταύτῃ Ἐκκλησίᾳ, οὐκ ἔστιν Ἰουδαῖος, οὐχ Ἕλλην, οὐ Σκύθης, οὐ βάρβαρος, οὐ δοῦλος, οὐκ ἐλεύθερος, ἀλλὰ πάντες ἐν Χριστῷ ἕν ἐσμεν κατὰ τὸν Ἀπόστολον. Διὸ καὶ σύμπαν τὸ ἁπανταχοῦ γῆς πλήρωμα τῶν εὐσεβῶν Χριστιανῶν μετὰ τῶν ἱερῶν ποιμένων καὶ διδασκάλων εἰς μίαν συνῆπται Ἐκκλησίαν καθολικὴν καὶ ἀποστολικήν, καὶ ἑνὶ ὑπείκει ἄκρῳ Ἀρχιερεῖ καὶ Καθηγητῇ, αὐτῷ τῷ Κυρίῳ Ἰησοῦ Χριστῷ, «ὃς κεφαλή ἐστι τῆς Ἐκκλησίας». Διετηρήθη δὲ αὕτη ἡ καλὴ ἑνότης τῶν Ἐκκλησιῶν, καὶ ἡ ἀδελφικὴ σύμπνοια ἄχρι τοῦ ὀκτακοσιοστοῦ καὶ πλέον ἔτους ἀπὸ Χριστοῦ.
Τὸ κυρίως δὲ ἀρχικὸν αἴτιον τοῦ χωρισμοῦ τῆς Λατινικῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς εἶναι ἡ ὑπερβολικὴ ἀλαζονεία καὶ ἡ φιλαρχία τῶν Παπῶν τῆς Ρώμης, προτιθεμένων μετὰ θρασύτητος ὑπερβολικῆς νὰ καθιερώσωσι τὸ ἀνυπόστατον θεῖον δίκαιον τὸ διὰ τοῦ Πέτρου παρὰ τοῦ Κυρίου δῆθεν δωρηθὲν εἰς τοὺς Ἐπισκόπους Ρώμης, τοῦ εἶναι αὐτοὺς κεφαλὴν τῆς Ἐκκλησίας καὶ κυριαρχικῶς ποιμαίνειν αὐτήν. Τοιούτου μὴ ὑφισταμένου δικαιώματος μέχρι τοῦ ἐνάτου ἀπὸ Χριστοῦ αἰῶνος, τοιούτου ἀπολύτου πρωτείου ἀγνώστου ὄντος ἐν τῇ μιᾷ καθολικῇ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίᾳ, οὐδὲ ρῆτραι ἢ λέξεις ὑφίστανται ἐκεῖνο ὁρίζουσαι καὶ ἐκεῖνο ἀπικυροῦσαι, οἱ τῆς Ρώμης Ἐπίσκοποι ἐπὶ μακρὸν μελετήσαντες, ὡς φαίνεται, καὶ φωτισθέντες ἐπ᾿ ἐσχάτων, κατενόησαν τὴν τοῦ Κυρίου διδασκαλίαν, πρόχειρον εὑρόντες καὶ εὐπρόσδεκτον τοῖς ἀγνοοῦσι τὴν εὐαγγελικὴν ρῆσιν «σὺ εἶ Πέτρος καὶ ἐπὶ ταύτῃ τῇ πέτρᾳ οἰκοδομήσω μου τὴν Ἐκκλησίαν κτλ.». Τὸ σκοπίμως παρερμηνευθὲν τοῦτο χωρίον ὅπως καταστῇ δυνατὸν νὰ στηριχθῇ τὸ ἀνυπόστατον πρωτεῖον τοῦ Πέτρου ἐπὶ τῶν ἄλλων Ἀποστόλων ἐπιτηδείως ἐξεμεταλλεύθησαν οἱ τῆς Ρώμης Ἐπίσκοποι, ὅπως συστήσωσι τὸν θεοκρατορικὸν ὀργανισμὸν τῆς κληρικῆς βασιλείας. Τοσοῦτον δὲ ἐρριζώθη ἐν τῇ Δύσει ἡ περὶ τῆς πνευματικῆς τῶν Παπῶν κυριαρχίας ἀντικαθολικὴ καὶ ἀντιαποστολικὴ δόξα, ὥστε συγγραφεῖς τινες τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας καὶ μάλιστα οἱ κόλακες τῶν Παπῶν, πολλὰ εἰπόντες καὶ γράψαντες περὶ τῆς κοσμικῆς αὐτῶν ἐξουσίας, παρερμήνευσαν καὶ διέστρεψαν νοθεύσαντες τοὺς τοῦ Κυρίου λόγους πρὸς ζημίαν τῆς πρωτοτύπου καθολικῆς ἀληθείας καὶ διδασκαλίας.
Τεκμήρια τοῦ λόγου ἔστωσαν τὰ ἑπόμενα. Ὅτε οἱ ὄχλοι οἱ ἀκροώμενοι τοῦ Κυρίου διδάσκοντος τὸ θέλημα τοῦ Πατρὸς ἀπεσύρθησαν, ὁ Κύριος τότε ἐπηρώτησε τοὺς μαθητὰς κατὰ μόνας «τίνα με λέγουσιν οἱ ἄνθρωποι εἶναι;» Οἱ δὲ ἀποκριθέντες εἶπον· «Ἰωάννην τὸν Βαπτιστήν, ἄλλοι δὲ Ἠλίαν, καὶ ἄλλοι ὅτι Προφήτης τις τῶν ἀρχαίων ἀνέστη». «Ὑμεῖς δὲ τίνα μὲ λέγετε εἶναι;» Τότε ὁ Πέτρος προλαβὼν ὡς θρασύτερος, κατὰ τὸν Χρυσόστομον, γίνεται στόμα τῶν ἄλλων, καὶ ὁμολογεῖ τὴν καλὴν καὶ θεόπνευστον ὁμολογίαν, «σὺ εἶ ὁ Χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος». Ὅθεν καὶ πρὸς αὐτὸν ὁμοίως εἶπεν ὁ Σωτήρ· «σὺ εἶ Πέτρος καὶ ἐπὶ τῇ πέτρᾳ ταύτῃ οἰκοδομήσω μου τὴν Ἐκκλησίαν». Ὥστε τὰ πρὸς τὸν Πέτρον «ὡς ἕνα ἀντὶ πάντων» (ὡς καὶ ὁ ἱερὸς φησὶν Αὐγουστῖνος) ρηθέντα παρὰ τοῦ Κυρίου πᾶσι προσήκουσι τοῖς Ἀποστόλοις, ἐφ᾿ ὧν δῆλον ὅτι οὐδένα πώποτε ὁ Κύριος κατέστησεν ἄρχοντα ἢ κεφαλήν, αὐτὸς ὁ Κύριος ἡμῶν ὁ ἐπιτιμήσας καὶ ὀνειδίσας τοὺς τοιούτου ἀξιώματος ἀντιποιουμένους, ἡ πρὸς πάντας τοὺς μαθητὰς αὐτοῦ καὶ οὐχὶ πρὸς μόνον τὸν Πέτρον γενομένη αὕτη τοῦ Κυρίου προσφώνησις, κάλλιστα μαρτυρεῖται καὶ ἐκ τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Μάρκου, ὅστις μετὰ τὴν ὑπὸ τοῦ Πέτρου ἐκ μέρους πάντων δοθεῖσαν ὁμολογίαν «σὺ εἶ ὁ Χριστὸς ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος» λέγει «ὁ δὲ Ἰησοῦς ἐπιτιμήσας αὐτοῖς παρήγγειλε μηδενὶ εἰπεῖν τοῦτο»· δὲν λέγει ἐπιτιμήσας αὐτῷ ἤτοι τῷ Πέτρῳ μόνῳ, ἀλλὰ τὴν ἀληθῆ καὶ ἀλάνθαστον τοῦ διδασκάλου ἔννοιαν ἐξηγῶν ὁ Μᾶρκος λέγει «ἐπιτιμήσας αὐτοῖς παρήγγειλε μηδενὶ εἰπεῖν τοῦτο»· δεικνύων ὅτι τὴν ὁμολογίαν ἐκείνην τοῦ Πέτρου κοινὴν ἀπὸ πάντων τῶν ἑαυτοῦ μαθητῶν ὁ Κύριος ἐδέχετο, ἑπομένως κοινὴν πρὸς πάντας καὶ τὴν ἐπιτίμησιν αὐτοῦ ὁ Κύριος ἔδωκε καὶ οὐχὶ πρὸς μόνον τὸν Πέτρον.
Καὶ ἐξ αὐτῶν δὲ τῶν θεηγόρων Πατέρων τῆς ἀρχαίας καὶ γνησίας καθολικῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, οὐδεὶς φαίνεται δογματίζων, ὅτι τὸ ἐπὶ ταύτῃ τῇ πέτρᾳ ἐπὶ μόνου τοῦ Πέτρου ἐρρέθη, ἀλλὰ πάντες διαρρήδην ὁμολογοῦσιν ὅτι πρὸς πάντας τοὺς ὁμοταγεῖς Ἀποστόλους ἐδωρήθη. Βασίλειος ὁ Μέγας φησί· «Ἐκκλησία Θεοῦ ζῶντος, ἧς οἱ θεμέλιοί εἰσιν ἐν τοῖς ὄρεσι τοῖς Ἁγίοις· ᾠκοδόμηται γὰρ ἐπὶ τῶν θεμελίων τῶν Ἀποστόλων καὶ Προφητῶν (δὲν λέγει ἐπὶ τοῦ ἑνὸς θεμελίου τοῦ Πέτρου, καὶ ἐπὶ τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου)... Πάντες οἱ χωροῦντες τὴν τῆς θεότητος γνῶσιν διὰ τοῦ μεγέθους τοῦ νοῦ καὶ τῶν ἀπὸ τοῦ νοῦ πράξεων τετελειωμένοι τῷ ὑγιεῖ βίω, τὰ ἄκρα εἰσὶ τῶν ὀρέων ἀφ᾿ ὧν ᾠκοδόμηται ὁ τοῦ Θεοῦ οἶκος».([11]) Ὁ δὲ Γρηγόριος Νύσσης· «Πέτρα, λέγει, καὶ ἡμεῖς ἐσόμεθα, μιμούμενοι καθώς ἐστι δυνατὸν ἐν τῇ τρεπτῇ φύσει, τὸ ἄτρεπτον τοῦ δεσπότου».([12]) Ὁ δὲ Ὠριγένης ἐκπεφασμένως ἀποφαίνεται λέγων. «Πέτρα γὰρ πᾶς ὁ Χριστοῦ μαθητής, καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν τοιαύτην πέτραν οἰκοδομεῖται ὁ ἐκκλησιαστικὸς πᾶς λόγος καὶ ἡ κατ᾿ αὐτὸν πολιτεία... Εἰ δὲ ἐπὶ τὸν ἕνα ἐκεῖνον Πέτρον νομίζεις οἰκοδομεῖσθαι τὴν πᾶσαν Ἐκκλησίαν μόνον, τί ἂν φήσαις περὶ Ἰωάννου τοῦ τῆς βροντῆς υἱοῦ ἢ ἑκάστου τῶν Ἀποστόλων; ἄλλως τε ἆρα τολμήσομεν λέγειν, ὅτι Πέτρου μὲν ἰδίως πύλαι ᾍδου οὐ κατισχύσουσι, τῶν δὲ λοιπῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν τελείων κατισχύσουσι;»([13]). Οὔτε ἐκ τούτων ἆρα, ὡς καὶ τῆς ἄλλης παραλειπομένης χορείας τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας Πατέρων συνάγεταί τι πρωτεῖον εἰς τὸν Πέτρον, οὔτε ἐκ τῶν λόγων τοῦ θεοφόρου Ἰγνατίου, τοῦ Χρυσορρήμονος Ἰωάννου καὶ τῶν ἄλλων θείων Πατέρων, οἵτινες ἀποδέχονται ὡς πέτραν τὴν τοῦ Πέτρου ὁμολογίαν ἢ αὐτὸν τὸν Κύριον, οὐχὶ δὲ καὶ τὸ ἄτομον αὐτὸ τοῦ Πέτρου.
Ὅτι δὲ οὐδ᾿ εἰς τοὺς ἄλλους πρὸς τὸν Πέτρον λόγους τοῦ Κυρίου ἡμῶν «ποίμαινε τὰ πρόβατα κ.τ.λ.» (Ἰωάν. κα´ 17) οὐδεμία περιέχεται πρωτείου φαντασία, μάρτυς τρανόφθογγος αὐτή τε ἡ μετὰ τὴν τριπλῆν ἐρώτησιν λύπη τοῦ μακαρίου Πέτρου, καὶ ἡ ὁμόφωνος ταῖς τῶν ἄλλων Πατέρων ἑρμηνεία τοῦ τῆς Ἀλεξανδρείας φωστῆρος Κυρίλλου, «τί δηλοῖ, λέγοντος, «τὸ βόσκε τὰ ἀρνία μου, ποίμαινε τὰ πρόβατά μου»; Ὅτι ἠρνήσατο τρὶς τὸν Κύριον, θεραπεύει τὸ πεπονθὸς καὶ ἀνταπαιτεῖ ποικίλως τὴν εἰς τρίτον ὁμολογίαν, ἀντίσταθμον ὥσπερ ἐκείνῳ τοῦτο τεθείς, καὶ ἀντίρροπον τοῖς πταίσμασιν ἐξαρτύων τὴν ἐπανόρθωσιν. Οὐκοῦν διὰ μὲν τῆς εἰς τρίτον ὁμολογίας τοῦ μακαρίου Πέτρου, τὸ ἐν τριπλῷ γεγονὸς εἰς ἀπάρνησιν κατηργήθη πλημμέλημα. Διὰ δὲ τοῦ «βόσκε τὰ ἀρνία μου» ἀνανέωσις ὥσπερ τις τῆς ἤδη δοθείσης ἀποστολῆς αὐτῷ γενέσθαι νοεῖται τὸν μεταξὺ λύουσα τῶν πταισμάτων ὀνειδισμόν, καὶ τὴν ἐξ ἀνθρωπίνης ἀσθενείας μικροψυχίαν ἐξαφανίζουσα» (Κυρίλ. εἰς Ἰωάν. κα´). Διὰ τοῦ «βόσκε τὰ ἀρνία μου» ἀπόλυσις λοιπὸν γίνεται τοῦ ἐξ ἀνθρωπίνης ἀδυναμίας πταίσματος τοῦ Πέτρου διὰ τὴν τριπλῆν αὐτοῦ πρὸς τὸν Κύριον καὶ διδάσκαλον ἄρνησιν, καὶ ἀνανέωσις εἰς τὸν Πέτρον γίνεται τῆς κοινῆς πᾶσι τοῖς μαθηταῖς ἀποστολῆς τοῦ ποιμαίνειν τὰ λογικὰ ποίμνια τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας. Ὅμοια ἀποφαίνεται καὶ ὁ ἰσαπόστολος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης.([14])
Οὐ μόνον ἆρα ὁ Πέτρος τὴν τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαν ἰθύνει καὶ περιέπει, ἀλλὰ πάντες ὁμοῦ οἱ Ἀπόστολοι ὁμοταγεῖς καὶ ἰσοστάσιοι ὄντες, καὶ πάντες οἱ Προφῆται καὶ τέλειοι ποιμένες, οὗτοι πάντες ὁμοῦ θεμέλιόν εἰσι τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας καὶ Ἐκκλησίας, καθὰ καὶ ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἀποφαίνεται γράφων πρὸς Ἐφεσίους. «Ἐποικοδομηθέντες ἐπὶ τῷ θεμελίῳ τῶν Ἀποστόλων καὶ Προφητῶν, ὄντος ἀκρογωνιαίου αὐτοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ». Εἰ δὲ ἡ Κυριακὴ ρῆσις εἶχεν ἣν ἔννοιαν σκοπίμως δίδει ἀπό τινων αἰώνων ἡ Δυτικὴ Ἐκκλησία, ὁ Παῦλος ὤφειλεν εἰπεῖν «ἐποικοδομηθέντες ἐπὶ τῷ θεμελίῳ τοῦ Πέτρου ἢ ἑνὸς τῶν Προφητῶν», καὶ οὐχί, ὡς λέγει, «ἐπὶ τῷ θεμελίῳ τῶν Ἀποστόλων καὶ Προφητῶν».
Καὶ ταῦτα μὲν περὶ τῶν σκοπίμως καὶ ἐν γνώσει παρερμηνευθέντων εὐαγγελικῶν ρήσεων ὑπὸ τῶν Παπῶν, ἅπερ ὁ Πάπας Νικόλαος Α´, θερμότατος ἐραστὴς τῆς ἐκκλησιαστικῆς τυραννίδος περὶ τὰ μέσα τοῦ Θ´ αἰῶνος εἰς μέσον προήγαγε, ὡς δηλοῦται ἐκ τῆς κατωτέρω ἀφηγήσεως τῶν συμβάντων μεταξὺ αὐτοῦ τε καὶ τῶν ἁγιωτάτων Πατριαρχῶν Κωνσταντινουπόλεως Ἰγνατίου καὶ Φωτίου.
Ὁ Ἰγνάτιος ἦν υἱὸς τοῦ βασιλέως Μιχαὴλ τοῦ Κουρουπαλάτου, τοῦ καλουμένου Ραγκαβέ, τὸν ὁποῖον ὁ δυσσεβὴς Λέων Ἀρμένιος ὁ εἰκονομάχος κατεβίβασε τοῦ βασιλικοῦ θρόνου, καὶ ἀνῆλθεν αὐτὸς ἐπ᾿ αὐτοῦ τυραννικῶς ἐν ἔτει 813 τῇ 11ῃ Ἰουλίου. Τὸν δὲ Ἰγνάτιον Νικήταν πρὶν ἢ καρῇ μοναχὸς καλούμενον, ἐξώρισεν εἰς τὴν Μονὴν τοῦ Σατύρου, ἔνθα τὸ μοναχικὸν σχῆμα ἔλαβε, καὶ ἧς καὶ ἡγούμενος βραδύτερον ἐγένετο. Μετὰ δὲ τὴν πρὸς Κύριον ἐκδημίαν τοῦ ἐν Ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Μεθοδίου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, διάδοχος τούτου συνεργείᾳ τῆς ἀοιδίμου Θεοδώρας ἐκλέγεται ὁ Ἰγνάτιος. Εἰς τὴν ἐκλογὴν αὐτοῦ ὑπῆρχον πολλοὶ οἱ ἀντιφωνοῦντες Ἐπίσκοποι καὶ κληρικοὶ καὶ μάλιστα Γρηγόριος ὁ Συρακουσῶν, Πέτρος ὁ Σάρδεων, καὶ ὁ Ἀπαμείας Εὐλάμπιος, πλὴν ὅμως τούτων καί τινες ἐκ τῶν εὐγενῶν. Πάντων δὲ τούτων σφοδρότατος ἀπέβη ὁ Βάρδας, θεῖος πρὸς μητρὸς τοῦ βασιλέως Μιχαήλ. Διότι οὗτος συλλαβὼν ὑπονοίας κατὰ τῆς ἰδίας νομίμου συζύγου, ἢ καὶ αὐτὸς μετέχων τῆς ἐπικρατούσης λύμης καὶ ἀκολασίας (ἄδηλον τὸ πρᾶγμα), ἀπέλυσε μὲν ταύτην, τῇ χήρᾳ δὲ αὐτοῦ νύμφῃ Εὐδοκίᾳ συνεφθείρετο (ὡς ἐλέγετο). Ὁ Πατριάρχης Ἰγνάτιος πολλάκις ἐνουθέτησε τὸν Βάρδαν, προτρέψας ἵνα τοῦ τοιούτου μιάσματος ἀπέχῃ καὶ μὴ γίνηται σκάνδαλον τοῖς πολλοῖς. Ἐπειδὴ ὅμως διὰ τῶν νουθεσιῶν αὐτοῦ οὐδὲν κατώρθωσε, δημοσίᾳ ἤλεγξε τὸν Βάρδαν ἀποκλείσας τῆς τῶν θείων μυστηρίων κοινωνίας ἐν τῇ ἑορτῇ τῶν Θεοφανίων. Ὀργισθεὶς λοιπὸν ὁ Βάρδας διὰ τὴν αὐτῷ συμβᾶσαν ἀτιμίαν τὸν παραινέτην ὡς ἄνομόν τινα ἀπήλασε τοῦ θρόνου, καὶ εἰς τὴν νῆσον Τερέβινθον, καὶ μετά τινα χρόνον εἰς τὴν νῆσον Λέσβον ἐξώρισε.
Τοιούτῳ δὲ τρόπῳ ἐξωσθέντος τοῦ θείου Ἰγνατίου μετὰ ἑνδεκαετῆ πατριαρχείαν, καὶ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐπὶ ἕνα μῆνα ἄνευ ποιμένος διατελούσης ὁ βασιλεὺς μετὰ τοῦ Βάρδα, τῆς συγκλήτου καὶ τῶν λογάδων ἀρχιερέων, συνεκάλεσε σύνοδον πρὸς ἐκλογὴν νέου πατριάρχου. Πάντες δὲ ἔστρεψαν τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῶν πρὸς τὸν ἐπὶ ἀρετῇ καὶ σοφίᾳ περιλάλητον Φώτιον, λαϊκὸν τότε ὄντα.
Ὁ ἱερὸς οὗτος Φώτιος, ὁ μέγας μὲν τὴν σοφίαν καὶ ἀρετήν, τὸ δὲ γένος περιφανής, ἐγεννήθη περὶ τὰ 820 ἐν Κωνσταντινουπόλει, καὶ ἀνῆκεν εἰς τὰς μεγάλας οἰκογενείας, καθόσον ὁ μὲν πατὴρ αὐτοῦ Σέργιος εἶχε τοῦ σπαθαρίου τὸ ἀξίωμα, τῆς δὲ μητρὸς αὐτοῦ Εἰρήνης καλουμένης, ὁ ἀδελφὸς πρὸς γάμον ἠγάγετο τὴν τῆς αὐτοκρατείρας Θεοδώρας ἀδελφήν· θεῖος δὲ τοῦ ἱεροῦ Φωτίου ἦν καὶ ὁ μέγας Ταράσιος ὁ ἐπὶ τῆς Ζ´ Οἰκουμενικῆς ἁγίας Συνόδου περιώνυμος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Οἱ δὲ γονεῖς αὐτοῦ εὐσεβεῖς καὶ φιλομόναχοι τυγχάνοντες ἐκοσμήθησαν μαρτυρικῷ στεφάνῳ, ἀθλοῦντες ὑπὲρ τῆς εὐσεβείας κατὰ τοὺς τῶν εἰκονομάχων ἴσως διωγμούς, ὡς ὁ ἴδιος Φώτιος ὁμολογεῖ εἰς τὴν σλδ´ ἐπιστολήν, ἣν γράφει πρὸς τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ([15]). Ἐξωσθέντος τοίνυν τοῦ Πατριάρχου Ἰγνατίου τοῦ πατριαρχικοῦ θρόνου, ἀνάγεται εἰς αὐτὸν ὁ περιφανὴς Φώτιος ἄκων καὶ βιασθείς, κοινῇ δὲ γνώμῃ ψηφισθεὶς ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ κλήρου παντός, καὶ πάντας τοὺς ἱερατικοὺς βαθμοὺς ἐν ἓξ ἡμέραις λαβὼν, τῇ μὲν πρώτῃ χειροτονεῖται μοναχός, τῇ δὲ Δευτέρᾳ ἀναγνώστης, τῇ Τρίτῃ ὑποδιάκονος, τῇ Τετάρτῃ διάκονος, τῇ πέμπτῃ πρεσβύτερος, καὶ τῇ ἕκτῃ τῇ 25ῃ Δεκεμβρίου τοῦ ἔτους 858 ἐπίσκοπος, ὑπὸ τοῦ ἀρχιεπισκόπου τῶν Συρακουσῶν Γρηγορίου. Ἐνῷ δὲ κατ᾿ ἀρχὰς πάντες μηδ᾿ αὐτῶν τῶν φίλων του Ἰγνατίου ἐξαιρουμένων ἐπεδοκίμασαν τὴν ἐκλογὴν τοῦ Φωτίου, μετὰ ταῦτα καὶ ὁ Ἰγνάτιος καὶ οἱ περὶ αὐτόν, ἤρξαντο νὰ καταφέρωνται κατ᾿ αὐτοῦ, τὸ μὲν μὴ δυνάμενοι ν᾿ ἀνεχθῶσι τὸν ὑπὸ λαϊκοῦ, εἰς τὴν Πατριαρχικὴν ἕδραν ἀναβιβασθέντα Φώτιον, τὸ δέ, καὶ θέλοντες νὰ ἐκδικηθῶσι καὶ τὸν Βάρδαν. Ἐντεῦθεν οἱ πάντες εἰς δύο διῃρέθησαν φατρίας, καὶ οἱ μὲν περὶ τὸν Ἰγνάτιον ἐπίσκοποι συνελθόντες καθεῖλον τὸν Φώτιον, ἔπεμψαν δὲ κρυφίως καὶ διαγγελεῖς εἰς Ρώμην προσκλαυσομένους, ὅπως καὶ τοὺς ἐν Ρώμῃ διεγείρωσι κατὰ τοῦ Φωτίου· οἱ δὲ περὶ τὸν Φώτιον ἐπίσκοποι, τὰ οὕτως ἀγρίως καὶ παρὰ τοὺς κανόνας τῆς Ἐκκλησίας πεπραγμένα δεινὰ καθορῶντες, ἠναγκάσθησαν, ἀμυνόμενοι συνεργοῦντος δὲ καὶ τοῦ Βάρδα, νὰ συγκροτήσωσιν ἑτέραν Σύνοδον, ἥτις καὶ συνελθοῦσα τῷ 858 ἐν τῷ ναῷ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ἐπεκύρωσε τὴν ἐκλογὴν τοῦ Φωτίου, καὶ τὴν καθαίρεσιν τοῦ Ἰγνατίου. Ὁ δὲ Βάρδας ἐπιθυμῶν νὰ περιστείλῃ τὰς στάσεις καὶ τὰς διχονοίας, καὶ τὸ θράσος τῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἰγνατιανῶν, αὐτοὺς μὲν ὑπέβαλεν εἰς διάφορα βασανιστήρια, τὸν δὲ Ἰγνάτιον ἐξώρισεν ἀπὸ Τερεβίνθου εἰς Μιτυλήνην([16]).
Τὰς ἐν τῇ βασιλευούσῃ ταραχὰς καὶ ἔριδας ἐπηύξησαν ἔτι μᾶλλον αἱ αἱρέσεις τῶν Εἰκονομάχων, τῶν Μονοφυσιτῶν καὶ Μονοθελητῶν, καὶ ἄλλων παραφυάδων τῆς Μανιχαϊκῆς κακοφροσύνης καὶ μάλιστα τῶν μυσαρῶν Παυλικιανῶν, οἵτινες διαιρεθέντες εἰς δύο ἀντιπάλους μερίδας, ἐκράτυνον τὴν κατ᾿ ἀλλήλων στάσιν καὶ μέχρι σφαγῶν προεχώρουν. Ὅθεν πρὸς κατάπαυσιν τῶν τοιούτων ταραχῶν, καὶ πρὸς κατάκρισιν τῶν αἱρέσεων, συσκεψάμενοι οἱ περὶ τὸν Αὐτοκράτορα ἀπεφάσισαν νὰ συγκαλέσωσι Σύνοδον. Ὁ Αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ συμβουλευθεὶς τὸν θεῖον αὐτοῦ Βάρδαν ἔστειλε πέντε πρεσβευτὰς πρὸς τὸν Πάπαν Ρώμης Νικόλαον Α´ παρακελευόμενος αὐτὸν ἀποστεῖλαι πρεσβευτὰς συγκαταψηφισομένους τῶν εἰκονομάχων αἱρετικῶν κατὰ τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει συγκροτηθησομένην Σύνοδον, καὶ ἐκτιθεὶς ἅμα καὶ τὰ ὑπὸ τῶν περὶ τὸν Ἰγνάτιον γινόμενα. Ὁ δὲ Πατριάρχης Φώτιος ἔγραψε μόνον ἐνθρονιστικὴν ἐπιστολὴν οἵας καὶ πρὸς τοὺς λοιποὺς θρόνους. Ἀλλ᾿ ὁ Πάπας Νικόλαος, ὁ τῆς ἐκκλησιαστικῆς τυραννίδος ἀκρότατος θιασώτης, ὃς κατ᾿ ἐκείνην τὴν ἐποχὴν ἐσφετερίζετο ἐν τῇ δύσει κυριαρχικὰ δίκαια, ἐθεώρησε κατάλληλον τὴν εὐκαιρίαν, ἵνα καὶ ἐν τῇ Ἀνατολῇ τὰ αὐτὰ δίκαια προσλάβῃ([17]). Ὅθεν πρὸς τὸν σκοπὸν τοῦτον ἀπέστειλε δύο ἐπισκόπους Ροδοάλδον καὶ Ζαχαρίαν εἰς Κωνσταντινούπολιν, παραγγείλας αὐτοῖς ἵνα ἐξετάσωσιν ἀκριβῶς τὰ κατὰ τὸν Ἰγνάτιον καὶ Φώτιον καὶ ἐπιστρέψαντες εἰς Ρώμην ἀναγγείλωσι πρὸς αὐτὸν τὰ συμβάντα, ὅπως αὐτὸς ὡς ὑπερτάτη ἀρχὴ ἀποφασίσῃ περὶ τῆς τούτων ἔριδος.
Ἐν ἔτει σωτηρίῳ 860 ἀφικνοῦνται εἰς Κωνσταντινούπολιν οἱ τοποτηρηταὶ τοῦ Πάπα, μετὰ τῶν αὐτοῦ ἐπιστολῶν πρός τε τὸν Αὐτοκράτορα Μιχαὴλ καὶ τὸν Πατριάρχην Φώτιον. Καὶ πρὸς μὲν τὸν Φώτιον (ὃν Ἐπίσκοπον Κωνσταντινουπόλεως ἐπονομάζει) ἔγραφεν ὁ Πάπας δοξάζων τὸν Θεὸν καὶ χαίρων διὰ τὴν χρηστότητα τῆς αὐτοῦ σοφίας καὶ διὰ τὴν ὀρθόδοξον ὁμολογίαν τῆς πίστεως, πικρῶς δὲ ἐπετίμα αὐτῷ διὰ τὸ ταχὺ τῆς εὐθὺς ἀπὸ λαϊκοῦ χειροτονίας αὐτοῦ. Ἐν δὲ τῇ πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα ἐπιστολῇ ἐμεγαληγόρει ὅτι «Τὴν ἀρχὴν τῆς θείας ἐξουσίας, ἣν ὁ πάντων δημιουργὸς τοῖς ἐκλεκτοῖς αὐτοῦ ἀποστόλοις ἐδαψιλεύσατο, τῷ κορυφαίῳ τῶν Ἀποστόλων Πέτρῳ ὑπὲρ τοὺς ἄλλους ἔδωκεν, εἰπών, «Σὺ εἶ Πέτρος, καὶ ἐπὶ ταύτῃ τῇ πέτρᾳ οἰκοδομήσω μου τὴν ἐκκλησίαν» καὶ ἄλλα. Οἱ δὲ ληγάτοι διατρίψαντες ἐν Κωνσταντινουπόλει χρόνον ἱκανὸν ἐξήτασαν τὰ πάντα μετ᾿ ἐπιστασίας, καὶ τὸ ἀδύνατον τῆς εἰς τὴν πατριαρχείαν ἐπανόδου τοῦ Ἰγνατίου κατιδόντες, ἐκοινώνησαν τῷ Φωτίῳ. Καὶ δὴ ἐν ἔτει 861 συγκροτεῖται ἐκ 318 Πατέρων Σύνοδος ἐν τῷ Ναῷ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ἐν ᾗ, παρῆσαν ὅ τε Αὐτοκράτωρ μετὰ τοῦ Βάρδα, καὶ οἱ τοποτηρηταὶ τοῦ Πάπα, καὶ οἱ ἄρχοντες καὶ πᾶσα σχεδὸν ἡ πόλις. Ἐν τῇ Συνόδῳ ταύτῃ ὁ μὲν Ἰγνάτιος καθῃρέθη ὡς μὴ ψήφῳ συνοδικῇ κεχειροτονημένος, προσεκυρώθη δὲ τῷ Φωτίῳ ὁ πατριαρχικὸς θρόνος. Τὰ δὲ πρακτικὰ τῆς Συνόδου ἐστάλησαν μετ᾿ ἐπιστολῶν τοῦ Αὐτοκράτορος Μιχαὴλ καὶ τοῦ Πατριάρχου Φωτίου, πρὸς τὸν Πάπαν Νικόλαον διὰ τοῦ Ἀσηκρίτου Λέοντος· ἔγραψε δὲ τὴν πρὸς τὸν Πάπαν ἐπιστολὴν τοῦ ὁ ἱερὸς Φώτιος τοσαύτης εὐαγγελικῆς ἀνοχῆς, ἐμβριθείας καὶ χάριτος πλήρη, ὥστε καὶ αὐτοὶ οἱ τοῦ Φωτίου ἐχθροὶ εὐλόγως ἀπεκάλεσαν αὐτὴν ἀριστούργημα. Ἐν ταύτῃ ἀπολογούμενος πρὸς τὰς κατηγορίας, πρὸς ὁμόνοιαν τὸν Πάπαν χριστομιμήτως παρεκάλει. Λίαν δὲ εὐλόγως ἰσχυρίζεται, ὅτι ἂν καὶ προήχθη εἰς τὸ Πατριαρχικὸν ἀξίωμα ἀπὸ λαϊκοῦ, τοῦτο ὅμως οὐκ ἐποίησεν παραβαίνων τοὺς κανόνας, διότι καὶ ἄλλοι πατέρες ἀκριβέστατοι τῶν κανόνων φύλακες, εἶχον ἀπὸ λαϊκοῦ προαχθῆ ἀμέσως εἰς τὸ Ἀρχιεπισκοπικὸν ἀξίωμα, οἷον Ταράσιος, Νικηφόρος, Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, οἱ Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχαι, ὁ Ἀντιοχείας Θαλάσσιος, ἔτι δὲ καὶ Νεκτάριος ὁ Κωνσταντινουπόλεως, καὶ ὁ Μεδιολάνων Ἀμβρόσιος (ὧν οἱ τελευταῖοι δύο καὶ νεόφυτοι ἐτύγχανον). Ἐλέγχει δ᾿ ἐπιχαρίτως καὶ μετὰ θαυμαστῆς λεπτότητος καὶ τὰς καινοτομίας τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας([18]).
Ὁ φιλόδοξος καὶ ἀλαζὼν Νικόλαος ἰδὼν ματαιωθείσας τὰς ἑαυτοῦ ἐλπίδας ἔγραψε πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα, ὅτι οὔτε τὴν κατάκρισιν τοῦ Ἰγνατίου ἀναγνωρίζει, οὔτε τὴν ἐπικύρωσιν τῆς ἐκλογῆς τοῦ Φωτίου, καὶ ὅτι ἡ διαφωνία αὕτη πρέπει νὰ δικασθῇ ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρώμης· ἔγραψε δ᾿ ἔτι καὶ πρὸς τοὺς λοιποὺς Ἐπισκόπους τῆς Ἀνατολῆς προστάττων αὐτούς, ἵνα τὸν μὲν Φώτιον ἀποβάλωσι, τὸν δὲ Ἰγνάτιον ἀποδεχθῶσιν ὡς νόμιμον Πατριάρχην. Βλέπων ὅμως ὅτι αἱ προσταγαὶ αὐτοῦ περιφρονοῦνται ἐν τῇ Ἀνατολῇ, παρέστη αὐτόκλητος κριτὴς τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῷ 863 καλέσας εἰς Ρώμην δυτικούς τινας ἐπισκόπους συνεκρότησε Σύνοδον ἐν τῷ Ναῷ τοῦ Ἁγίου Πέτρου, (ἥτις διὰ τὸ ψῦχος μετέβη εἰς Λατεράνον), ἐν ᾗ τὸν μὲν Φώτιον ἐκήρυξεν ἔκπτωτον τῆς Πατριαρχείας καὶ ἀναθέματι καθυπέβαλεν, τοὺς δὲ ὑπ᾿ αὐτοῦ χειροτονηθέντας ὡς λαϊκοὺς ἀπεκήρυξε· καὶ τῷ Ἰγνατίῳ καὶ τοῖς μετ᾿ αὐτοῦ ἐξορισθεῖσιν ἐπισκόποις ἔδωκεν αὖθις τοὺς θρόνους, ἀνάθεμα δὲ καὶ ἀφορισμὸν ἠπείλησε κατὰ παντὸς λαϊκοῦ τε καὶ κληρικοῦ τοῦ μέλλοντος νὰ παραβῇ τὰ ὑπ᾿ αὐτοῦ ὁρισθέντα. Γνωστῶν οὖν γενομένων τούτων ἐν Κωνσταντινουπόλει, ὁ Αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ ζήλου πλησθεὶς ἀπήντησεν εἰς τὰς μωρὰς ταύτας ἀξιώσεις τοῦ Πάπα Νικολάου διὰ τοῦ Πρωτοσπαθαρίου Μιχαὴλ δι᾿ ἐπιστολῆς δριμυτάτης· «εἰς φάρυγγα ὄφεως τὸν κάλαμον βάψας», (ὡς λέγει αὐτὸς ὁ Πάπας), ἐν ᾗ πλήρης ἀγανακτήσεως, ἐξελέγχων ὡς ματαίαν τὴν ἐξουσίαν ἣν ἐκεῖνος περιεβλήθη ἐπὶ πασῶν τῶν Ἐκκλησιῶν, καὶ ἐν ᾧ τιμὴν ὤφειλεν ἡγήσασθαι ὅτι καὶ αὐτὸς τέλος ἠρωτήθη ἐκ Κωνσταντινουπόλεως περὶ πραγμάτων ἐκκλησιαστικῶν, αὐτὸς ὅμως παραγνωρίσας τὴν τιμὴν ταύτην, ὡς κριτὴς ἠθέλησεν ἑαυτὸν παραστῆσαι· γνωρίζων δ᾿ ἅμα αὐτῷ ὅτι αἱ τούτου ἀποφάσεις οὐδεμίαν οὐδόλως ἔχουσιν ἰσχύν, καὶ ὅτι καὶ ἄνευ τῆς αὐτοῦ συγκαταθέσεως ὁ Φώτιος μένει Πατριάρχης. Ὁμοίως καὶ ὁ ἱερὸς Φώτιος μηδεμίαν προσοχὴν δίδων εἰς ταύτας τὰς παρανόμους ἐνεργείας τοῦ Πάπα, ἠσχολεῖτο περὶ τὰ ὑψηλά του καθήκοντα καὶ περὶ ἀποστολικὰ ἔργα· διότι οὐ μόνον ἀτρύτῳ σπουδῇ καὶ ἐπιμελείᾳ τὰ τῆς Ἐκκλησίας διώκει, καὶ τὰς ὑπὸ τῆς εἰκονομαχίας ἐπενεχθείσας πληγὰς τῇ Ἐκκλησίᾳ ἐθεράπευεν, ἀλλὰ καὶ πρὸς ἐξάπλωσιν καὶ διάδοσιν τῆς ἀμωμήτου ἡμῶν πίστεως πᾶσαν σπουδὴν καταβάλλων, ἀνίστα τὰ τῆς Ὀρθοδοξίας τρόπαια ἔν τε τῇ Ἀρμενίᾳ καὶ Μεσοποταμίᾳ καὶ ἀλλαχοῦ ταῖς αὐτοῦ διδασκαλίαις χειραγωγῶν ὁλόκληρα ἔθνη πρὸς τὸ φῶς τῆς ἀληθείας καὶ δαψιλῶς ἐπομβρίζων αὐτοῖς τὸ τῆς εὐσεβείας κήρυγμα. Ὁ Πάπας Νικόλαος ἐμμένων εἰς τοὺς μοναρχικοὺς αὐτοῦ σκοποὺς ἔγραψεν αὖθις περὶ τὸ τέλος τοῦ ἔτους 865 πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα Μιχαήλ, ἵν᾿ ἀποστείλῃ εἰς Ρώμην τοὺς Πατριάρχας Ἰγνάτιον καὶ Φώτιον ὅπως αὐτὸς δικάσῃ ὡς ἐκ Θεοῦ ἔχων τὴν ἐξουσίαν ἐπὶ πασῶν τῶν Ἐκκλησιῶν. Τὴν παράλογον ὅμως ἀπαίτησιν ταύτην τοῦ Πάπα οὔτε ὁ Αὐτοκράτωρ οὔτε ὁ Πατριάρχης ἀνεγνώρισεν, ἐκρατήθησαν δὲ βασιλικῷ προστάγματι ἐν τοῖς μεθορίοις ὑπὸ τοῦ ἀξιωματικοῦ Θεοδώρου, οἱ τὰς ἐπιστολὰς φέροντες Δονάτος ὁ Ἐπίσκοπος, Λέων ὁ πρεσβύτερος, καὶ Μαρῖνος ὁ διάκονος, ἵνα δῶσιν ἔγγραφον ὁμολογίαν ὅτι ἀποδέχονται τὰ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ὡς ὀρθά, καὶ ἀναγνωρίζουσι τὸν Φώτιον Πατριάρχην· χρονοτριβήσαντες οὖν ἐκεῖ τεσσαράκοντα ἡμέρας ἐπανῆλθον ἄπρακτοι πρὸς τὸν Πάπαν.
Τὰς μεταξὺ τοῦ Πατριάρχου Φωτίου καὶ τοῦ Πάπα Νικολάου ἔριδας ἐπηύξησαν τὰ ἐν Βουλγαρίᾳ τότε συμβαίνοντα. Διότι οἱ Βούλγαροι, ἔθνος πρότερον ὄντες βαρβαρικὸν καὶ μισόχριστον καὶ πολέμιον τῶν Βυζαντινῶν Αὐτοκρατόρων, εἶτα εἰς τοιαύτην μετέκλιναν ἡμερότητα καὶ θεογνωσίαν, ὥστε τῆς Ἑλληνικῆς δεισιδαιμονίας ἀποσκευασάμενοι τὴν πλάνην εἰς τὴν τῶν Χριστιανῶν παραδόξως μετεκεντρίθησαν πίστιν, τοῦ ἱερωτάτου Φωτίου μάλιστ᾿ εἰς τοῦτο συνεισενεγκόντος. Ἐν ἔτει 861 συνέβη ἐν τῇ χώρᾳ τῶν Βουλγάρων μεγάλη ἀφορία. Ταύτης δὲ τῆς εὐκαιρίας ὠφεληθεὶς ὁ Αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ ἐξεστράτευσε μετὰ τοῦ θείου του Καίσαρος Βάρδα κατὰ τῶν Βουλγάρων καὶ τοὺς ἐπολιόρκησεν· οὗτοι δ᾿ ἀναγκασθέντες παρεδόθησαν μετὰ τοῦ ἄρχοντος αὐτῶν Βογόρεως ἐπὶ τῷ ὅρῳ νὰ δεχθῶσι τὸν χριστιανισμόν. Ὁ Αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ τούτους μὲν ἐβάπτισεν ἐκεῖ διὰ ἱερέων, οὓς μεθ᾿ ἑαυτοῦ εἶχε, τὸν δὲ ἄρχοντα αὐτῶν Βόγοριν ἀγαγὼν εἰς Κωνσταντινούπολιν καὶ βαπτίσας ἐπωνόμασε Μιχαήλ. Ὁ Πατριάρχης Φώτιος ἀποστείλας εἰς Βουλγαρίαν ἐπισκόπους([19]) τε καὶ ἱερεῖς, ἵνα διδάξωσι τὸν νεόφυτον ἐκεῖνον λαὸν τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως τὰ δόγματα ἔγραψεν ἐπιστολὴν πρὸς τὸν ἄρχοντα τῆς Βουλγαρίας Μιχαὴλ στηρίζων αὐτὸν καὶ φωτίζων ταῖς θείαις καὶ ὑψηλαῖς τῆς Ὀρθοδοξίας θεωρίαις, καὶ τῇ τῶν ὀρθῶν δογμάτων διδασκαλίᾳ, ἐν ᾗ καλεῖ αὐτὸν «καλὸν ἄγαλμα τῶν ἐμῶν πόνων, τῶν ἐμῶν πνευματικῶν ὠδίνων εὐγενὲς καὶ γνήσιον γέννημα». Ἐκ τῶν λόγων τούτων δηλοῦται, ὅτι ὁ Φώτιος ἐκατήχησε καὶ ἐβάπτισε τὸν Μιχαὴλ ἐν Κωνσταντινουπόλει.
Ἀλλ᾿ ὁ Πάπας Νικόλαος ἰδών, ὅτι πᾶσαι αἱ τῶν ἀπειλῶν αὐτοῦ φαρέτραι μάτην ἐξεκενώθησαν κατὰ τοῦ Ἱεροῦ Φωτίου καὶ κατὰ τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, ὥρμησε πρὸς ἐκδίκησιν δι᾿ ἁρπαγῆς καὶ λῃστείας. Καὶ δὴ ἔπεμψεν εἰς Βουλγαρίαν τῷ 866 ἰδίους ἐπισκόπους, ἵνα διδάξωσι τὸν Βουλγαρικὸν λαὸν τῆς δυτικῆς ἐκκλησίας τὰ δόγματα. Οὗτοι δὲ ἀφιχθέντες εἰς Βουλγαρίαν, ἐκήρυττον πρὸς τοῖς ἄλλοις ὅτι πάντα τὰ ὑπὸ Φωτίου πραχθέντα εἰσὶν ἄκυρα διότι ὁ Φώτιος δὲν ἦτο ἀληθὴς καὶ γνήσιος ἀρχιερεύς· διὰ τοῦτο ἔχριον ἐκ νέου διὰ τοῦ Ἁγίου μύρου τοὺς βαπτισθέντας ὑπὸ τῶν ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ἀποσταλέντων Ἱερέων. Τούτων δ᾿ ἡ φήμη βεβαιωθεῖσα ἔπειτα ἐν Βυζαντίῳ κατελύπησε καιρίως τὸν Οἰκουμενικὸν θρόνον βλέποντα «ὑπὸ ἑρπετῶν καὶ θηρίων κατασπαρασσόμενα καὶ διασπώμενα τὰ ἑαυτοῦ ἔκγονα ὑπὲρ ὧν κόπους καὶ πόνους καὶ ἱδρῶτας κατέβαλε». Παροξυνθεὶς εἰς ἄκρον ὁ Πατριάρχης Φώτιος ἔγραψεν ἐγκύκλιον ἐπιστολὴν πλήρη ἐνθέρμου ζήλου καὶ ἁγίου ἐνθουσιασμοῦ πρὸς τοὺς ἀρχιερατικοὺς θρόνους τῆς Ἀνατολῆς ἐν ᾗ μετὰ θλίψεως καὶ θρήνων ἀπαριθμεῖ τὰς καινὰς ἑτεροδιδασκαλίας, ἃς οἱ ὑπὸ τοῦ Πάπα ἀποσταλέντες εἰς Βουλγαρίαν ἐποιοῦντο· ὅτι τοὺς Βουλγάρους ἐκ δευτέρου ἔχρισαν μύρῳ, ὅτι ἐδίδαξαν αὐτοὺς τὴν νηστείαν τοῦ Σαββάτου, ὅτι τὴν δευτέραν καὶ τρίτην ἡμέραν τῆς πρώτης ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν ἐδίδαξαν αὐτοὺς γάλακτος καὶ τυροῦ γεύεσθαι, ὅτι τοὺς ἱερεῖς αὐτῶν ἀγάμους εἶναι βιάζουσι καὶ διάζευξιν τῶν ἐγγάμων ἱερέων, καὶ τέλος τὴν τοῦ ἱεροῦ καὶ ἁγίου Συμβόλου κιβδήλευσιν διὰ τῆς προσθήκης καὶ «ἐκ τοῦ Υἱοῦ». «Ἄνδρες, λέγει, δυσσεβεῖς καὶ ἀποτρόπαιοι, ἄνδρες ἐκ σκότους ἀναδύντες (τῆς γὰρ ἑσπερίου μοίρας ὑπῆρχον γεννήματα)· οἴμοι! πῶς τὸ ὑπόλοιπον ἐκδιηγήσομαι; οὗτοι πρὸς τὸ νεοπαγὲς εἰς εὐσέβειαν καὶ νεοσύστατον ἔθνος, ὥσπερ κεραυνὸς ἢ σεισμὸς ἢ χαλάζης πλῆθος, μᾶλλον δὲ οἰκειότερον εἰπεῖν, ὥσπερ ἄγριος μονιὸς ἐμπηδήσαντες, τὸν ἀμπελῶνα Κυρίου τὸν ἠγαπημένον καὶ νεόφυτον· καὶ ποσὶ καὶ ὀδοῦσιν, ἤτοι τρίβοις αἰσχρᾶς πολιτείας καὶ διαφθορᾷ δογμάτων, τό γε εἰς τόλμαν ἧκον τὴν αὐτῶν, κατανεμησάμενοι ἐλυμήναντο. Ἀπὸ γὰρ τῶν ὀρθῶν καὶ καθαρῶν δογμάτων καὶ τῆς τῶν Χριστιανῶν ἀμωμήτου πίστεως παραφθείρειν τούτους καὶ ὑποσπᾶν κατεπανουργήσαντο»([20]). Καταστηλιτεύων δὲ συντόμως ὁ ἱερὸς Φώτιος ἐκ τῶν Ἀποστολικῶν θεσμῶν καὶ συνοδικῶν κανόνων τὴν παπικὴν ἀπόνοιαν, παρακαλεῖ τοὺς Πατριάρχας ἵνα πέμψωσι τοποτηρητὰς πρὸς συγκρότησιν Οἰκουμενικῆς Συνόδου, προστιθεὶς ὅτι, καὶ ἐπιστολαὶ ἐξ Ἰταλίας αὐτῷ ἐκομίσθησαν, ἡ μὲν παρὰ συνόδου αἱ δὲ ἐκ διαφόρων ἐκεῖθεν ἀνθρώπων, ἀποδυρομένων τὴν τοῦ Νικολάου τυραννίδα καὶ ὕβριν τῶν ἱερῶν νόμων καὶ τὴν αὐτοῦ συνδρομὴν ἐπικαλουμένων· τούτων δὲ τῶν ἐπιστολῶν τὰ ἴσα εἶχεν ἐντεταγμένα τῇ ἐπιστολῇ. Τούτων δ᾿ ἀφικομένων συνεκροτήθη Σύνοδος τῷ 867 πολυάριθμος, παρόντος καὶ τοῦ Αὐτοκράτορος Μιχαήλ, ἐν ᾗ ἀνεγνώσθησαν αἱ τοῦ Νικολάου καὶ τῶν ὑπηρετῶν αὐτοῦ κακοπαιγνίαι· καὶ ὁ μὲν Νικόλαος Πάπας Ρώμης μετὰ τῶν εἰς Βουλγαρίαν ἀποσταλέντων καθῃρέθη, ἐκηρύχθη ἀνάξιος τοῦ θρόνου καὶ ἀναθέματι καθυπεβλήθη, τὰ δὲ πρακτικὰ τῆς συνόδου μετὰ χιλίων ὑπογραφῶν ἀπεστάλησαν διὰ Ζαχαρίου Χαλκηδόνος καὶ Θεοδώρου Λαοδικείας τῷ Πάπᾳ, ὅστις ἔκειτο βαρέως νοσῶν καὶ ἀσχάλλων ἐπὶ τῇ ἔριδι καὶ διχονοίᾳ ἧς αὐτὸς ὁ δείλαιος ἐγένετο πρωταίτιος.
Τούτων οὕτως ἐχόντων Βασίλειος ὁ Μακεδὼν δολοφονήσας τὸν Αὐτοκράτορα Μιχαήλ([21]) τῷ 867 ἀνηγορεύθη αὐτὸς Αὐτοκράτωρ, καὶ μετὰ τὴν εἰς βασιλέα ἀνάρρησίν του ἦλθεν εἰς τὸν ναὸν ἵνα μεταλάβῃ τῶν θείων μυστηρίων. Ἀλλ᾿ ὁ ἱερὸς Φώτιος θέλων νὰ φέρῃ αὐτὸν εἰς συναίσθησιν ἐλέγχει καὶ ὑποβάλλει εἰς μετάνοιαν ἀπαγορεύσας τὴν μετάληψιν τῆς θείας Εὐχαριστίας. Ὁ Βασίλειος ὀξὺς ὢν πρὸς ὀργὴν καὶ φιλέκδικος, τὸν μὲν Φώτιον καταβιβάσας τοῦ Πατριαρχικοῦ θρόνου καθεῖρξεν ἐν τῷ τῆς Σκέπης Μοναστηρίῳ, μεταπεμψάμενος δὲ τὸν Ἰγνάτιον εἰς τὸν πατριαρχικὸν θρόνον ἀνεβίβασεν. Οὕτως οὖν ἀναλαβὼν τόν τε πατριαρχικὸν θρόνον καὶ τὴν ἐξουσίαν τῇ 13ῃ Νοεμβρίου ὁ Πατριάρχης Ἰγνάτιος παρὰ μόνου τοῦ Αὐτοκράτορος Βασιλείου, εὐθὺς τόν τε ἱερὸν Φώτιον ἀφώρισεν, καὶ πάντας τοὺς ὑπ᾿ αὐτοῦ χειροτονηθέντας καὶ τοὺς κοινωνήσαντας αὐτῷ. Καὶ δὴ κατὰ προτροπὴν αὐτοῦ ἐπέταξεν ὁ Βασίλειος ἵν᾿ ἀφαιρεθῶσιν ἀπὸ τοῦ Φωτίου πάντα τά τε Συνοδικὰ γράμματα καὶ ἄλλα ἐπίσημα δυνάμενα τήν τε ἀλήθειαν καταδεῖξαι, καὶ τὴν παρανομίαν καὶ τὸ ψεῦδος αὐτῶν κατεξελέγξαι· οἱ δὲ πρὸς τοῦτο πεμφθέντες ὑπηρέται τῆς ἀδικίας καὶ ὠμότητος ἀναρπάσαντες λῃστρικῶς ἑπτὰ σάκκους πλήρεις τῶν ἀπαραγράπτων μαρτύρων τῆς ἀθῳότητος καὶ τῶν ἀγώνων τοῦ ἀκάκου ποιμένος, καὶ ἄλλων πολυτίμων αὐτοῦ συγγραφῶν([22]) πολλὰς κακώσεις ἐποίουν τῷ Φωτίῳ. Περὶ δὲ τὸ τέλος τοῦ αὐτοῦ ἔτους Βασίλειος ὁ αὐτοκράτωρ ἔπραξε καὶ ἄλλην πρᾶξιν ἀναξίαν τῆς ἑαυτοῦ βασιλείας καὶ πάσης τῆς ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας (δι᾿ ἣν καὶ αὐτὸς ὕστερον μετενόησε). Διότι γινώσκων ὅτι ὁ Πάπας Νικόλαος ἤθελε δώσει τὴν ἑαυτοῦ ψῆφον εἰς τὴν καθαίρεσιν τοῦ ἱεροῦ Φωτίου, ἔπεμψε πρὸς αὐτὸν πρεσβείαν διὰ νὰ κρίνῃ ταύτην τὴν ὑπόθεσιν, ἀναγγέλλων αὐτῷ τὰς ἐν Κωνσταντινουπόλει μεταβολάς, καὶ ἀπῄτει τὴν κύρωσιν τῶν κατὰ τοῦ Φωτίου γενομένων. Πρέσβεις δὲ ἦσαν ὡς ἐκ μέρους τοῦ Ἰγνατίου μέν, Ἰωάννης Μητροπολίτης Συλαίου, τοῦ δὲ Φωτίου Πέτρος Μητροπολίτης Σάρδεων, καὶ τοῦ βασιλέως Βασίλειος ὁ Πρωτοσπαθάριος διὰ νὰ εἶναι μάρτυς τῶν γενομένων. Ἀλλ᾿ ὁ μὲν Μητροπολίτης Σάρδεων ἐπνίγη ναυαγήσας ἐν τῷ κόλπῳ τῆς Δαλματίας, οἱ δὲ δύο ἕτεροι ἀφικόμενοι εἰς Ρώμην εὗρον Πάπαν τὸν Ἀδριανὸν Β´, ἀντὶ τοῦ Νικολάου ἀποθανόντος τῇ 13ῃ Νοεμβρίου τοῦ αὐτοῦ ἔτους. Ὁ τοῦ Νικολάου διάδοχος οὐχ ἧττον φιλόπρωτος καὶ ἀλαζὼν Ἀδριανὸς συνεκρότησε σύνοδον ἐκ δυτικῶν ἀρχιερέων, ἥτις τὰ μὲν κατὰ τοῦ Φωτίου ὑπὸ τοῦ Βασιλείου ἀπεδέξατο, τὸν δὲ Φώτιον ἀναθέματι καθυπέβαλε, κατέκαυσαν δὲ παρρησίᾳ καὶ τὰ παρὰ τῶν προμνημονευθέντων πρεσβευτῶν κομισθέντα πρακτικὰ τῆς Συνόδου εἰς ἣν εἶχεν ἀναθεματισθῆ ὁ Πάπας Νικόλαος. Μετὰ δὲ ταῦτα ἀπέστειλε καὶ τοποτηρητὰς εἰς Κωνσταντινούπολιν τοὺς Ἐπισκόπους Στέφανον καὶ Δονάτον, καὶ τὸν διάκονον Μαρτῖνον διὰ τὴν ἐκεῖ συγκροτηθησομένην σύνοδον ἧς σκοπὸς ἦν ἡ ἐν Ρώμῃ ἐπικύρωσις τῶν κατὰ τοῦ Φωτίου ἀποφασισθέντων.
Ἅμα οἱ τοῦ Πάπα πρεσβευταὶ ἀφίκοντο εἰς Κωνσταντινούπολιν, Βασίλειος ὁ βασιλεὺς ὑπεδέξατο αὐτοὺς μετὰ φανῶν καὶ λαμπάδων, καὶ συνεκάλεσε σύνοδον τῇ 6ῃ Ὀκτωβρίου τοῦ 869 ἔτους, ἐν τῇ ὁποίᾳ καίπερ τοῦ αὐτοκράτορος πολλὴν καταβαλόντος σπουδὴν ὅπως πολυπληθὴς γίνηται ἡ συνέλευσις κατὰ τὴν τοῦ Πάπα βούλησιν, ἀλλ᾿ ὀλίγοι παρῆσαν ἐπίσκοποι, διότι τὸ πλεῖστον μέρος τῶν ἐπισκόπων ἔμεινε πιστὸν τῷ ἱερῷ Φωτίῳ προτιμῆσαν μᾶλλον ὑπὲρ τῆς ἀληθείας παθεῖν ἢ ὑποχωρῆσαι τῇ τοῦ ψεύδους βίᾳ. Ἐν τῷ παρανόμῳ καὶ λῃστρικῷ τούτῳ συνεδρίῳ οὐδεὶς ἠδύνατο εἰσελθεῖν ἐὰν μὴ πρῶτον ἤθελεν ὑπογράψει ἰδιοχείρως τὸν Λίβελλον ὃν ἔφερον οἱ τοῦ Πάπα πρεσβευταὶ ἐκ Ρώμης ὅστις εἶχεν ἐν ὀλίγοις ὡς ἑξῆς: «Ἑπόμεθα δὲ τῇ ἁγίᾳ συνόδῳ, ἣν ὁ μακαρίας μνήμης Νικόλαος ἐτέλεσεν, ἐν ᾗ καὶ αὐτὸς Δέσποτα, Ἰσάγγελε, Ἱεράρχα Ἀδριανὲ ἔγραψας, ἀποδεχόμενοι οὓς ἐκεῖνος ἀποδέχεται, καὶ κατακρίνοντες τοὺς ἐν αὐτῇ κατακριθέντας, ἐξαιρέτως Φώτιον καὶ Γρηγόριον Συρακουσῶν καὶ τοὺς ἐμμένοντας ἐν τῷ σχίσματι ὀπαδοὺς αὐτῶν. Τὰς δὲ συναγωγὰς τῶν πονηρευομένων καὶ τὴν ἐφεύρεσιν τῶν διεστραμμένων δογμάτων ὑπὸ Μιχαὴλ τοῦ βασιλέως δὶς κατὰ τοῦ μακαριωτάτου Πατριάρχου Ἰγνατίου, καὶ ἅπαξ κατὰ τοῦ κορυφαιοτάτου τοῦ ἀποστολικοῦ θρόνου, ἀλύτοις ἀναθέματος δεσμοῦ συνέχομεν, καὶ τοὺς διεκδικοῦντας αὐτούς, ἢ τὰς ἀσεβεῖς αὐτῶν πράξεις ἀποκρύπτοντας. Περὶ δὲ τοῦ τιμιωτάτου Ἰγνατίου Πατριάρχου καὶ τῶν ὑπὲρ αὐτοῦ φρονούντων, ὅπερ ἡ αὐθεντία τοῦ Ἀποστολικοῦ θρόνου ἐξέθετο, ὅλῃ διανοίᾳ ἀκολουθοῦμεν. Ταύτην μου τὴν ὁμολογίαν ἐγὼ ὁ (δεῖνα) Ἐπίσκοπος ἰδίᾳ μου χειρὶ ὑπέγραψα, καὶ σοὶ τῷ Ἁγιωτάτῳ Δεσπότῃ καὶ μεγάλῳ Ἀρχιερεῖ, καὶ οἰκουμενικῷ Πάπᾳ Ἀδριανῷ, διὰ τῶν σῶν Ληγάτων, Δονάτου καὶ Στεφάνου τῶν ἁγιωτάτων Ἐπισκόπων, καὶ Μαρίνου τῆς ἁγίας Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρωμαϊκῆς διακόνου προσέφερον, καὶ μάρτυρας τοὺς ὑπογράψαντας παρεκάλεσα»([23]). Οἱ δὲ μὴ βουληθέντες νὰ ὑπογράψωσι τὸν Λίβελλον δὲν ἐσυγχωρήθη νὰ ἀπομείνωσιν εἰς τὴν σύνοδον, ὡς ὁ Ἀγκύρας Θεόδουλος καὶ ὁ Νικαίας Νικηφόρος καὶ ἄλλοι, ὁ δὲ Θεόδωρος Καρίας Μητροπολίτης καίπερ ὑπογράψας τὸν Λίβελλον, ὅμως ἐπειδὴ ἐγνωρίσθη, ὅτι ἦτο εἷς τῶν παραστάντων εἰς τὴν σύνοδον τὴν ὑπὸ τὴν τοῦ Φωτίου προεδρείαν συνελθοῦσαν καὶ τῷ ἀναθέματι Νικόλαον τὸν Ρώμης ὑποβαλοῦσαν, ἐξεδιώχθη τῆς συνελεύσεως. Τόση ἆρα ἦτο ἡ κατὰ τοῦ ἱεροῦ Φωτίου καὶ τῶν ὀπαδῶν αὐτοῦ ὀργή, ὥστε καὶ μετανοοῦντας δὲν ἐδέχοντο αὐτούς.
Τῇ 23ῃ τοῦ Ὀκτωβρίου μηνὸς ἐγένετο ἡ Πέμπτη πρᾶξις τοῦ λῃστρικοῦ τούτου συνεδρίου, ἐπιτάγματι δὲ Αὐτοκρατορικῷ ἀπεφασίσθη ἵνα προσκληθῇ ὁ Φώτιος. Δοθείσης εἰδήσεως τοῖς πατράσιν, οἱ τοποτηρηταὶ τοῦ Πάπα προσέταξαν νὰ πεμφθῶσιν οὐχὶ ἱερωμένοι ἀλλὰ λαϊκοί, πρὸς καταφρόνησιν, ὅπως τὸν προσαγάγωσιν. Ὁ Ἱερὸς Φώτιος μετακαλεῖται τρίς, καὶ βίᾳ εἰσάγεται, ἵνα δὲ δέξηται προδηλοτέραν τὴν κατάκρισιν, εἰς τὸν ἔσχατον τίθεται τόπον, ἐκ προοιμίων εἰπὼν αὐτοῖς ὅτι ἐπειδὴ δὲν ἦλθεν ἑκουσίως ἀλλὰ βίᾳ, διὰ τοῦτο εἶχεν ἀπόφασιν νὰ μὴ ἀνοίξῃ τὸ στόμα νὰ εἴπῃ οὐδέν, προσθέτων τοὺς λόγους τοῦ προφητάνακτος Δαβίδ, «εἶπα φυλάξω τὰς ὁδούς μου τοῦ μὴ ἁμαρτάνειν ἐν γλώττῃ μου. ἐθέμην τῷ στόματί μου φυλακήν». Ἐρωτώμενος δ᾿ εἰ ἀπεδέχετο τοὺς θεσμοὺς τῶν ἐπισκόπων Ρώμης, τὴν ἔκθεσιν τῆς πρώην ἐπὶ τοῦ Πάπα Νικολάου καὶ τὴν ὕστερον γενομένην σύνοδον ἐπὶ Ἀδριανοῦ, ἐσιώπησε μεγαλοφρόνως. Καὶ πάλιν ἐρωτηθεὶς εἶπε «τῆς φωνῆς καὶ σιγῶντος ὁ θεὸς ἀκούει». Τῶν δὲ τοποτηρητῶν λεγόντων ὅτι μὲ τὴν σιωπήν του γίνεται αὐτοκατάκριτος, ἀπεκρίθη ὁ Φώτιος «οὐδ᾿ ὁ Ἰησοῦς σιωπῶν ἀπέφυγε τὴν καταδίκην». Καὶ προτρεπόμενος παρὰ τοῦ πραιποσίτου Βαάνους, ἵνα εἴπῃ τι πρὸς ἀπολογίαν, «τὰ ἐμά, ἀπεκρίνατο, δικαιώματα οὐκ εἰσὶν ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ». Ἐδόθη δ᾿ αὐτῷ μὴ ζητήσαντι προθεσμία ἵνα συλλογισθῇ. «Ἐγώ, (ἀπεκρίθη ὁ Φώτιος) διορίαν μὲν οὐ ζητῶ, ἵνα δὲ ἀπέλθω τῆς ὑμῶν ἐστιν ἐξουσίας», ὅθεν διὰ προσταγῆς τῆς συνόδου ἐξῆλθεν. Γενομένης δὲ τῆς ζ´ πράξεως τῇ 29ῃ Ὀκτωβρίου προσάγεται πάλιν ὁ ἱερὸς Φώτιος μετὰ τοῦ Συρακουσῶν Γρηγορίου καὶ τοῦ Ἡρακλείας Ἰωάννου κρατῶν δὲ τὴν Πατριαρχικὴν βακτηρίαν· ἀλλ᾿ οἱ τοῦ Πάπα τοποτηρηταὶ προσέταξαν καὶ ἀφῃρέθη ἀποτόμως ἐκ τῆς χειρὸς τοῦ ἁγιωτάτου Φωτίου ἡ βακτηρία, καὶ εἰς τὸν ἔσχατον πάλιν τίθεται τόπον πρὸς καταφρόνησιν. Ἐρωτηθεὶς δὲ ὁ Ἡρακλείας Ἰωάννης ἂν δέχηται τὸν Λίβελλον τοῦ Πάπα ἐν ᾧ ἀναθεματίζεται ὁ Φώτιος (ἀπὸ τὸν ὁποῖον αὐτὸς ἦτο χειροτονημένος), ἀπεκρίθη, «ὁ ἀναθεματίζων τὸν ἀρχιερέα αὐτοῦ, ἔστω ἀνάθεμα». Ὁμοίως καὶ οἱ λοιποὶ Ἐπίσκοποι οἵτινες εἰσῆλθον μετὰ τοῦ ἱεροῦ Φωτίου ἐρωτηθέντες περὶ τῶν αὐτῶν, ἀπεκρίθησαν ἅπαντες μετὰ τοῦ Φωτίου «ὁ Θεὸς φυλάξαι εἰς πολλὰ ἔτη τὸν βασιλέα ἡμῶν τὸν ἅγιον. Τοῖς τοποτηρηταῖς ἀπολογίαν οὐ παρέχομεν καὶ μετανοησάτωσαν αὐτοὶ ἐφ᾿ οἶς ἐπλημμέλησαν». Ὀργισθέντες δ᾿ ἐκ ταύτης τῆς ἀξιοπρεποῦς ἀπαντήσεως οἱ ἀλάστορες ἐκεῖνοι κριταὶ ἐξεφώνησαν δεκάκις παρὰ πάντα θεσμὸν θεῖόν τε καὶ ἀνθρώπινον κατὰ τοῦ ἁγιωτάτου Φωτίου καὶ τῶν σὺν αὐτῷ τὸ ἀνάθεμα διὰ τοῦ γηραιοῦ Ἰγνατίου! Σταθεὶς Στέφανος διάκονος καὶ Νεκτάριος, μεγάλῃ φωνῇ ἐκήρυξαν κατὰ τοῦ ἱεροῦ Φωτίου τὸ ἀνάθεμα οὕτως: «Φωτίῳ τῷ ἐκ τῆς αὐλῆς εἰς τὴν Ἐκκλησίαν εἰσορμήσαντι ἀνάθεμα· Φωτίῳ τῷ ἐκ τοῦ παλατίου καὶ λαϊκῷ ἀνάθεμα· Φωτίῳ τῷ νεοφύτῳ καὶ τυράννῳ ἀνάθεμα· Φωτίῳ τῷ σχισματικῷ καὶ κατακρίτῳ ἀνάθεμα· Φωτίῳ τῷ μοιχῷ καὶ πατροκτόνῳ ἀνάθεμα· Φωτίῳ τῷ νέῳ Μαξίμῳ Κυνικῷ ἀνάθεμα· τῷ νέῳ Διοσκούρῳ ἀνάθεμα· τῷ νέῳ Ἰούδᾳ ἀνάθεμα· πᾶσι τοῖς ὀπαδοῖς καὶ συμβοηθοῖς αὐτοῦ ἀνάθεμα»([24]).
Εἰς τὴν ἑπομένην πρᾶξιν ἥτις ἐγένετο τῇ 3ῃ Νοεμβρίου κατέκαυσαν τὰ πρακτικὰ τῆς ἐν ἔτει 867 συγκροτηθείσης ἐν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου ἐν ᾗ ἀνεθεματίσθη ὁ Πάπας Νικόλαος. Περὶ τὸ τέλος δὲ τοῦ Ἰανουαρίου μηνὸς ἐτελειώθη ἡ παράνομος αὕτη σύνοδος κατὰ τὴν βούλησιν τῶν Λεγάτων τοῦ Πάπα, τὰ πάντα στέργοντος τοῦ αὐτοκράτορος καὶ τοῦ Πατριάρχου Ἰγνατίου([25]). Καὶ τέλος ὑπέγραψαν τὰ πρακτικὰ ὡς ἱστορεῖ Νικήτας «οὐ ψιλῷ τῷ μέλανι τὰ χειρόγραφα ποιούμενοι, ἀλλὰ (τὸ φρικωδέστατον) καὶ ἐν αὐτῷ τοῦ Σωτῆρος τῷ αἵματι βάπτοντες τὸν κάλαμον», ὅπως διὰ ταύτης τῆς τρομερᾶς πράξεως καταστήσωσι τὴν κατὰ Φωτίου καταδίκην παρὰ πᾶσι σεβαστὴν καὶ φοβεράν. Τολμήσαντες πρᾶξιν ἣν οὐδ᾿ αὐτοὶ οἱ θεσπέσιοι καὶ θεοφόροι πατέρες ἐποίησαν, ὅτε τὸν Νεστόριον, τὸν Μεκεδόνιον, καὶ αὐτὸν τὸν Ἄρειον, τοὺς ἀσεβεστάτους θεομάχους ἀνεθεμάτισαν.
Καὶ ὁ μὲν ἱερὸς Φώτιος μετὰ τὴν ἄνομον ταύτην κατάκρισιν ἐπέμφθη αὖθις εἰς τὴν ἐξορίαν, ἐν ᾗ πᾶσαν ταλαιπωρίαν ὑπέφερε, διότι ἀπηγορεύθη αὐτῷ πᾶσα μετὰ τῶν αὐτοῦ συγγενῶν συναναστροφὴ καὶ πᾶσα συνδρομὴ τῶν φίλων οἵτινες ἐμμένοντες τῇ τοῦ Φωτίου φιλίᾳ καὶ μὴ στέργοντες τὰ ἐν τῇ ψευδοσυνόδῳ ὁρισθέντα ἐξωρίσθησαν, λιμῷ δὲ καὶ δίψῃ καὶ φυλακαῖς κατεθλίβετο καὶ κατεδυναστεύετο ὑπὸ τῶν ἀρχῶν. Τῷ δὲ ἱερῷ Φωτίῳ οὐδ᾿ εἴσοδος ἰατροῦ ἐπετρέπετο καίπερ τριάκοντα ὅλας ἡμέρας προσπαλαίοντι νόσῳ βαρείᾳ· τὸ δὲ χεῖρον ἐστερήθη καὶ αὐτῶν τῶν βιβλίων, τῶν βιβλίων ὧν ἡ ἀνάγνωσις ἦτο ἡ γλυκυτέρα τροφὴ τοῦ πολυμαθεστάτου καὶ φιλοπόνου ἐκείνου νοός, ὡς μαρτυρεῖ καὶ αὐτὸς ὁ μέγας ἐχθρὸς αὐτοῦ Νικήτας ὁ Παφλαγών, γράφων «καὶ νύκτες αὐτῷ ἄϋπνοι περὶ τὴν ἀνάγνωσιν ἐμμελῶς ἐσχολακότι». Πάσας τὰς ταλαιπωρίας ταύτας περιγράφει αὐτὸς ὁ δεινοπαθὴς Φώτιος ἐν ἐπιστολῇ πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Βασίλειον. Καὶ ὁ μὲν Φώτιος ἀνεθεματίσθη ὡς εἴρηται ἐν τῇ ρηθείσῃ ψευδοσυνόδῳ κατὰ τὴν ἔφεσιν τοῦ Πάπα Ἀδριανοῦ καὶ τὴν τῆς τοῦ Ἰγνατίου φατρίας, τὰ δὲ περὶ τῆς Βουλγαρίας οὐκ ἀπέβησαν ὡς ὁ Πάπας ἐφίετο. Διότι οἱ εἰς αὐτὴν συνελθόντες εἶπον (πλὴν τῶν τοῦ Πάπα τοποτηρητῶν), ὅτι ἡ Βουλγαρία ἀνήκει τῇ ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἐκκλησίᾳ, καὶ διότι πρότερον ἀπετέλει μέρος τοῦ Ἑλλ. Βασιλείου, καὶ διότι παρ᾿ ἱερέων τῆς Κωνσταντινουπόλεως τὸν χριστιανισμὸν ἔλαβεν. Ἡ τελευταία δὲ αὕτη ἀπόφασις τῆς συνόδου ἤρκεσεν ἵνα γεννηθῶσι δυσαρέσκειαι μεταξὺ τῶν ἰσχυρῶς κατὰ τοῦ Φωτίου συνασπισθέντων Ἰγνατίου καὶ Ἀδριανοῦ.
Οὕτως ἀπὸ τὸν Ὀκτώβριον μῆνα τοῦ 869 ἔτους, μέχρι τῆς 28ης Φεβρουαρίου 870, συνετελέσθη τὸ παράνομον τοῦτο συνέδριον ἐφ᾿ ὕβρει τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, ὅθεν ἐστέναξε βαρέως ὁ χριστεπώνυμος τῆς Κωνσταντινουπόλεως λαός. Καὶ αὐτοὶ οἱ χαῦνοι Ἰγνατιανοὶ πληρώσαντες ἤδη τὴν τῆς ἐκδικήσεως ἐπιθυμίαν κατενόησαν τὸ λάθος, εἰς ὃ παρέσυρεν αὐτοὺς ὁ κατὰ Φωτίου ἄμετρος φθόνος καὶ τὸ ἄλογον κατ᾿ αὐτοῦ μῖσος καὶ ἡ παπικὴ ρᾳδιουργία, καὶ ἠνέῳξαν τοὺς ἑαυτῶν ὀφθαλμούς. Τότε δὲ μεταμεληθέντες καὶ ἐπιγνόντες τὴν προδοσίαν τῆς ἑαυτῶν Ἐκκλησίας, προσῆλθον τῷ βασιλεῖ δεινολογούμενοι, διότι ἀθλίως τὴν Ἀνατολικὴν Ἐκκλησίαν τῇ Δυτικῇ ὑπέταξαν καὶ θερμῶς ἐξῃτοῦντο παρ᾿ αὐτοῦ νὰ ἀφαιρέσῃ ἐκ τῶν τοποτηρητῶν τοῦ Πάπα τοὺς Λιβέλλους οὓς ἰδιοχείρως ὑπέγραψαν. Ὁ αὐτοκράτωρ Βασίλειος ἀμέσως κατιδὼν τὸ τοῦ παραπτώματος μέγεθος προσέταξεν αὐλικούς τινας νὰ ὑπεξαιρέσωσιν αὐτοὺς ἀπὸ τὰ ταμεῖα τῶν τοποτηρητῶν τοῦ Πάπα. Βραδύτερον ὅμως εἰς τὰς παρακλήσεις αὐτῶν ἐνδίδων ἀπέδωκε πάλιν αὐτοῖς ταῦτα καὶ προσέταξε τὸν Θεοδόσιον Πρωτοσπαθάριον νὰ ἑτοιμάσῃ τὰ πρὸς ἀναχώρησιν αὐτῶν. Καὶ ἀνεχώρησαν μὲν οἱ τοῦ Πάπα τοποτηρηταὶ διὰ πλοίου φέροντες μεθ᾿ ἑαυτῶν καὶ τὰ πρακτικά, ἀλλὰ κατὰ τὸν πλοῦν συνελήφθησαν ὑπὸ Σλάβων πειρατῶν, οἵτινες λῃστεύσαντες αὐτοὺς ἀφῄρεσαν παρ᾿ αὐτῶν καὶ τὰ πρακτικὰ ὡς καὶ πάντα τὰ λοιπὰ ἔγγραφα.
Μετὰ τριετῆ ἐν τῇ ἐξορίᾳ διαμονήν, καθ᾿ ἣν ὁ Ἱερὸς Φώτιος τὰ πάνδεινα ὑπέστη ἀνεκλήθη ὑπὸ τοῦ αὐτοκράτορος Βασιλείου, δυσωπηθέντος ἐκ τῆς πρὸς αὐτὸν ἐπιστολῆς τοῦ Φωτίου· «ἄκουσον, ὦ φιλανθρωπότατε βασιλεῦ, (ἔγραφεν ἐκ τῆς ἐξορίας ὁ Φώτιος) οὐ προβάλλομαι νῦν παλαιὰν φιλίαν, οὐ φρικώδεις ὅρκους καὶ συνθήκας, οὐ χρῖσμα καὶ χειροθεσίαν βασιλείας, οὐχ ὅτι ἡμετέραις χερσὶ προσιὼν τῶν ἀχράντων μυστηρίων, οὐδὲ τὸν δεσμόν, ὃν ἡμᾶς ἡ τοῦ καλοῦ παιδὸς υἱοθεσία συνέδεσεν κ.τ.λ.»· περιγράφων δὲ τὰ ἑαυτοῦ δεινοπαθήματα πρὸς τὸν αὐτοκράτορα ἐζήτει παρ᾿ αὐτοῦ ὡς χάριν τὸν θάνατον. Ἐκ τούτων συγκινηθεὶς ὁ αὐτοκράτωρ Βασίλειος καὶ ἀναμνησθεὶς τὴν παλαιὰν φιλίαν αὐτοῦ πρὸς τὸν Φώτιον, καὶ τὴν ἀρίστην συνομιλίαν, ὡς καὶ τὴν τοῦ ἀνδρὸς πολυμάθειαν καὶ σοφίαν καὶ ἔτι μᾶλλον βιαζόμενος ὑπὸ τῆς τῶν πραγμάτων καταστάσεως δεομένης τοιούτου ἀξίου ἀνδρός, ὅπως τὰς ἐκ τῆς παρανόμου ἐκείνης συνόδου θανασίμους πληγὰς θεραπεύσῃ, ἀνεκάλεσε τὸν ἱερὸν Φώτιον εἰς τὰ βασίλεια καὶ κατεστήσατο διδάσκαλον καὶ παιδευτὴν τῶν αὐτοῦ παίδων. Διατρίβων δ᾿ ὁ Φώτιος ἐν τῷ ἐν Μαγναύρᾳ Βασιλικῷ ἀνακτόρῳ, διῆγεν ἐν ἄκρᾳ τιμῇ καὶ φιλίαν ἐσπείσατο τῷ Ἰγνατίῳ, ἀλλήλων τοῖς ποσὶν ἀμφοῖν προσπεσόντων, καὶ ἐβοήθει τῷ γηραιῷ Πατριάρχῃ εἰς τὴν τῆς Ἐκκλησίας οἰκονομίαν, καὶ ἐξάρχους προεβάλλετο καὶ χειροτονίας ἐποιεῖτο πρὸς δόξαν τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας εὐστάθειαν, μέχρι τῆς τοῦ μακαρίου ἐκείνου ἀνδρὸς τελευταίας ἐπιθανατίου νόσου· ὅτε ἐπιζητήσαντος τὴν τοῦ Φωτίου παρουσίαν οὐχ ἅπαξ καὶ δὶς ἀλλὰ πολλάκις ἐπεσκέπτετο αὐτὸν καὶ ἐθεράπευε καὶ παρεμυθεῖτο διὰ λόγων, ἐφ᾿ ᾧ καὶ τοὺς οἰκειοτέρους τῶν αὐτῷ φίλων ὁ ἀοίδιμος Ἰγνάτιος ἀνέθετο τῇ τοῦ ἱεροῦ Φωτίου κηδεμονίᾳ δι᾿ ἃ Νικήτας καὶ Στυλιανὸς θυμοῦνται καὶ ἀγανακτοῦσιν, οἱ μάταιοι([26]).
Ὁ Πάπας Ἀδριανὸς ἔγραψε πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Βασίλειον, καὶ τὸν Πατριάρχην τὴν Βουλγαρίαν πάλιν ἀπαιτῶν, ἀλλ᾿ ἀπέτυχε τοῦ ποθουμένου. Ἐν δὲ τῷ μεταξὺ ἀπέθανεν ὁ Πάπας Ἀδριανὸς ἐν ἔτει 872 καὶ διεδέξατο αὐτὸν Ἰωάννης ὁ Η´, ὃς τοσοῦτον κατὰ τοῦ Ἰγνατίου ἐξηγριοῦτο, τὴν τοσοῦτον ἠγαπημένην ὑπὸ τῶν αὐτοῦ προκατόχων Βουλγαρίαν ἐπιθυμῶν, ὅσον ὁ Νικόλαος καὶ Ἀδριανὸς κατὰ τοῦ Φωτίου. Καὶ πρῶτον μὲν ἔγραψε πρὸς τὸν ἡγεμόνα τῆς Βουλγαρίας κελεύων αὐτόν, ἵνα ἀποπέμψῃ ἐκ τῆς αὐτοῦ χώρας τοὺς Ἕλληνας ἱερεῖς· εἶτα δὲ ἔγραψε καὶ πρὸς τὸν Πατριάρχην Ἰγνάτιον διὰ τῶν αὐτοῦ πρεσβευτῶν Παύλου ἐπισκόπου Ἀγκῶνος καὶ Εὐγενίου ἐπισκόπου Ὠστίας ἀπειλῶν αὐτόν, ὅτι ἐὰν ἐντὸς τριάκοντα ἡμερῶν μὴ ἀνακαλέσῃ ἐκ πάσης τῆς Βουλγαρίας τοὺς ἑαυτοῦ ἐπισκόπους καὶ ἱερεῖς, καὶ μὴ παύσῃ διεκδικῶν ἐν τῇ χώρᾳ ταύτῃ δικαιώματα ἐπισκοπικά, ἔσεται ἀμέτοχος τῆς μεταλήψεως τοῦ δεσποτικοῦ σώματος, καὶ τῆς πατριαρχικῆς ἀξίας ἀλλότριος. Ἀλλ᾿ ὁ Πατριάρχης Ἰγνάτιος δὲν ἔζη πλέον, ὅτε ἐν ἔτει 878 οἱ πρεσβευταὶ τοῦ Πάπα εἰς Κωνσταντινούπολιν ἀφίκοντο.
Μετὰ δὲ τὴν τρίτην ἡμέραν τῆς πρὸς Κύριον ἐκδημίας τοῦ Ἁγίου Ἰγνατίου, Βασίλειος ὁ αὐτοκράτωρ καὶ ἡ ἁγία τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία ὁμόψηφος καὶ κοινῇ γνώμῃ ἀνήγαγον πάλιν τὸν Ἱερὸν Φώτιον ἐπὶ τοῦ Πατριαρχικοῦ θρόνου (τῇ 26ῃ Ὀκτωβρίου 878). Οὕτως οὖν λαβὼν τοὺς οἴακας τῆς Ἐκκλησίας ὁ ἱερὸς Φώτιος, καὶ βουλόμενος ἵνα συνάψῃ πάλιν τὰ διεστῶτα, προτρέπει τὸν αὐτοκράτορα ἵνα προβῇ εἰς συγκρότησιν Οἰκουμενικῆς Συνόδου, διὰ νὰ παύσῃ τελείως ἡ ζάλη τῆς Ἐκκλησίας ἣν ἡ ἀμείλικτος ἀλαζονεία τῶν Παπῶν τῆς Ρώμης ἤγειρεν.
Ὁ Αὐτοκράτωρ πεισθεὶς τῇ προτροπῇ τοῦ Φωτίου καὶ αὐτὸς ἐπιθυμῶν νὰ συνάψῃ τὰ διεστῶτα, ἅπερ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐπισκόπων τῆς Ρώμης εἶχε διαιρέσει ἔκρινεν ἀναγκαίαν τὴν σύγκλησιν Οἰκουμενικῆς Συνόδου, σκοπούσης «ἵνα τὸν μὲν ἁγιώτατον Πατριάρχην Φώτιον τῷ θρόνῳ τῆς βασιλίδος ἐγκαθιδρύσῃ, τοὺς δὲ μεθ᾿ ὑποστολῆς, ἤγουν μετά τινος ἐπικρύψεως, τὸ Πνεῦμα τολμῶντας καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι λέγειν, ἐκκηρύκτους θήσῃ τῆς ἐκκλησίας καὶ ἀποβλήτους([27]). Πρὸς τοῦτο δὲ ἀπεστάλησαν πρεσβευταὶ εἰς Ρώμην Θεόδωρος ὁ Σανταβαρηνὸς καί τινες ἄλλοι φέροντες ἐπιστολὰς τοῦ τε Αὐτοκράτορος καὶ τοῦ Πατριάρχου πρὸς τὸν Πάπαν Ἰωάννην τὸν Η´ τὸν διαδεξάμενον τὸν Ἀδριανὸν (τῷ 872) δι᾿ ὧν ἀνηγγέλλετο αὐτῷ ἡ τοῦ Φωτίου ἀποκατάστασις, καὶ προετρέπετο ὑπὸ τοῦ Αὐτοκράτορος νὰ κοινωνήσῃ τῷ Φωτίῳ.
Ὁ Πάπας Ἰωάννης διδαχθεὶς ἐκ τῶν μέχρι τοῦδε συμβάντων, ὅτι οὐδὲν κατορθοῖ παρ᾿ Ἕλλησι δι᾿ ἀπειλῶν καὶ ἀφορισμῶν, ἐσκέφθη νὰ βαδίσῃ ἀλλοίαν ὁδόν, τὴν ὁδὸν τῆς πραότητος, δι᾿ ἧς μάλιστα ἤλπιζεν ὅτι ἴσως θὰ ἠδύνατο ν᾿ ἀποκτήσῃ καὶ τὴν Βουλγαρίαν. Ὅθεν μετὰ πάσης τῆς περὶ αὐτὸν ἐκκλησίας ὁμονοήσας, λίαν προθύμως καὶ μετὰ χαρᾶς ἔσπευσε νὰ ἐκτελέσῃ τὴν τοῦ Βασιλέως ἀξίωσιν. Ἐπὶ τούτῳ λοιπὸν ἔγραψε πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα ἐπιστολὴν δι᾿ ἧς τὸν μὲν Φώτιον ἀνεγνώριζε νόμιμον Πατριάρχην, ἠκύρου δὲ πάντα τὰ κατ᾿ αὐτοῦ ὑπὸ τῶν Παπῶν ἀποφασισθέντα([28]). Πρὸς δὲν τὸν Φώτιον ἔγραψε παρακελευόμενος ἵνα συγκαλέσας τοὺς σχισματικοὺς πατρικῶς πάντας ἐναγκαλίσηται· καὶ τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει γενομένην σύνοδον κατὰ τοῦ Φωτίου ἔλεγεν, ὅτι ἠκύρωσε καὶ ἐξωστράκισε παντελῶς διά τε τὰ ἄλλα καὶ διότι ὁ Πάπας Ἀδριανὸς δὲν ὑπέγραψεν τὰ ἐν αὐτῇ ἀποφασισθέντα. Ὥρισε δὲ διὰ τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει γενησομένην Σύνοδον τοποτηρητὰς αὐτοῦ τοὺς ἔτι ἐκεῖ διατρίβοντας Ἐπισκόπους Παῦλον καὶ Εὐγένιον προσθέτων καὶ τρίτον, Πέτρον πρεσβύτερον Καρδινάλιον εἰς ὃν ἔδωκε τὸ Κομμονιτάριον (ἤτοι ἐνταλτήριον).
Ἐν ἔτει λοιπὸν 879 συνεκροτήθη ἐν τῷ Ναῷ τῆς Ἁγίας Σοφίας Σύνοδος ἐκ τῶν τοποτηρητῶν τῶν τριῶν Πατριαρχῶν, τῶν τοποτηρητῶν τοῦ Πάπα, καὶ πολυανθρώπου πληθύος ἐπισκόπων ὧν ὁ ἀριθμὸς ἔφθασε μέχρι τῶν 383, προεδρεύοντος τοῦ ἁγιωτάτου Φωτίου, ἐν ᾗ ἐγένοντο πράξεις ἑπτά.
Πρᾶξις πρώτη. Προεδρεύοντος τοῦ Πατριάρχου Φωτίου εἰσέρχονται τοῦ Πάπα οἱ Λεγάτοι φέροντες τὰ πεμφθέντα παρὰ Ἰωάννου ὡς δῶρον ἀρχιερατικὰ ἄμφια, οὓς καὶ μετὰ πολλῆς τιμῆς καὶ περιποιήσεως ὑποδέχεται ὁ Πατριάρχης. Δημηγορεῖ ὁ Ἡρακλείας Ἰωάννης λέγων, ὅτι ὅλων τῶν προτέρων σκανδάλων τῶν τὴν Ἐκκλησίαν διαταραξάντων αἴτιος ἦτο ὁ Πάπας Νικόλαος, καὶ ὁ τοιούτου διάδοχος Ἀδριανός, ἐπαινεῖ τὸν Πάπαν Ἰωάννην, καὶ διηγεῖται ὅσα ἔπαθεν ἀδίκως ὁ Φώτιος.
Πρᾶξις δευτέρα. Ἀναγινώσκονται αἱ τοῦ Ἰωάννου ἐπιστολαὶ πρὸς τὸν Βασιλέα καὶ πρὸς τὸν Φώτιον, ὁμοίως δὲ καὶ αἱ ἐπιστολαὶ τῶν τριῶν Πατριαρχῶν, Μιχαὴλ Ἀλεξανδρείας, Θεοδοσίου Ἀντιοχείας, καὶ Θεοδοσίου Ἱεροσολύμων, ἐν αἷς οἱ ἐν λόγῳ ἱεράρχαι κατακρίνουσι καὶ ἀποκηρύττουσι τὴν κατὰ τοῦ Φωτίου γενομένην σύνοδον ἐπὶ Ἀδριανοῦ, καὶ ἀναθέματι ὑποβάλλουσιν. Κατ᾿ αὐτὴν δὲ εἰσελθὼν καὶ ὁ Θωμᾶς μητροπολίτης Τύρου εἷς τῶν ἐπὶ τῆς κατὰ Φωτίου συνόδου ὃς ἐζήτησε συγχώρησιν.
Πρᾶξις τρίτη. Ἀναγινώσκεται ἡ ἐπιστολὴ Ἰωάννου πρὸς τοὺς ἐπισκόπους τῆς Ἀνατολῆς, τῆς ὁποίας ἡ ἔννοια δὲν ἤρεσεν διότι ἐφαίνετο ὅτι ἐκεῖνος εἰς τοῦτο μόνον ἀπέβλεπεν ὅπως τήν τε ἐπαρχίαν τῆς Βουλγαρίας ὑποτάξῃ τῇ Ἐκκλησίᾳ τῆς Ρώμης καὶ ἐν συνόλῳ τὴν Ἀνατολικὴν Ἐκκλησίαν καὶ μάλιστα τὴν τῆς Κωνσταντινουπόλεως νὰ ὑποτάξῃ ἑαυτῷ. Ὅθεν φανερὰ οἱ πατέρες εἶπον, ὅτι τοιαῦται ἐπιστολαί, μάλιστα ἐκεῖ ἔνθα γράφει ὁ Πάπας Ἰωάννης ὅτι ἔστειλε τοὺς Λεγάτους, ἵνα προξενήσωσι τὴν εἰρήνην τῶν Ἀνατολικῶν Ἐκκλησιῶν, ἦσαν περιτταὶ ἐπειδὴ ἅπαντες εἰρηνεύουσι δεχόμενοι ὁμοφώνως τὸν Φώτιον ὡς γνήσιον Πατριάρχην, καὶ ὅτι ἐκεῖνοι εἰς τὴν ψῆφον τοῦ Φωτίου ἐπεθύμουν τὴν συγκοινωνίαν τῆς Ρώμης, ὄχι τὴν κρίσιν, καὶ τοῦτο ἐποίησαν εἰς σημεῖον ἀγάπης, ὄχι ὑποταγῆς. Ὅσον δὲ διὰ τὴν ἐπαρχίαν τῆς Βουλγαρίας ἀπεκρίθησαν, ὅτι ἡ λύσις ταύτης τῆς ὑποθέσεως ἀνήκει εἰς τὸν Βασιλέα καὶ ὄχι εἰς τὴν σύνοδον. Δημηγορεῖ ὁ Χαλκηδόνος Ζαχαρίας ἀπολογούμενος ὑπὲρ τοῦ ἱεροῦ Φωτίου, καὶ διὰ πολλῶν ἄλλων παραδειγμάτων ἀποδεικνύων, ὅτι οὐδὲν τὸ ἔκθεσμον εἶχεν ἡ ἐκ λαϊκοῦ εἰς τὸν Πατριαρχικὸν θρόνον ἀνάρρησις αὐτοῦ. Ἀναγινώσκονται αἱ πρὸς τὸν βασιλέα ἐπιστολαὶ τῶν Πατριαρχῶν Ἀντιοχείας καὶ Ἱεροσολύμων, συνευδοκούντων τῇ ψήφῳ τοῦ Φωτίου. Τελευταῖον δὲ ἀναγινώσκεται τὸ τοῦ Πάπα Ἰωάννου κομμονιτόριον, ὑπογραφὰς ἔχον Ἐπισκόπων μὲν ιστ´ πρεσβυτέρων δὲ ζ´ καὶ β´ διακόνων, ἐν ᾧ ἀναιρεῖται ἡ κατὰ Φωτίου ἐπὶ Ἀδριανοῦ σύνοδος.
Πρᾶξις τετάρτη. Ἔρχεται Βασίλειος Μαρτυρουπόλεως τοποτηρητὴς τοῦ Ἀντιοχείας, φέρων πρὸς τὸν Πατριάρχην γράμματα Ἡλιοῦ Ἱεροσολύμων, νεωστὶ χειροτονηθέντος, ἐν οἷς ἐγράφετο ὅτι ἐπὶ τῆς τελευταῖον γενομένης κατὰ Φωτίου συνόδου, οἱ νομιζόμενοι τοποτηρηταὶ τῶν πατριαρχικῶν θρόνων, ἦσαν ἀληθῶς πρέσβεις τῶν Σαρακηνῶν. Ὅθεν ἡ σύνοδος ὥρισεν οὕτω. «Τὴν γενομένην σύνοδον κατὰ Φωτίου τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου ἐν Ρώμῃ ἐπὶ Ἀδριανοῦ τοῦ μακαριωτάτου Πάπα καὶ τὴν γενομένην σύνοδον ἐν Κωνσταντινουπόλει κατὰ αὐτοῦ τοῦ ἁγιωτάτου Φωτίου, ὁρίζομεν παντελῶς ἐξωστρακισμένην καὶ ἀποκεκηρυγμένην εἶναι, καὶ μήτε μετὰ ἁγίων συνόδων συναριθμεῖσθαι καὶ συγκαταλέγεσθαι, μήτε μὴν σύνοδον ὅλως καλεῖσθαι· μὴ γένοιτο· ἡ ἁγία σύνοδος, τοὺς ἀπατήσαντας τὴν ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαν καὶ Φώτιον τὸν ἁγιώτατον Πατριάρχην ἀκοινωνίας ἐπιτιμίῳ τοῦ Σώματος καὶ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ, καὶ τῆς τῶν πιστῶν συνάξεώς τε καὶ συναυλίας καθυποβάλλει ὡσὰν ἐπιμείνωσι τῇ ἀποστασίᾳ».
Πρᾶξις πέμπτη. Καλεῖται εἰς τὴν σύνοδον ὁ Σμύρνης Μητροφάνης, διὰ νὰ δώσῃ λόγον τοῦ σχίσματος, ὡς μὴ θέλων στέρξαι τὴν ψῆφον τοῦ Φωτίου. Ἐπειδὴ ὅμως προσεποιήθη ὅτι εἶναι ἀσθενής, πέμπονται πρὸς αὐτὸν τρεῖς μητροπολῖται, καὶ ἀποκρινόμενος τὸ αὐτό, ἀφορίζεται ὡς σχισματικός. Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ θεσπίζονται καὶ οἱ τρεῖς οὗτοι κανόνες, Α´ τὸν καθαιρεθέντα ἢ ἀναθεματισθέντα παρὰ Ἰωάννου τοῦ Ρώμης ἐπισκόπου, τοιοῦτον καὶ παρὰ Φωτίου Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχου κρίνεσθαι, καὶ ἐναλλὰξ τὸν καθαιρεθέντα ἢ ἀναθεματισθέντα ὑπὸ Φωτίου, τοιοῦτον καὶ παρὰ τοῦ Ρώμης ἐπισκόπου κρίνεσθαι, Β´ τὸν παραιτησάμενον Ἐπίσκοπον τὴν κληρωθεῖσαν αὐτῷ Ἐπισκοπὴν καὶ μοναχὸν γενόμενον μηκέτι δύνασθαι αὖθις Ἐπίσκοπον γενέσθαι· καὶ Γ´ τὴν ἐξουσίαν τῶν λαϊκῶν μὴ δύνασθαι χεῖρας ἐπιβάλλειν τοῖς ἱερωμένοις. Ἐπὶ τούτοις τῷ ἀναθέματι οἱ εἰκονομάχοι καθυπεβλήθησαν, καὶ τὰ γενόμενα εἰς τὴν Ζ´ Σύνοδον ἐπεβεβαιώθησαν ὁρισθέντος ὑπὸ τῶν Ἁγίων Πατέρων νὰ συναριθμῆται μὲ τὰς ἓξ ἄλλας Οἰκουμενικὰς συνόδους καὶ Ζ´ Οἰκουμενικὴ νὰ λέγηται. Τοῦτο δὲ ἐγένετο διότι ἔλεγόν τινες ἐκ τῶν Δυτικῶν ὅτι δὲν δέχονται τοὺς ὅρους τῆς Ζ´συνόδου περὶ προσκυνήσεως τῶν σεπτῶν εἰκόνων. Καὶ τούτων γενομένων, οἱ Λεγάτοι τοῦ Πάπα, καὶ οἱ τῶν Πατριαρχῶν τοποτηρηταὶ ὑπογράψαντες τὴν τοῦ Φωτίου ἀποκατάστασιν ἐβεβαίωσαν, καὶ πάντα τὰ κατὰ τοῦ Φωτίου γενόμενα τῷ ἀναθέματι καθυπέβαλον.
Πρᾶξις ἕκτη. Συνήχθησαν οἱ πατέρες τῆς συνόδου ἐν τῷ περιωνύμῳ παλατίῳ τοῦ Χρυσοτρικλίνου. Προκαθεσθέντος δὲ τοῦ εὐσεβεστάτου Βασιλέως Βασιλείου καὶ τῶν υἱῶν αὐτοῦ Λέοντος καὶ Ἀλεξάνδρου καὶ συγκαθεσθέντος αὐτοῖς Φωτίου τοῦ ἁγιωτάτου Πατριάρχου, ἔτι δὲ Παύλου, καὶ Εὐγενίου, καὶ Πέτρου τῶν τοποτηρητῶν τοῦ Ρώμης Ἐπισκόπου, καὶ τῶν τοποτηρητῶν τῶν λοιπῶν Πατριαρχῶν, καὶ οἱ Μητροπολῖται καὶ Ἐπίσκοποι. Τούτων ἁπάντων συγκαθεσθέντων Βασίλειος ὁ βασιλεὺς εἶπεν, ὅτι πρέπει νὰ ἀναγνωσθῇ τὸ Ἅγιον Σύμβολον, σύμφωνον τῷ ἐν Νικαίᾳ τὸ πρῶτον, καὶ ἐν ταῖς λοιπαῖς ἁγίαις Οἰκουμενικαῖς συνόδοις· καὶ ἀνεγνώσθη τὸ ἅγιον Σύμβολον καθὼς ἔγινεν ἐν τῇ δευτέρᾳ Οἰκουμενικῇ συνόδῳ εἰς ἐπήκοον πάντων ἤτοι τὸ «Πιστεύω εἰς ἕνα Θεὸν» καὶ τὰ ἑξῆς ἄχρι τέλους ἄνευ τινὸς προσθήκης ἢ ἀφαιρέσεως ἀλλ᾿ ἀπαραλλάκτως ὡς καὶ ἡμεῖς ἀναγινώσκομεν αὐτὸ σήμερον. Μετὰ δὲ τὴν ἀνάγνωσιν πάντες οἱ ἐν τῇ συνόδῳ ἀνεβόησαν: «πάντες οὕτω φρονοῦμεν· οὕτω πιστεύομεν· ἐν ταύτῃ τῇ ὁμολογίᾳ ἐβαπτίσθημεν, καὶ τοῦ ἱερατικοῦ βαθμοῦ ἠξιώμεθα· τοὺς ἑτέρως δὲ παρὰ ταῦτα φρονοῦντας, ὡς ἐχθροὺς Θεοῦ καὶ τῆς ἀληθείας ἡγούμεθα. Εἴτις παρὰ τοῦτο τὸ ἱερὸν Σύμβολον τολμήσει ἕτερον ἀναγράψασθαι, ἢ προσθεῖναι ἢ ὑφελεῖν, καὶ ὅρον ὀνομάσαι ἀποθρασυνθείη κατάκριτος καὶ πάσης χριστιανικῆς ὁμολογίας ἀπόβλητος. Τὸ γὰρ ἀφαιρεῖν ἢ προσθεῖναι ἀτελῆ εἰς τὴν ἁγίαν καὶ ὁμοούσιον καὶ ἀδιαίρετον Τριάδα μέχρι τῆς σήμερον ἀνέκαθεν ὁμολογίαν δείκνυσι, καὶ τῆς ἀποστολικῆς παραδόσεως, καὶ τῆς τῶν πατέρων διδασκαλίας καταγινώσκει· εἴτις τοίνυν εἰς τοῦτο ἀπονοίας ἐλάσας τολμήσει, ὡς ἀνωτέρω λέλεκται, ἕτερον ἐκθέσθαι σύμβολον, καὶ ὅρον ὀνομάσαι ἢ προσθήκην ἢ ὑφαίρεσιν ἐν τῷ παραδεδομένῳ ἡμῖν παρὰ τῆς Ἁγίας καὶ Οἰκουμενικῆς ἐν Νικαίᾳ τὸ πρῶτον μεγάλης συνόδου ποιῆσαι, Ἀνάθεμα ἔστω». Διὰ τούτου ἠθέλησεν ἡ Σύνοδος νὰ κατακρίνῃ τὴν γενομένην ἐν τῷ Συμβόλῳ προσθήκην «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ» ἥτις πολὺ ἐσκανδάλιζε τὴν Ἀνατολικὴν Ἐκκλησίαν. Ὑπέγραψεν ὁ Βασιλεὺς καὶ οἱ υἱοὶ αὐτοῦ Αὔγουστοι Λέων καὶ Ἀλέξανδρος, καὶ Στέφανος ρητῶς, εἰς στερέωσιν τῆς Ἁγίας Ζ´ Συνόδου, καὶ τοῦ Φωτίου Πατριάρχου καὶ ἀναίρεσιν τῶν λεχθέντων ἢ γραφέντων κατ᾿ αὐτοῦ.
Πρᾶξις ἑβδόμη. Ἀνεγνώσθη πάλιν ὁ Ὅρος τῆς Πίστεως ὡς ἐν τῇ προτέρᾳ πράξει καὶ κοινῇ γνώμῃ ἐθεσπίσθη ὡς ἐκυρώθη καὶ αὖθις ἐκφωνούντων πάντων «οὕτω κρατοῦμεν καὶ οὕτω πιστεύομεν». Ἐδημηγόρησεν εἰς ἔπαινον τοῦ Πατριάρχου Φωτίου ὁ Καισαρείας Προκόπιος καὶ μετὰ τὸν λόγον οἱ τοποτηρηταὶ τοῦ Πάπα εἶπον «εἴτις δὲν νομίζει γνήσιον Πατριάρχην τὸν ἁγιώτατον Φώτιον καὶ δὲν κοινωνεῖ μετ᾿ αὐτοῦ, εἴη ἡ μερὶς αὐτοῦ μετὰ τοῦ Ἰούδα»· καὶ ἀπεκρίθησαν συμφώνως ὅλη ἡ Σύνοδος «εἴτις αὐτὸν οὐκ ἔχει ἀρχιερέα Θεοῦ, μὴ ἴδῃ τὴν δόξαν τοῦ Θεοῦ». Καὶ ταῦτα εἰπόντες ἐπευφήμησαν πολλὰ τὰ ἔτη τῶν Βασιλέων καὶ ἐλύθη ἡ Σύνοδος([29]).
Μαθὼν τὰ πραχθέντα ὁ Πάπας Ἰωάννης ὑπὸ ταύτης τῆς Συνόδου, καὶ ἀποτυχὼν τοῦ ποθουμένου ἀπέστειλεν εἰς Κωνσταντινούπολιν τὸν ἐχθρὸν τοῦ Φωτίου Μαρῖνον ἢ κατ᾿ ἄλλους Μαρτῖνον ὅπως παντοίοις τρόποις κερδήσῃ τὴν Βουλγαρίαν περὶ ἧς δὶς ἔγραψε καὶ εἰς τὸν ταύτης ἄρχοντα. Ὁ Μαρτῖνος ἀφιχθεὶς εἰς Κωνσταντινούπολιν παντοίοις τρόποις ἐπειράθη, ἵνα τὰ τοῦ Πάπα Ἰωάννου θελήματα κατορθώσῃ ἀλλ᾿ οὐδὲν ἐπέτυχεν, εἰ μὴ καταφρόνησιν. Διότι ὁ αὐτοκράτωρ Βασίλειος καθεῖρξεν αὐτὸν διὰ τὴν μεγάλην αὐτοῦ θρασύτητα τριάκοντα ἡμέρας, μεθ᾿ ἃς ἀπολυθεὶς ἐπέστρεψεν εἰς Ρώμην ἄπρακτος.
Ὁ Μαρτῖνος οὗτος τὸν Ἰωάννην εἰς τὸν παπικὸν θρόνον διαδεξάμενος καὶ ἐνθυμούμενος τὴν καταφρόνησιν ἣν ἔλαβεν, ἀνυποστόλως τόν τε Φώτιον καὶ τὴν σύνοδον αὐτοῦ τῷ ἀναθέματι καθυπέβαλε. Τοῦτ᾿ αὐτὸ δὲ ἔπραξε καὶ μετ᾿ αὐτὸν ἐν ἔτει 884 παπεύσας Ἀδριανὸς Γ´ καὶ ὁ τὸν Ἀδριανὸν ἐν ἔτει 885 διαδεξάμενος Στέφανος Ε´. Ὁ δὲ αὐτοκράτωρ Βασίλειος παροξυνθεὶς διὰ τὰ τοιαῦτα ἀνοσιουργήματα αὐτῶν, ἀπέστειλεν εἰς Ρώμην σφοδρὰν ἐπιστολὴν πρός τε ἀναίρεσιν τῆς ψευδῶς θρυλουμένης τοῦ Ρώμης Ἐπισκόπου ἐξουσίας, καὶ ἀποσκορακίζων τὰς παρανόμους καὶ τυραννικὰς ἀξιώσεις τῆς Οὐατικανείου ἀπληστίας, καὶ πρὸς ἐκδήλωσιν τοῦ διαπύρου καὶ θερμοῦ ζήλου, ὃν εἶχεν εἴς τε τοῦ Φωτίου τὴν ὑπεράσπισιν, καὶ εἰς τὸν τῆς Κωνσταντινουπόλεως θρόνον. Ἀλλ᾿ ἀτυχῶς μετ᾿ ὀλίγον χρόνον ὁ ἱερὸς Φώτιος ἐστερήθη τοιούτου θερμοῦ προστάτου καὶ ἀντιλήπτορος. Διότι ἀποθανόντος τοῦ αὐτοκράτορος Βασιλείου διεδέχθη αὐτὸν ὁ υἱὸς αὐτοῦ Λέων ὁ σοφὸς ἐπικαλούμενος, ὁ δὲ ἱερὸς Φώτιος περιπεσὼν εἰς τὰς ἐπιβουλὰς τῶν ἐχθρῶν, ἐξεβλήθη τοῦ θρόνου ἀπὸ Λέοντα τὸν βασιλέα, καὶ ἐξωρίσθη εἰς τὴν Μονὴν τῶν Ἀρμενιανῶν, Πατριαρχεύσας, τὸ μὲν πρῶτον χρόνους ἐννέα, τὸ δὲ δεύτερον χρόνους ὀκτώ. Ἐξωσθέντος δὲ τοῦ ἱεροῦ Φωτίου, ἀνήχθη ἐπὶ τὸν Πατριαρχικὸν θρόνον Στέφανος ὁ τοῦ αὐτοκράτορος ἀδελφός, οἱ δὲ ὑπ᾿ αὐτὸν τελοῦντες ἐπίσκοποι διεσχίσθησαν μεταξὺ αὐτῶν, διότι ἄλλοι μὲν ἦσαν ὑπὲρ τοῦ Φωτίου, ἄλλοι δὲ ὑπὲρ τοῦ Στεφάνου. Ὅθεν διὰ προτροπῆς τοῦ Νεοκαισαρείας Στυλιανοῦ γράμματα συντεθέντα τῷ Ρώμης Ἐπισκόπῳ ἐστάλησαν, ἵνα καὶ αὐτὸς γένηται σύμψηφος εἰς τὴν καθαίρεσιν τοῦ Φωτίου, καὶ εἰς τὴν ἐκλογὴν τοῦ Στεφάνου. Ἀλλ᾿ ὁ Ρώμης Πάπας ἀκολουθῶν τὰ ἴχνη τῶν πρὸ αὐτοῦ Ἐπισκόπων (οἵτινες ἤθελον νὰ εἶναι κριταὶ εἰς τὰ ἐν Κωνσταντινουπόλει συμβαίνοντα), ἔγραψε πρὸς αὐτοὺς ἀπαιτῶν ἵνα ἀμφοτέρωθεν σταλῶσι πρέσβεις, ὅπως παραστῶσιν ἐνώπιον τοῦ παπικοῦ θρόνου καὶ δικασθῶσι μεθ᾿ ὃ ἤθελε προβῆ εἰς τὴν περὶ αὐτῶν ἀπόφασιν. Ταύτης δὲ τῆς τοῦ Ρώμης Ἐπισκόπου ἀποφάσεως γνωσθείσης εἰς Κωνσταντινούπολιν, οἱ προσκείμενοι τῷ Φωτίῳ δὲν συγκατένευσαν οὔτε οἱ λοιποὶ τό τε ἀξίωμα, καὶ τὴν ἐλευθερίαν τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἐπισκοπικοῦ θρόνου διαφυλάττοντες ἀπαραμείωτον καὶ ἀκατάλυτον.
Ὁ δὲ ἱερὸς Φώτιος ἐν τῇ προρρηθείσῃ Μονῇ τῶν Ἀρμενιανῶν ἐν εἰρήνῃ καὶ ἡσυχίᾳ τὰς λατρείας καὶ εὐχαριστίας τῷ Θεῷ ἀναπέμπων διηνεκῶς, διετέλει μέχρις στ´ Φεβρουαρίου τοῦ 891 ἔτους ὅτε πλήρης ἡμερῶν γενόμενος παρέδωκε τῷ τοὺς δεδιωγμένους ἕνεκα δικαιοσύνης μακαρίζοντι Θεῷ τὸ ἅγιον αὐτοῦ Πνεῦμα. Καὶ τὸ μὲν πολύαθλον σῶμα αὐτοῦ ἐν τῇ ὑπ᾿ αὐτοῦ ἱδρυθείσῃ γυναικείᾳ Μονῇ τῆς Ἠρεμίας κατετέθη, τὸ δὲ μνημόσυνον αὐτοῦ εἰς τὸν αἰῶνα μένει.
Τελευτήσαντα τὸν Στέφανον διεδέχθη εἰς τὸν Πατριαρχικὸν θρόνον Κωνσταντινουπόλεως Ἀντώνιος ὁ Καυλέας ἐφ᾿ οὗ Φόρμωσος ὁ τοῦ Στεφάνου Πάπα διάδοχος, ἀπέστειλεν εἰς Κωνσταντινούπολιν πρέσβεις διὰ νὰ ζητήσωσι καὶ αὖθις τὴν χώραν τῶν Βουλγάρων. Ἀλλ᾿ οἱ Ἀνατολικοὶ οὐδαμῶς συγκατένευσαν εἰς τὴν αἴτησιν τῶν Λεγάτων ποθοῦντες, ἵνα μήτε τὴν τῶν Βουλγάρων Ἐκκλησίαν ὑποτάξωσι τῷ Ρώμης Ἐπισκόπῳ, οὔτε ἐξουσίαν τινὰ ἐπὶ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἐκκλησίας νὰ χορηγήσωσιν αὐτῷ. Ἀναχωρήσαντες δὲ ἐκ Κωνσταντινουπόλεως οἱ Λεγάτοι καὶ ἀφιχθέντες εἰς Ρώμην, τὰ πραχθέντα τῷ Πάπᾳ ἀνήγγειλαν. Ἐπειδὴ ὅμως οὗτος μὲν ἐξηκολούθει, ἐμμένων στερεὸς εἰς τὰς προρρηθείσας αὐτοῦ παραλόγους ἀπαιτήσεις, οἱ δὲ Ἀνατολικοὶ ἐπ᾿ οὐδενὶ λόγῳ ἠννόουν νὰ δεχθῶσι τὴν ψευδῶς θρυλλουμένην αὐτοῦ ἐξουσίαν, διελύετο ὀλίγον κατ᾿ ὀλίγον ὁ τῆς ἀμοιβαίας συγκοινωνίας καὶ ἀδελφικῆς ἀγάπης δεσμός.
Μετὰ δὲ τὸ σχίσμα τῶν Ἐκκλησιῶν κατέστησαν καὶ αἱ καινοτομίαι τῶν Λατίνων καὶ πρὸ πάντων ἡ ἐν τῷ Ἁγίῳ Συμβόλῳ προσθήκη «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ», τὴν ὁποίαν ὁ ἁγιώτατος Φώτιος κορωνίδα τῶν κακῶν ὀνομάζει([30]) καὶ ἐν ὅσῳ τὸ κακὸν τοῦτο ἔξω τοῦ θρόνου τῆς Ρώμης διεδίδετο, ἐσκανδάλιζε μὲν τοὺς Ἀνατολικούς, ἀφ᾿ οὗ ὅμως διασπαρεῖσα ἡ αἵρεσις αὕτη προσεχώρησεν ἑπομένως καὶ εἰς αὐτὸ τὸ κέντρον τῆς Ρώμης, ἐν ᾗ εὗρε πολλοὺς ὀπαδοὺς καὶ δὴ τοὺς Ἐπισκόπους αὐτῆς, οἵτινες διὰ φιλοδοξίαν καὶ φιλαρχίαν ἠσπάσθησαν τὴν αἵρεσιν ταύτην([31]), καίτοι οἱ λοιποὶ Πατριάρχαι καὶ οἱ τῶν Ἐκκλησιῶν πρόεδροι πολλάκις ἐνουθέτησαν αὐτοὺς καὶ ἐξήλεγξαν διὰ τὴν κακὴν ταύτην καινοτομίαν, τὴν ἐν τῷ Ἁγίῳ Συμβόλῳ προσθήκην, τελευταῖον ἀπὸ τὰ ἱερὰ δίπτυχα ἀπέξεσαν τὰ ὀνόματα αὐτῶν καὶ ἀνεθεμάτισαν αὐτοὺς ὡς ἀμέσως κατωτέρω θέλει καταδειχθῆ.
Φόρμωσός τις σιμωνιακῶς καὶ ὅλως παρανόμως ἐπεισεπήδησε τῷ θρόνῳ τῆς Ρώμης, ὃς πρὸς τοῖς ἄλλοις αὐτοῦ ἐναγεστάτοις ἔργοις, ἐφρόνει κακῶς καὶ περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος· φοβούμενος δὲ φανερῶσαι τὴν γνώμην αὐτοῦ, ἐπειδὴ πᾶσα ἡ ἐκεῖσε ἐκκλησία ἠναντιοῦτο ἂν τῇ τοσαύτῃ παρανομίᾳ, προεβίβαζεν εἰς ἀξιώματα ἀνθρώπους τῶν αἱρέσεων αὐτοῦ ἕως οὗ ἐγένετο Πάπας Χριστοφόρος τις, σμῆνος πρεσβεύων αἱρέσεων, καὶ μετ᾿ αὐτὸν ὁ συνεργάτης αὐτῷ Σέργιος, ὅστις καὶ νομίσας τὸν καιρὸν ἐπιτήδειον διὰ τὰ ἐν Ρώμῃ ἀλλεπάλληλα σκάνδαλα τῶν Παπῶν, καὶ διότι προῆλθον πολλοὶ τῆς αἱρέσεως εἰς ἀξιώματα, καὶ ἦσαν βοηθοῦντες αὐτῷ, ὢ τολμηρᾶς ψυχῆς! ὢ παντόλμου χειρός! ἀνατρέπει τὸ θεῖον τῆς ὀρθοδόξου πίστεως Ἅγιον Σύμβολον, τὴν ἁγίαν καὶ ἱερὰν θυσίαν, καὶ τὰς λοιπὰς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως παραδόσεις. Μαθὼν ταῦτα ὁ ἁγιώτατος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Σέργιος, ὁ τὸ γένος ἀναφέρων εἰς τὸν Πατριάρχην Φώτιον στέλλει πρέσβεις ἀνακαλούμενος αὐτοὺς εἰς τὴν προτέραν ὡς δῆθεν εὐσέβειαν. Οἱ δὲ ἀποκρούονται, ἀποστρέφονται, μυκτηρίζουσι καὶ κενοὺς ἀποπέμπουσι τοὺς σταλέντας. Ὅθεν ἰδὼν ὁ ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ Σέργιος ὁ Κωνσταντινουπόλεως, ὅτι φανερῶς καὶ ἀσυστόλως κηρύττουσι τὴν αἵρεσιν, καὶ εἰς Σύνοδον ἐλθεῖν οὐ θέλουσιν, ἀθροίσας ἐν Κωνσταντινουπόλει Σύνοδον ἐβεβαίωσε τὰ ὑπὸ τοῦ Φωτίου κατὰ τῶν καινοτομιῶν τῶν Λατίνων γραφέντα, καὶ ἐξήλειψεν ἐκ τῶν διπτύχων ὡς αἱρετικὸν τὸ ὄνομα τοῦ Πάπα Χριστοφόρου, διότι πρῶτος αὐτὸς ἐν τῷ Ἁγίῳ Συμβόλῳ τὴν πανάθεσμον προσθήκην ἐνέγράψε καὶ ἔστειλε μετὰ τῆς αὐτοῦ ὁμολογίας πρὸς τοὺς ἑτέρους Πατριάρχας τῆς Ἀνατολῆς.
Ὅτι δὲ ὁ ἡμέτερος Πατριάρχης κατεδίκασε καὶ ἀπεκήρυξεν, ὡς ἀντιβαῖνον εἰς τοὺς ἱεροὺς θεσμοὺς τῆς καθολικῆς πίστεως, τοῦτο αὐτὸ κατεδίκασαν καὶ ἀπεκήρυξαν καὶ αὐτοὶ οἱ πρὸ τοῦ Σεργίου Πατριάρχαι καὶ Πάπαι τῆς Ρώμης καὶ τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας ποιμένες καὶ διδάσκαλοι.
Α´. ) Ἀγάθων ὁ Πάπας ἐν ἔτει 679. Οὗτος ἐν τῇ ἐπιστολῇ αὐτοῦ ἣν ἔγραψε πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνον τὸν Πωγωνάτον, καὶ ἥτις ἀνεγνώσθη ἐν τῇ ἕκτῃ Οἰκουμενικῇ Συνόδῳ λέγει τάδε: «ἐν ἁπλότητι καρδίας καὶ ἀναμφιβόλως ἀπὸ τῆς παραδοθείσης παρὰ τῶν Πατέρων πίστεως, ἓν καὶ ἐξαίρετον ἔχει διὰ παντὸς εὐχόμενοι καὶ σπεύδοντες, ἵνα μηδὲν τὰ παρὰ κανονικῶς ὁρισθέντα μειωθῇ, μηδὲν ἀλλαγῇ ἢ προστεθῇ· ἀλλὰ ταῦτα καὶ ρήμασι καὶ νοήμασιν ἀπαράτρεπτα φυλαχθῇ».
Β´. ) Ὁ διάσημος Ἀλκουΐνος ὅστις, ἔριδος ἐν τῇ Δύσει ἀναφυείσης περὶ τῆς εἰς τὸ Σύμβολον γενομένης προσθήκης «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ», τῆς ἤδη ὑπαρχούσης ἐν τῇ Ἱσπανικῇ Ἐκκλησίᾳ, ἔγραφε πρὸς τοὺς ἐν Λουγδούνῳ ἀδελφούς: «Ἀγαπητοὶ ἀδελφοί, πάσῃ ὑμῶν τῇ δυνάμει τῆς κοινῆς φυλάσσεσθαι Ἱσπανικῆς διδασκαλίας· ἐν τῇ πίστει τοῖς ἴχνεσιν ἀκολουθεῖτε τῶν Ἁγίων Πατέρων, καὶ ἐν τῇ ἁγίᾳ ἐμμένετε ἑνότητι πρὸς τὴν Ἐκκλησίαν· γέγραπται γάρ· μὴ μέταιρε ὅρια, ἃ ἔθεντο οἱ Πατέρες. Καὶ τῷ Συμβόλῳ τῆς καθολικῆς Ἐκκλησίας μηδὲν καινὸν προστίθετε, μηδὲ παραδόσεσι παρομαρτεῖτε ἄχρι τοῦ νῦν ἀνηκούστοις».
Γ´. ) Παυλῖνος ὁ Ἀκυληΐας Ἀρχιεπίσκοπος ἐν τῇ Ἰταλικῇ Συνόδῳ (ἐν ἔτει 791) ἐντελῶς ὡσαύτως τὴν προσθήκην ἀπηγόρευσε λέγων: «ἀπεχέτω ἀπὸ τῆς καρδίας παντὸς πιστοῦ, ὁ σκοπὸς συντιθέναι καὶ κηρύσσειν σύμβολον ἄλλως ἢ ὡς αὐτοὶ οἱ ἅγιοι Πατέρες ἐθέσπισαν· προστιθέναι γάρ τι τούτῳ, ὅπερ εὐσεβῶς ἐνετέλλοντο οἱ ἅγιοι Πατέρες ἢ ἀφαιρεῖν, ἀνάρμοστόν ἐστι τῇ πίστει».
Δ´. ) Καὶ ὁ Πάπας δὲ Λέων ὁ τρίτος (ἐν ἔτει 809), ὅτε οἱ Πρέσβεις τῆς ἐν Ἀκυϊσγράνῳ τῆς Γαλλίας συστάσης Συνόδου, (συγκληθείσης ὑπὸ τοῦ αὐτοκράτορος τῶν Γάλλων Καρόλου τοῦ μεγάλου ὑπὲρ τῆς ἐν τῷ Συμβόλῳ προσθήκης) ἐπρότειναν αὐτῷ ἵνα εἰσαγάγῃ εἰς τὸ Σύμβολον τὸ «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ», ὄχι μόνον δὲν συγκατετέθη ἀλλὰ καὶ διέταξε νὰ χαράξωσιν ἐπὶ ἀργυρῶν πλακῶν τὸ τῆς Νικαίας σύμβολον ἄνευ τῆς προσθήκης καὶ μετ᾿ ἐπιγραφῆς· «Ταῦτα ὁ Λέων ἐθέμην ἐξ ἔρωτος καὶ εἰς προφύλαξιν τῆς ὀρθοδόξου θρησκείας». Εἰς δὲ τὴν παρατήρησιν τῶν ἀπεσταλμένων τῆς συνόδου, ὅτι δῆθεν ἐγένετο προσθηκη ἀληθὴς καὶ οὐχὶ ψευδής, εἶπεν «οὐχ οὕτως ἐθέσπισαν οἱ Πατέρες, ὅτι ὀρθόδοξος δύναται προσθήκην ποιῆσαι, ὁ δὲ ἀνορθόδοξος ἢ ἑτερόδοξος οὐ δύναται· ἀλλ᾿ εἶπον· οὐδεὶς δύναται τοῦτο ποιῆσαι». Ὁμοίαν ἔδωκεν ἀπάντησιν εἰς τὸν αὐτοκράτορα τῆς Γαλλίας Κάρολον τὸν μέγαν, ὅστις ἠρώτησε τί ὁ Λέων φρονεῖ περὶ προσθήκης.
Ε´.) Καὶ ὁ Πάπας Ἰωάννης ἐν τῇ συνόδῳ τῇ ἐν Κωνσταντινουπόλει συστάσῃ ἐν ἔτει 879, ἀπεδέξατο διὰ τῶν τοποτηρητῶν αὐτοῦ Εὐγενίου καὶ Παύλου τῶν πρεσβυτέρων καὶ Πέτρου τοῦ Καρδιναλίου, τὸν ἐν τῇ Συνόδῳ ταύτῃ ἀναγραφέντα ὅρον ἔχοντα ὡς ἀκολούθως. «Εἴτις παρὰ τοῦτο τὸ ἱερὸν Σύμβολον τολμήσει ἕτερον ἀναγράψαι, ἢ προσθεῖναι, ἢ ἀφαιρεῖν, ἢ ὅρον ὀνομάσαι, ἢ προσθήκην, κατάκριτος καὶ πάσης χριστιανικῆς ὁμολογίας ἀλλότριος». Καὶ περὶ τῆς καταδικαζομένης ταύτης προσθήκης γράφων πρός τινα τῆς Μωραβίας Ἐπίσκοπον διαποροῦντα περὶ τοῦ πρακτέου, ὁ αὐτὸς Πάπας Ἰωάννης ἀποφαίνεται ὧδε. «Πάλιν προδηλοῦμεν τῇ αἰδεσιμότητί σου, ἵνα περὶ τοῦ ἄρθρου τούτου, δι᾿ ὃ συνέβη τὰ σκάνδαλα μέσον τῶν Ἐκκλησιῶν τοῦ Θεοῦ, ἔχῃ πληροφορίαν εἰς ἡμᾶς ὡς οὐ μόνον οὐ λέγομεν τοῦτο, ὅτι τὸ Πνεῦμα καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεται, ἀλλὰ καὶ τοὺς πρώτους θαρρήσαντας τῇ ἑαυτῶν ἀπονοίᾳ τοῦτο ποιῆσαι παραβάτας τῶν θείων λόγων κρίνομεν, καὶ μεταποιητὰς τῆς θεολογίας τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ καὶ τῶν Πατέρων, οἳ συνοδικῶς συνελθόντες παρέδωκαν τὸ ἅγιον Σύμβολον». Ὑπέσχετο δὲ ὁ μακάριος Πάπας Ἰωάννης πρὸς τὸν ἁγιώτατον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, τὸν σοφώτατον Φώτιον, τὴν παντελῆ ἐξαφάνισιν τῆς Ἱσπανικῆς ἐκείνης προσθήκης ἀπὸ τῶν Ἐκκλησιῶν τῆς Δύσεως. Ἀλλ᾿ ἐπανιτέον ἐπὶ τὸ προκείμενον.
Μετὰ τὸν θάνατον Χριστοφόρου καὶ Σεργίου, τῶν Παπῶν τῶν τολμησάντων τὴν προσθήκην εἰς τὸ Ἅγιον Σύμβολον καὶ τὰ ἄλλα καινοτομήματα, ἀνῆλθον τὴν παπικὴν ἕδραν πλείονες τῶν τριάκοντα, καθότι μετὰ τὴν προσθήκην ἐγένοντο ὀλιγόβιοι, μεθ᾿ οὓς ἐγένετο Πάπας Λέων ὁ Θ´. Ἰδὼν ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Μιχαὴλ ὁ Κηρουλάριος (ἐν ἔτει 1053) ἄνθρωπος ἁγιώτατος, τὴν περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος βλασφημίαν κορυφουμένην εἰς ἀνέλπιστον κακὸν εἰς τὴν Ρώμην, καὶ ὅτι οἱ Λατῖνοι ἰουδαΐζοντες, χρῶνται ἐν τῇ ἁγίᾳ εὐχαριστίᾳ ἀζύμοις, ἔγραψεν ἐπιστολὴν μετὰ τοῦ ἀρχιεπισκόπου Ἀχρίδος Λέοντος, πρὸς Ἰωάννην τὸν ἐπίσκοπον Τράνης τῆς Ἀπουλίας, καὶ δι᾿ αὐτοῦ πρὸς πάντας τοὺς Λατίνους ἀρχιερεῖς καὶ πρὸς τὸν Πάπαν, δι᾿ ἧς ἤλεγχε τοὺς Λατίνους διὰ τὰ ὑπ᾿ αὐτῶν καινοτομηθέντα, οἷον διὰ τὰ ἄζυμα, διὰ τὴν τοῦ Σαββάτου νηστείαν, διὰ τὰ πνικτά, διότι δὲν ἐτίμων πρεπόντως τὰ λείψανα τῶν Ἁγίων, καὶ τὰς εἰκόνας αὐτῶν, οὔτε τὸν μέγαν Βασίλειον, καὶ τὸν θεῖον Χρυσόστομον συνηρίθμουν μετὰ τῶν ἁγίων, διότι ἐξύριζον τὸ γένειον, ἔφερον δακτυλίους μνηστευόμενοι τὰς Ἐκκλησίας ὡς τὰς γυναῖκας κ.τ.λ. Ὁ Καρδινάλιος Οὐμβέρτος, ὢν τότε πρεσβευτὴς τοῦ Πάπα παρὰ τῷ ἐπισκόπῳ Τράνης, μεταφράσας τὴν ἐπιστολὴν τοῦ Πατριάρχου Μιχαὴλ εἰς γλῶσσαν λατινικήν, ἐκόμισεν αὐτὴν πρὸς τὸν Πάπαν Λέοντα Θ´. Ὅμως ὁ Πάπας Λέων ὡς μὴ ὤφειλε οὐχὶ μόνον ἀμετάθετος ἔμεινεν, ἀλλὰ καὶ πρέσβεις αὐτὸς ἀνταπέστειλεν εἰς Κωνσταντινούπολιν, αὐθεντικῶς καὶ κυριαρχικῶς διατάσσων τὴν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν, ἵνα παραδεχθῇ τὰ Παπικὰ θεσπίσματα, ἵνα καὶ αὐτὴ ἐν ἄλλοις λόγοις συμμέτοχος γένηται τοῦ πνευματικοῦ ἐγκλήματος, ὅπως οὕτω ἐκλείψῃ πᾶσα μαρτυρία καὶ πᾶς διαφραφῇ ἔλεγχος τῶν ρωμαϊκῶν ἀποπλανήσεων ἀπὸ τῆς μιᾶς τοῦ Χριστοῦ καθολικῆς Ἐκκλησίας. Ἔγραψε δὲ καὶ πρὸς τὸν αὐτοκράτορα διὰ τῶν πρεσβευτῶν Οὐμβέρτου, Πέτρου καὶ Φρειδερίκου, οἵτινες ἀφίκοντο εἰς Κωνσταντινούπολιν ἐν ἔτει 1054. Ὁ Καρδινάλιος Οὐμβέρτος ἐνεχείρισε τῷ αὐτοκράτορι σύγγραμμα ἀντιρρητικὸν πρὸς τὰ ὑπὸ τοῦ Πατριάρχου Μιχαὴλ γραφέντα, συντεθὲν ὑπ᾿ αὐτοῦ ἐν εἴδει διαλόγου, ὅπερ προστάξει βασιλικῇ μετεφράσθη εἰς τὴν Ἑλληνικὴν γλῶσσαν. Ἡ πρεσβεία αὕτη τυχοῦσα ἐξαιρέτου ὑποδοχῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει τοσοῦτον ἰταμῶς καὶ τραχέως προσεφέρετο, ὥστε προὐκάλεσε τὴν κοινὴν ἀγανάκτησιν. Διὰ τοῦτο δὲ καὶ αὐτὸς ὁ Πατριάρχης δυσηρεστήθη καὶ μόνον ἅπαξ ὑποδεχθεὶς αὐτήν, ἐπέμεινεν εἶτα εἰς τὴν διὰ συνόδου συνεννόησιν καὶ λύσιν τῶν διαφορῶν.
Ἡ διαγωγὴ αὕτη τοῦ Πατριάρχου ἀντὶ νὰ σωφρονίσῃ αὐτοὺς κατέστησε θρασυτέρους. Καὶ δὴ ὁ Οὐμβέρτος ἐν τῇ Μονῇ τοῦ Στουδίου, ἔνθα ἐφιλοξενοῦντο, προὐκάλει συζητήσεις καὶ ἀντεγκλήσεις. Ἕνεκα δὲ τούτου ἠναγκάσθη ὁ ἐν Μοναχοῖς Νικήτας ὁ Στηθάτος νὰ συντάξῃ σύγγραμμα κατὰ Λατίνων κατὰ προτροπὴν τοῦ Πατριάρχου,([32]) εἰς τὸ ὁποῖον ἀπαντῶν ὁ Οὐμβέρτος ἐπὶ τοσοῦτον ἐτραχύνθη, ὥστε σχεδὸν εἶχε προετοιμάσει τὴν μοιραίαν λύσιν τοῦ ζητήματος([33]). Οὗτος δηλαδὴ ἀφ᾿ οὗ πανταχοῦ διὰ τῶν συζητήσεων ἐγένετο αἴτιος διαφόρων ταραχῶν κινῶν τὴν κοινὴν ἀγανάκτησιν, βλέπων ὅτι οὐδ᾿ ὁ Πατριάρχης ἐσκέπτετο κἂν νὰ ἔλθῃ εἰς συνεννόησιν μετ᾿ αὐτοῦ, «Ἡμεῖς, λέγει, τὴν αὐτῶν συντυχίαν παρῃτησάμεθα καὶ τὴν ἔντευξιν διά τε τὸ ἀμεταθέτους ἔχειν αὐτοὺς τῆς δυσσεβείας πεπεῖσθαι, καὶ ὅτι ἄνευ τῆς σῆς μακαριότητος καὶ τῶν ἄλλων ἁγιωτάτων Πατριαρχῶν περὶ τοιούτων λόγους πρὸς τοὺς τοποτηρητὰς τῆς Ρώμης ἀνακινεῖν, καὶ ἀνάξιον ὅλως, καὶ τῇ κατὰ τοὺς ἄνω χρόνους ἐν τοῖς τοιούτοις κρατησάσῃ συνηθείᾳ ἐναντίον καὶ ἀκατάλληλον ἐνομίζομεν»([34]). Ἐπιχειρεῖ τὴν πρωτάκουστον ἐκείνην πρᾶξιν, τὴν ὁποίαν μόνον οἱ ὑπὸ τοῦ σατανικοῦ πνεύματος τοῦ παπικοῦ πρωτείου ἐλαυνόμενοι ἠδύναντο νὰ ἐπιχειρήσωσιν. Τῇ 16 Ἰουλίου τοῦ ἔτους 1054 ὁ ρηθεὶς Οὐμβέρτος καὶ τὰ λοιπὰ μέλη τῆς πρεσβείας εἰσέρχονται θρασέως εἰς τὸν ναὸν τῆς Ἁγίας Σοφίας ἐν καιρῷ τῆς θείας λειτουργίας καὶ ἐνώπιον παντὸς τοῦ Κλήρου καὶ τοῦ λαοῦ, θέτουσιν ἐπὶ τῆς ἁγίας τραπέζης γραφήν, δι᾿ ἧς πάντας τοὺς μὴ συνεπαγομένους τοῖς αὐτῶν δυσσεβήμασιν ὀρθοδόξους ἀναθέματι καθυπέβαλον· εἶτα δὲ ἐξελθόντες τοῦ ναοῦ ἀπέπλευσαν εἰς τὴν Ρώμην.
Ὁ ἀοίδιμος Πατριάρχης Μιχαὴλ εὐθὺς μετὰ τὴν ἀναχώρησιν τῶν τοῦ Πάπα τοποτηρητῶν, συνεκρότησεν Σύνοδον Οἰκουμενικὴν εἰς ἣν προὐκαθέζετο ὁ αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος ὁ Μονομάχος, καὶ ἐν ᾗ πολλοὶ μητροπολῖται καὶ ἐπίσκοποι παρουσίασαν. Ἡ Σύνοδος αὕτη ἐξέδωκε σημείωμα κατὰ τοῦ ἐπὶ τῆς ἁγίας τραπέζης ριφθέντος λιβέλλου, καὶ τῇ 20 Ἰουλίου τοῦ ἔτους 1054 ἀναθέματι καθυπέβαλεν αὐτόν τε καὶ τοὺς γράψαντας ἢ εἰς τὴν σύνταξιν αὐτοῦ συναινέσαντας καὶ πάντας τοὺς κατὰ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως βλασφημήσαντας. Οἱ δὲ λοιποὶ Πατριάρχαι καί περ μὴ παρουσιάσαντες ἐν τῇ συνόδῳ ταύτῃ, ἀπεδέξαντο, τὰ ὑπ᾿ αὐτῆς ἀποφασισθέντα καὶ ἐπεψηφίσαντο, καὶ τὸν Πάπαν τελείως τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας ἀπέκοψαν, καὶ τῆς ἑαυτῶν κοινωνίας ἀπεχώρισαν καὶ τῶν διπτύχων διέγραψαν. Ἔκτοτε δὲ οὐδεὶς τῆς Ἀνατολικῆς ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας νομίζει τοὺς Λατίνους ὁμοδόξους([35]).
Ἡ ἐπὶ Μιχαὴλ τοῦ Κηρουλαρίου ἆρα Σύνοδος ἐξ ἁπάσης συγκροτηθεῖσα τῆς Ὀρθοδόξου καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἀνατολῆς ἀπεκήρυξε τὴν Ρωμαϊκὴν Ἐκκλησίαν, ἔσχισε καὶ ἀπεχώρισεν αὐτὴν ἀπὸ τοῦ καθολικοῦ σώματος καὶ τὰς προτέρας κοινωνίας ὡς ἀθεράπευτον νοσοῦσαν νόσον, καὶ ἀμετάθετον μένουσαν εἰς τὴν ὁδὸν τῆς καινοτομίας. Καὶ οὕτω τῶν δύο Ἐκκλησιῶν ἀπ᾿ ἀλλήλων χωρισθεισῶν συνεπληρώθη τὸ σχίσμα ἔκτοτε δὲ καὶ ἐξακολουθεῖ ὑφιστάμενον. Καὶ ἡμεῖς μὲν τηροῦμεν καὶ τηρήσομεν τοὺς ὅρους τῶν Οἰκουμενικῶν καὶ ἁγίων Συνόδων καὶ τοὺς θεσμοὺς τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἐκεῖνοι δὲ ἔκτοτε ἐξοκείλαντες μένουσιν ἐν τῇ πλάνῃ τῆς κακοδόξου αὐτῶν αἱρέσεως.
Ἐκ πάντων τῶν ἀνωτέρω εἰρημένων ἐναργέστατα ἐξελέγχεται, ὅτι τὸ αἴτιον τοῦ σχίσματος τῶν δύο ἐκκλησιῶν ἦτο ἡ ὑπὸ τῶν Λατίνων ἐν τῷ ἁγίῳ Συμβόλῳ γενομένη προσθήκη· ἡ φιλαρχία καὶ ἀναμαρτησία([36]) καὶ λατρεία τοῦ πάπα· οἱ ἄθεσμοι νεωτερισμοὶ καὶ τὰ καινοτομήματα τῆς Λατινικῆς Ἐκκλησίας, οἷον ἡ διὰ τῶν ἀζύμων θυσία, ἡ στέρησις τῶν λαϊκῶν ἀπὸ τῆς μεταλήψεως τοῦ ἑτέρου εἴδους τῆς εὐχαριστίας, τὸ δι᾿ ἐπιχύσεως ἢ διὰ ραντισμοῦ βάπτισμα καὶ τὰ λοιπὰ καινοτόμα δόγματα καὶ ἔθιμα αὐτῆς. Ἐὰν ἡ Λατινικὴ ἐκκλησία ἀφαιρέσῃ ἐκεῖνο ὅπερ παρανόμως προσέθηκεν ἐν τῷ ἁγίῳ Συμβόλῳ, καὶ τὰ λοιπὰ καινοτόμα δόγματα καὶ ἔθιμα αὐτῆς· ἐὰν καταβιβάσῃ τὸν Πάπα αὐτῆς ἀπὸ τὰ ὕψη τῆς ὑπερηφανείας καὶ ἀλαζονείας εἰς τὴν εὐαγγελικὴν ταπείνωσιν· εὐθὺς γινόμεθα μία ψυχὴ καὶ ἓν σῶμα. Εὐθὺς καὶ ἡ Λατινικὴ ἐκκλησία ἀντὶ τῆς φθαρτῆς καὶ ἁμαρτωλῆς κεφαλῆς τοῦ Πάπα, ἀναλαμβάνει κεφαλὴν ἄφθαρτον καὶ ἀναμάρτητον τὸν Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ, τὸν ἐν δεξιᾷ τοῦ θρόνου τῆς μεγαλωσύνης καθήμενον, τὸν ὅσιον καὶ ἄκακον καὶ ἀμίαντον καὶ αἰώνιον Ἀρχιερέα.
Μετὰ τὸ σχίσμα τῆς Λατινικῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς, πολλάκις καὶ ἐν διαφόροις καιροῖς καὶ τόποις προεβλήθη τῶν κεχωρισμένων τούτων Ἐκκλησιῶν ἡ ἕνωσις ὑπό τε τῶν αὐτοκρατόρων τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ τῶν Παπῶν τῆς Ρώμης, ἀλλ᾿ οὐδέποτε κατωρθώθη νὰ συντελεσθῇ ἡ εὐκταία ἕνωσις. Διότι οὔτε οἱ αὐτοκράτορες τῆς Κωνσταντινουπόλεως, οὔτε οἱ Πάπαι τῆς Ρώμης διεπραγματεύοντο ἐπὶ καλῇ τῇ πίστει. Ἀλλ᾿ οἱ μὲν αὐτοκράτορες ἔπραττον τοῦτο ἵνα ἐπικουρίαν κατὰ τῶν πολεμίων αὐτῶν παρὰ τῶν Παπῶν λάβωσιν, οἱ δὲ Πάπαι, ἵνα τὴν Ὀρθοδόξον Ἀνατολικὴν Ἐκκλησίαν ὑποτάξωσι τῇ Λατινικῇ. Διὰ τοῦτο δέ, ἂν καὶ ἀπὸ τοῦ 12ου αἰῶνος ἐγένοντο διάφοροι ἀπόπειραι πρὸς ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν, καὶ συχνάκις προσεκλήθησαν κατὰ τὴν ἀρχαιότητα διὰ παπικῶν ἐγκυκλίων αἱ σεμναὶ ἐκκλησίαι τῆς Ἀνατολῆς πρὸς ἕνωσιν, ὅμως ἀπέτυχον πᾶσαι ὡς ἐπίσης ἀπέτυχον καὶ αἱ κατὰ τοὺς τελευταίους χρόνους γενόμεναι διὰ διαφόρων παπικῶν ἐγκυκλίων πρὸς τὸν αὐτὸν σκοπὸν προσκλήσεις, ὧν τελευταία εἶναι ἡ ὑπὸ τοῦ νῦν παπεύοντος Λέοντος ΙΓ´ ἐκδοθεῖσα κατὰ τὸ παρελθὸν ἔτος, ἐπειδὴ αἱ τῆς Ἀνατολῆς Ὀρθόδοξοι Ἐκκλησίαι δὲν δύνανται ν᾿ ἀναγνωρίσωσιν ἄλλον θεμέλιον ἢ ἄλλην κεφαλὴν παρὰ τὸν κείμενον, ὅς ἐστιν ὁ Χριστός, ὁ μονογενὴς Υἱὸς τοῦ Πατρός, ἡ κεφαλὴ τῆς Ἐκκλησίας. Ἐν τοῖς ἐφεξῆς θέλομεν ἱστορήσει τὰ κατὰ τοιαύτην τινὰ πρὸς ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν ἀπόπειραν, ἥτις τυγχάνει ἡ σπουδαιοτέρα πασῶν, διότι οὐδέποτε θερμότερον διεξήχθησαν πρὸς τὸν σκοπὸν τοῦτον διαπραγματεύσεις, τῶν διεξαχθεισῶν ἐπὶ Μιχαὴλ τοῦ Παλαιολόγου αὐτοκράτορος Κωνσταντινουπόλεως, καὶ Γρηγορίου Ι´ ἐπισκόπου Ρώμης. Ἀλλ᾿ ἵνα καὶ ἐνταῦθα οἱ ἀναγνῶσται ἐννοήσωσιν εὐχερέστερον τοὺς λόγους τῆς παρατροπῆς τῆς πίστεως τοῦ λατινόφρονος τούτου αὐτοκράτορος τῆς Κωνσταντινουπόλεως, Μιχαὴλ τοῦ Παλαιολόγου, ἀρχόμεθα ἀπὸ τῆς ἐπισκοπήσεώς τῆς τότε πολιτικῆς τῶν πραγμάτων καταστάσεως.
Κατὰ τὸ 1184 ἔτος Ἀνδρόνικος ὁ Κομνηνός, τυφλώσας τὸν νόμιμον τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους κληρονόμον, Ἀλέξιον τὸν Κομνηνόν, καὶ ἐπὶ τέλους δολοφονήσας αὐτόν, ἥρπασεν αὐτὸς τὴν ἀρχήν, ἀλλὰ ἡ βασιλεία αὐτοῦ ἥτις ἄλλως τε ἦτο μεστὴ βδελυρῶν κακουργημάτων, διετέλεσε βραχυχρόνιος, διότι ἐφονεύθη καὶ ὁ Ἀνδρόνικος μετὰ βασάνων, τῶν ὁποίων ἡ παρὰ Νικήτᾳ τῷ Χωνιάτῃ ἀνάγνωσις ἐμποιεῖ φρίκην([37]). Ἐμφανισθεὶς σιδηροδέσμιος ἐνώπιον τοῦ Ἰσαακίου, λέγει ὁ συγγραφεὺς οὗτος, ὕβρεσι βάλλεται, καὶ κατὰ κόρρης ραπίζεται, τοὺς γλουτοὺς ἐπικρούεται, τὸ γένειον τίλλεται, τοὺς ὀδόντας ἐκριζοῦται, τὸν ἕτερον τῶν ὀφθαλμῶν ἐξορύσσεται, τὴν κεφαλὴν ψιλοῦται τριχῶν, εἰς κοινὸν ἐκδίδοται παίγνιον, τύπτεται πυγμαῖς, τὴν δεξιὰν χεῖρα ἀποκόπτεται καὶ ἐπὶ τέλους ρίπτεται εἰς φυλακὴν ἄσιτος, ἄποτος, ὑπ᾿ οὐδενὸς περιποιούμενος. Μετά τινας ἡμέρας ἐξορύσσεται καὶ τὸν ἄλλον ὀφθαλμὸν καὶ καθεζόμενος ἐπὶ ψωριώσης καμήλου, περιάγεται εἰς τὴν ἀγοράν, ἔνθα ἐν μέσῳ ἀρρήτων σαρκασμῶν καὶ ὕβρεων ἀναρτᾶται ἀπὸ τῶν ποδῶν καὶ ἐπὶ τέλους φονεύεται. Ἀλλ᾿ ἡ θεία δίκη δὲν ἀφῆκεν ἀτιμώρητον τὸν τοιαῦτα κατ᾿ αὐτοῦ διαπραξάμενον καὶ διαδεχθέντα αὐτὸν ἐπὶ τοῦ θρόνου Ἰσαάκιον Ἄγγελον· διότι καὶ οὗτος ἐκθρονίζεται ὑπὸ τοῦ ἰδίου ἀδελφοῦ Ἀλεξίου καὶ τυφλωθεὶς ἐν τῇ εἰς Βήραν Μονῇ, ἣν ὁ πατὴρ τοῦ Ἀνδρονίκου εἶχεν οἰκοδομήσει, κλείεται μετὰ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, Ἀλεξίου ἐπίσης καλουμένου, εἰς εἱρκτήν, ἐν τῇ ὁποίᾳ σκληρὰν ἔλαβε πεῖραν τῆς ἀσταθείας τῶν ἀνθρωπίνων πραγμάτων.
Ὁ ἐν τῇ εἱρκτῇ μετὰ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ Ἰσαακίου ἐγκεκλεισμένος Ἀλέξιος, διαλαθὼν τοὺς φύλακας αὐτοῦ κατώρθωσε νὰ δραπετεύσῃ καὶ ὑπ᾿ ὀλίγων τινῶν παρακολουθούμενος νὰ μεταβῇ εἰς τὴν Ἑσπερίαν ἐπὶ τῇ ἐλπίδι, ὅτι οἱ ἐκεῖ βασιλεῖς ἠδύναντο νὰ ἀναγάγωσιν αὐτὸν εἰς τὸν θρόνον τοῦ Βυζαντίου. Καὶ πρῶτον μὲν ἀπηυθύνθη πρὸς τὸν ἡγεμόνα τῆς Γερμανίας Φίλιππον σύζυγον τῆς θείας αὐτοῦ Εἰρήνης (κατ᾿ ἄλλους δὲ ἀδελφῆς αὐτοῦ). «Ἦν δὲ τηνικαῦτα στρατιὰ Λατίνων μεγάλη (λέγει Νικήτας ὁ Χωνιάτης) ὑπὸ ἡγεμόνας Βαλδουΐνον τὸν κόμητα τῆς Φλάνδρας, καὶ τὸν Δούκα τῆς Βενετίας Ἑρρῖκον Δάνδουλον ἑτοίμη νὰ πλεύσῃ εἰς Παλαιστίνην κατὰ τῶν Σαρακηνῶν». Πρὸς τοὺς ἡγεμόνας τῆς στρατιᾶς ταύτης ἀπεστάλη ὁ Ἰσαακίου υἱὸς Ἀλέξιος ἐφοδιασθεὶς διὰ συστατικῶν ἐπιστολῶν τοῦ Πάπα Ἰννοκεντίου καὶ τοῦ βασιλέως τῆς Γερμανίας Φιλίππου, δι᾿ ὧν προέτρεπον αὐτούς, ἵνα τὸν Ἀλέξιον τῷ πατρικῷ θρόνῳ ἐγκαταστήσωσιν. «Ὁ δὲ Ἀλέξιος οὐ μόνον θαλάσσας χρημάτων αἰτησαμένοις κατένευσεν, ἀλλὰ καὶ σύναρσιν κατὰ Σαρακηνῶν μεθ᾿ ὁπλομάχων Ρωμαίων καὶ τρικρότων νηῶν πεντήκοντα. Τὸ δὲ μεῖζον καὶ ἀτοπώτατον, παρεκτροπὴν πίστεως ὁποία τοῖς Λατίνοις ἀσπάζεται, καὶ τῶν τοῦ Πάπα προνομίων καινισμόν, μετάθεσίν τε καὶ μεταποίησιν τῶν παλαιῶν Ρωμαίοις ἐθῶν συγκατέθετο».([38])
Οἱ ἡγεμόνες τῆς σταυροφορίας ταύτης, ὧν ὁ ἀρχικὸς σκοπὸς ἦν οὐχὶ τῆς Ἱερουσαλὴμ ἡ ἐλευθέρωσις, ἀλλὰ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἡ ἅλωσις, ἔχοντες νῦν εὔλογον ἀφορμὴν τὴν τοῦ Ἀλεξίου εἰς τὸν αὐτοκρατορικὸν θρόνον ἀποκατάστασιν ἀπέπλευσαν εἰς Κωνσταντινούπολιν. Ὁ βασιλεὺς τῆς Κωνσταντινουπόλεως Ἀλέξιος μετὰ μικρὰν ἀντίστασιν, ἀπεφάσισε νὰ ἐγκαταλείψῃ τὴν πόλιν. Ἀνακοινώσας λοιπὸν τὴν πρόθεσιν αὐτοῦ ταύτην εἰς ὀλογίστους, καὶ λαβὼν μεθ᾿ ἑαυτοῦ δέκα κεντηνάρια χρυσίου καὶ διάφορα ἄλλα τιμαλφῆ πράγματα, ἀνεχώρησε νύκτωρ πρὸς Δελβετόν. Ἡ νὺξ εἶχεν ἤδη διακόψει τὰ πολεμικὰ ἔργα, καὶ οἱ κάτοικοι ἀνελάμβανον ἐν τοῖς κόλποις τοῦ ὕπνου ἐκ τῶν καμάτων αὐτῶν. Σιγὴ βαθυτάτη ἐπεκράτει καθ᾿ ἅπασαν τὴν πόλιν, ὅτε κραυγή τις ἀντήχησεν εἰς ὅλας τὰς ὁδούς. «Ἔλειψε πλέον ὁ Ἀλέξιος Κομνηνός! ἔλειψεν ὁ τύραννος! ἐφυγαδεύθη!». Πάραυτα ὁ θόρυβος διεδέξατο τὴν τέως ἠρεμίαν, λαμπάδες ἐφώτισαν ὅλα τὰ παράθυρα, ἐρωτήσεις καὶ ὁμιλίαι ἠκούσθησαν πανταχοῦ: «Τίς θὰ μᾶς ὑπερασπισθῇ;» ἠρώτων οἱ μέν. «Τίς θὰ μᾶς παραδώσῃ εἰς τοὺς Φράγκους;» ἔλεγον οἱ ἄλλοι· πάντες δ᾿ ὁμοφώνως ἤρξαντο νὰ ὑβρίζωσι τὸν Ἀλέξιον, ἅρπαγα τοῦ θρόνου ἀποκαλοῦντες αὐτὸν καὶ φαῦλον καὶ αἴσχιστον. Τέλος ὁ λαὸς ἐξαγαγὼν τὸν ἐν τῇ εἱρκτῇ μένοντα τυφλὸν Ἰσαάκιον, ἀνέθεσεν ἐπ᾿ αὐτὸν ὡς ἐπὶ ἄγκυραν ἱεράν, πᾶσαν αὐτοῦ τὴν ἐλπίδα, καὶ ἀνηγόρευσεν αὐτὸν αὖθις βασιλέα. Ὁ Ἰσαάκιος τότε θέλων νὰ πληρώσῃ τὰ ὑπὸ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ τοῖς Λατίνοις ὑποσχεθέντα χρήματα, καὶ φόρους νέους ἐπέβαλε καὶ ἐκ τῶν Ἐκκλησιῶν τὰ ἀργυρᾶ καὶ χρυσᾶ σκεύη ἀφῄρεσε. Ταῦτα ἐξώργισαν τὸν λαόν, ὅστις στασιάσας ἀνηγόρευσε βασιλέα νέον τινὰ Νικόλαον Καναβὸν καλούμενον. Μετὰ τὴν πάροδον ὅμως ὀλίγου χρόνου Ἀλέξιός τις Μούρτσουφλος ἐπονομαζόμενος τὸν μὲν Καναβὸν ἐφυλάκισεν, ἔπνιξε δὲ τὸν υἱὸν τοῦ Ἰσαακίου Ἀλέξιον, ἐπ᾿ ὀλίγιστον μετὰ τοῦ ἑαυτοῦ πατρὸς βασιλεύσαντα, καὶ κατέλαβεν αὐτὸς τὴν ἀρχήν. Καταλαβὼν οὕτως ὁ Μούρτσουφλος τὴν ἀρχήν, καὶ προβλέπων τὸν πρὸς τοὺς Φράγκους ἐπικείμενον πόλεμον, ἤρξατο ὀχυρῶν τὴν πόλιν. Ὁ Μούρτσουφλος, ἀντέστη γενναίως εἰς τὰς ἐφόδους τῶν Λατίνων καὶ πολλάκις ἀπέκρουσεν αὐτοὺς τῶν τειχῶν, μέχρις οὗ ἐπὶ τέλους, οἱ μὲν Λατῖνοι εἰσῆλθον εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν τῇ 12 Ἀπριλίου 1204, τὴν Δευτέραν τῆς ἕκτης ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν, ὁ δὲ Μούρτσουφλος βλέπων, ὅτι οὐδεμία σωτηρίας ἐλπὶς πλέον ὑπελείπετο καὶ φοβούμενος μὴ συλληφθῇ, ἐδραπέτευσε, βασιλεύσας μῆνας δύο καὶ ἡμέρας δεκαέξ.
Τὴν διαγωγὴν τῶν σταυροφόρων κατὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως διὰ τῶν ζοφερωτέρων χρωμάτων εἰκονίζουσιν οἱ Βυζαντινοὶ ἱστοριογράφοι. «Ὦ πόλις, πόλις, ἐπιφωνεῖ ὁ αὐτόπτης τῆς καταστροφῆς Νικήτας, πόλεων πασῶν ὀφθαλμέ, ἄκουσμα παγκόσμιον, θέαμα ὑπερκόσμιον, ἐκκλησιῶν γαλουχέ, πίστεως ἀρχηγέ, ὀρθοδοξίας ποδηγέ, λόγων μέλημα, καλοῦ παντὸς ἐνδιαίτημα, τίνες κακοποιοὶ δυνάμεις ᾐτήσαντό σε καὶ ἔλαβον εἰς συνίασιν; τίνες ἀλάστορες, φθονεροὶ καὶ ἀμείλικτοι δαίμονες κῶμόν σοι ἐπεκώμασαν ἄγριον;». Καὶ αὐτοὶ οἱ ἐξ Ἑσπερίας χρονογράφοι δὲν ἐδίστασαν νὰ ὁμολογήσωσιν, ὅτι πρὸ μὲν τῆς ἁλώσεως οἱ σταυροφόροι ἦσαν ἅγιοι, μετὰ τὴν ἅλωσιν δ᾿ ἐγένοντο δαίμονες. Καὶ ὄντως οὐδὲν ἱερόν, οὐδὲν ὅσιον ἐσεβάσθησαν οἱ κατ᾿ εὐφημισμὸν ἀποκληθέντες σταυροφόροι, ἐν ᾧ πράγματι ἦσαν σταυροφθόροι.
Ὕβρισαν τὰ θεῖα καὶ τὰ ἀνθρώπινα. Ἐξέκλιναν εἰς πράξεις θηριώδεις. Χριστιανοὶ ὄντες ἐφάνησαν καὶ τῶν ἀπίστων ἀπιστότεροι. «Τί δ᾿ ἂν πρῶτον, τί δ᾿ ἔπειτα, τί δ᾿ ὑστάτιον καταλέξαιμι, λέγει ὁ αὐτόπτης μάρτυς Νικήτας ὁ Χωνιάτης, τῶν τηνικαῦτα τολμωμένων παρὰ τῶν παλαμναίων ἐκείνων ἀνδρῶν; Ὤ μοι τῆς ἀτίμου τῶν προσκυνητῶν εἰκόνων κατεδαφίσεως! ὢ τῆς τῶν λειψάνων τῶν ὑπὲρ Χριστοῦ παθόντων κατὰ τόπων ἐναγῶν ἀκοντίσεως! τὸ δὲ φρικῶδες καὶ ἀκουόμενον, ἦν ὁρᾶν τὸ θεῖον αἷμα καὶ σῶμα Χριστοῦ κατὰ γῆς χεόμενον καὶ ριπτόμενον. Οἱ δὲ τὰ τιμαλφῆ δοχεῖα τούτων διαρπάζοντες τὰ μὲν διέθραυον καὶ τοὺς ἐγκειμένους κόσμους ἐνεκολπίζοντο, τὰ δὲ εἰς σίτων κανᾶ καὶ οἴκων κεράσματα ταῖς ἑαυτῶν τραπέζαις παρέφερον οἱ τοῦ Ἀντιχρίστου πρόδρομοι, καὶ τῶν προσδοκωμένων πανασεβῶν πράξεων ἐκείνου πρωτουργοὶ καὶ προάγγελοι. Ἀτέχνως τοίνυν ὑπὸ τοῦδε τοῦ γένους ὡς πάλαι ποτὲ καὶ τότε ἀπημφιάζετο Χριστὸς καὶ ὑβρίζετο, καὶ μερισμοὶ καὶ κλῆροι τῶν αὐτοῦ ἱματίων ἐγίνοντο, καὶ μόνον οὐ λογχευόμενος τὴν πλευρὰν θεορρύτου ρύακος αἵματος εἰς γῆν καὶ πάλιν ἀπέσταξε. Τὰ δ᾿ ἐπὶ νεὼ τοῦ μεγίστου ἠσεβημένα οὐδὲ ἀκοαῖς εἰσιν εὐπαράδεκτα». Οἶκοι, ναοί, ἀνάκτορα, τάφοι αὐτοκρατόρων ἐναλλὰξ ἐσκυλεύθησαν καὶ ἐλαφυραγωγήθησαν. Σκεύη ἱερὰ μετὰ τῶν εὐτελεστέρων ἀγγείων ἐπεσωρεύοντο φύρδην μίγδην ὑπὸ τῶν ἁρπάγων καὶ δι᾿ ἡμιόνων ἢ ἵππων μετεφέροντο εἰς τὰ πλοῖα αὐτῶν. Λείψανα ἅγια, κοσμήματα ἐκκλησιῶν, ἀφῃροῦντο βιαίως καὶ παρελαμβάνοντο. Εἰς τὴν ἱστορίαν, τὸν ἀδέκαστον τοῦτον κριτὴν τῶν ἀνθρωπίνων πράξεων, ἀφήνομεν νὰ ἐκθέσῃ λεπτομερῶς τὰς παρθενοφθορίας καὶ τὰς λοιπὰς αὐτῶν ἀκολασίας, διότι ἀφοῦ τὰ θεῖα ἐξηυτέλισαν οἱ σταυροφόροι, δὲν ἦτο, ὡς παντὶ δῆλον, δυνατὸν νὰ φεισθῶσι τῶν ἀνθρωπίνων. «Ὅθεν ἦν εἰς πόνον πᾶσα κεφαλή, ἐν στενωποῖς θρῆνοι καὶ οὐαὶ καὶ κλαυθμοί, ἐν τριόδοις ὀδυρμοί, ἐν ναοῖς ὀλοφυρμοί, ἀνδρῶν οἰμωγαί, γυναικῶν ὀλολυγμοί, ἑλκυσμοί, ἀνδραποδισμοί, διασπασμοί τε καὶ βιασμοὶ σωμάτων συναφῶν πρότερον. Οἱ τῷ γένει σεμνοὶ ἀτίμως περιῄεσαν, οἱ τῷ γήρᾳ γεραροὶ γοεροί, οἱ πλούσιοι ἀνούσιοι. Οὕτως ἐν πλατείαις, οὕτως ἐν γωνίαις, οὕτως ἐν τεμένεσιν, οὕτως ἐν καταδύσεσιν». Τοιαῦτα ὑπῆρξαν ἐν ὀλίγοις τὰ ἄθλια τῶν ἐλευθερωτῶν! τοῦ Χριστιανισμοῦ([39]).
Τελεσθείσης δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα, οἱ ἀρχηγοὶ τῶν σταυροφόρων ὥρισαν τρεῖς ἐκκλησίας, ἐν ταῖς ὁποίαις ἕκαστος τῶν ἱπποτῶν, ὤφειλεν ἐπὶ ποινῇ ἀφορισμοῦ νὰ καταθέσῃ τὴν λείαν αὐτοῦ διὰ νὰ τὴν διανείμωσιν ὀψιαίτερον ἅπαντες ἐξ ἴσου. Διανείμαντες οὕτως οἱ σταυροφόροι τὰ πλούσια λάφυρα τῆς πρωτευούσης τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, παρεδόθησαν εἰς παντοίας τρυφὰς καὶ ἀσελγείας καὶ διακωμωδήσεις τῶν ἐγχωρίων, μὴ βλέποντες τὸ σφάλμα ὅπερ διέπραττον καταστρέφοντες χώραν, τὴν ὁποίαν ὤφειλον νὰ σεβασθῶσιν ὡς ἄλλην πατρίδα αὐτῶν, μὴ σκεφθέντες, ὅτι ἡ καταστροφὴ τῶν νικηθέντων ἠδύνατο ἐν μέλλοντι νὰ συνεπαγάγῃ τὴν τῶν νικητῶν, καὶ ἑπομένως νὰ καταστήσῃ αὐτοὺς ἐξίσου πρὸς τοὺς Γραικοὺς πένητας. Ἀνανήψαντες ἐπὶ μικρὸν τῆς μέθης αὐτῶν, ἀπεφάσισαν νὰ ἀσχοληθῶσι περὶ τὴν παγίωσιν πρῶτον τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει κατακτήσεως αὐτῶν χρίοντες βασιλέα. Ἀλλ᾿ ἐπειδὴ ἕκαστον ἔθνος ἐκ τῶν μετασχόντων τῆς σταυροφορίας ἠξίου δι᾿ ἑαυτὸ τὸ σκῆπτρον καὶ τὸ στέμμα, διὰ τοῦτο οἱ Βαρῶνοι καὶ οἱ κόμητες, θέλοντες νὰ προλάβωσι τὰ ἐκ τῆς πρὸς ἀλλήλους ἐμφυλίου ρήξεως δυστυχήματα ἐξελέξαντο δώδεκα ἐκλογεῖς, ἐν οἷς ἓξ ἦσαν Ἑνετοὶ καὶ ἓξ Γάλλοι. Οἱ δώδεκα οὗτοι ὡρκίσθησαν ἐπὶ τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου νὰ προβῶσιν ἐν συνειδήσει εἰς τὴν ἐκλογὴν τοῦ Αὐτοκράτορος. Τρεῖς δ᾿ ἦσαν οἱ μᾶλλον τῶν ἄλλων ὑπὲρ ἑαυτῶν τὰς ψήφους τῶν ἐκλογέων συνενοῦντες, ὁ Ἑρρῖκος Δάνδολος, ὁ μαρκήσιος τῆς Μονφεράτης, καὶ ὁ Βαλδουΐνος κόμης τῆς Φλάνδρας, ὅστις ἠγαπᾶτο ὑπὸ τῶν στρατιωτῶν αὐτοῦ ἐτιμᾶτο δὲ καὶ ὑπ᾿ αὐτῶν τῶν γραικῶν εἰς αὐτὸν δὲ τέλος ἐκληρώθη ἡ βασιλεία. Καὶ τῇ 23 Μαΐου 1204 ὁ Βαλδουΐνος ὡδηγήθη πανηγυρικῶς εἰς τὴν ἁγίαν Σοφίαν, καὶ ἔλαβε τὴν πορφύραν ἐκ τῶν χειρῶν τοῦ παπικοῦ ἐξάρχου ἐκπληροῦντος χρέη πατριάρχου.
Μολονότι δὲ πρὸ τῆς τελετῆς τῆς στέψεώς του ὁ νέος αὐτοκράτωρ διένειμεν εἰς τοὺς συμπολεμιστὰς αὐτοῦ τὰ πρώτιστα τῆς αὐτοκρατορίας ἀξιώματα, ἐν τούτοις οἱ κόμητες καὶ οἱ βαρῶνοι τῶν σταυροφόρων ἦσαν ἀνυπόμονοι νὰ διανεμηθῶσι καὶ τὰς πόλεις καὶ τὰς ἐπαρχίας τοῦ κράτους, τὰς ὁποίας ὅμως εἰσέτι δὲν εἶχον κατακτήσει. Ἐν συμβουλίῳ λοιπὸν συγκροτηθέντι ὑπὸ δώδεκα πατρικίων Ἑνετῶν καὶ ἰσαρίθμων ἱπποτῶν Γάλλων, ὅλη ἡ Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία διῃρέθη μεταξὺ τῶν δύο ἐθνῶν. Ἐνῷ δὲ οἱ βαρῶνοι καὶ οἱ κόμητες διενέμοντο οὕτως ἔθνη καὶ πόλεις, ἡ φιλοδοξία τοῦ λατινικοῦ κλήρου δὲν καθυστέρει τῆς τῶν ἱπποτῶν, ἀλλὰ προσεπάθει ἐξίσου νὰ ἀναστηλωθῇ αὐτὴ ἐπὶ τῶν ναυαγίων τῆς ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας. Ὅλοι οἱ ναοὶ διενεμήθησαν μεταξὺ τῶν Γάλλων καὶ Ἑνετῶν· ἱερεῖς ἀμφοτέρων τῶν ἐθνῶν διετάχθησαν νὰ καταλάβωσι τὰ θυσιαστήρια τῶν ὀρθοδόξων, καὶ ἡ Κωνσταντινούπολις ἀντήχει ἀπὸ τὰς θρησκευτικὰς τελετὰς ἐξ Ἑσπερίας ἐλθόντων.
Οἱ σταυροφόροι πρὸ τῆς ἐκλογῆς τοῦ Βαλδουΐνου εἶχον ἀποφασίσει, ὅτι ὁ πνευματικὸς ἀρχηγὸς τῆς νέας αὐτοκρατορίας ὤφειλε νὰ ἐκλεγῇ ἐκ τοῦ ἔθνους ἐκείνου, εἰς ὃ δὲν ἀνῆκεν ὁ κοσμικός· συνεπείᾳ δὲ τῆς ἀποφάσεως ταύτης, τοῦ αὐτοκράτορος ὄντος Γάλλου, ὁ Πατριάρχης ὤφειλε νὰ ᾖ Ἑνετός. Ἐξελέγη λοιπὸν Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ὁ ἐν Ἑνετίᾳ διατρίβων Θωμᾶς Μοροζίνης([40]) ὃς διὰ τὴν τερατώδη αὐτοῦ πολυσαρκίαν καλεῖται ὑπὸ τοῦ Χωνιάτου «λακκευτοῦ συὸς εὐτραφέστερος». Ὁ δὲ οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Ἰωάννης ὁ Καματηρὸς διαφυγὼν ἐν καιρῷ τῆς ἁλώσεως τὰς φονοκτόνους λατινικὰς χεῖρας ἀσάνδαλος καὶ μονοχίτων καὶ ἐπὶ ὀναρίου πτωχικοῦ καθίσας ἀφίκετο εἰς Διδυμότειχον, ὅπου καὶ ἐτελεύτησε μετὰ παρέλευσιν χρόνου τινός.
Μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τῶν Λατίνων, οἱ ἐκεῖθεν εἰς Νίκαιαν καταφυγόντες Ἕλληνες ἀνηγόρευσαν βασιλέα Θεόδωρον τὸν Λάσκαριν, γαμβρὸν ἐπὶ θυγατρὶ τοῦ βασιλέως Ἀλεξίου Γ´ Ἀγγέλου, ὃν ἔστεψεν ὁ ἐπ᾿ ἀρετῇ καὶ παιδείᾳ ἐπίσημος Πατριάρχης Μιχαὴλ ὁ Αὐτωρειανὸς καὶ ὅστις ἀπέθανε μετὰ δεκαοκταετῆ βασιλείαν κατὰ τὸ 1222 ἔτος. Τοῦτον διεδέχθη ὁ γαμβρὸς αὐτοῦ Ἰωάννης Γ´ Βατάτσης Δούκας, ὅστις βασιλεύσας ἐνδόξως, καὶ ἐκπολιορκήσας πολλὰς νήσους καὶ πόλεις περιώρισε τοὺς Λατίνους ἐν Κωνσταντινουπόλει ὡς ἐν εἱρκτῇ, ἀπέθανε δὲ τῇ 30 Ὀκτωβρίου 1255 ἔτους. Διεδέχθη δὲ αὐτὸν ὁ υἱὸς αὐτοῦ Θεόδωρος Β´ Λάσκαρις ἐκ μητρός, πεπροικισμένος μὲ σοφίαν καὶ πολλὰ προτερήματα. Τοῦ αὐτοκράτορος τούτου σῴζεται καὶ βιβλίον περὶ φυσικῆς κοινωνίας.
Μετὰ τριετῆ βασιλείαν ἀσθενήσας ὁ ρηθεὶς βασιλεὺς ἐγένετο Μοναχός, μεταβαλὼν τὸ βασιλικὸν σχῆμα εἰς μοναχικὸν τριβώνιον προθύμως, ἀφ᾿ οὗ διὰ τῶν ἰδίων αὐτοῦ χειρῶν σωροὺς χρημάτων ὑπὲρ ψυχικῆς σωτηρίας αὐτοῦ οὐκ ὀλίγους διένειμεν. Τέλος δέ, ἀποθνήσκων ἐν ἡλικίᾳ τριάκοντα ἓξ ἐτῶν ἐν ἔτει 1259 ἀφῆκεν ἐπίτροπον τῶν βασιλικῶν πραγμάτων, μέχρις οὗ ὁ ἑξαετὴς υἱὸς αὐτοῦ Ἰωάννης φθάσῃ εἰς νόμιμον ἡλικίαν, τὸν Πατριάρχην Ἀρσένιον καὶ Γεώργιον Μουζάλωνα. Ἀναγνωσθείσης δὲ τῆς διαθήκης εἰς ἐπήκοον πάντων, ζῶντος ἔτι τοῦ αὐτοκράτορος, ὡρκίσθησαν ἅπαντες ὅτι ἤθελον φυλάξει τὰ διατεταγμένα ἀπαραποίητα. Ἀλλὰ ἐννέα ἡμέρας μετὰ τὴν τελευτὴν τοῦ αὐτοκράτορος, ὅτε καὶ τὸ μνημόσυνον αὐτοῦ ἐτελεῖτο, ἐσφάγη ἀνηλεῶς ὁ Μουζάλων ὑπὸ στρατιωτῶν, προτροπῇ φθονερῶν τινων ἀρχόντων, ἐντὸς τοῦ ναοῦ τῆς Μονῆς τῶν Σωσάνδρων παρὰ τῇ θείᾳ καὶ ἱερᾷ τραπέζῃ. Τότε δὲ ἐπειδὴ Μιχαὴλ ὁ Παλαιολόγος ἐφαίνετο ἱλαρὸς κατὰ τὴν ὄψιν, χρηστὸς τοὺς τρόπους, ἀστεῖος τὸ ἦθος, γενναιόδωρος προὐχειρίσθη ἐπίτροπος τοῦ βασιλέως, μέγας Δοὺξ ὤν. Οὗτος ἐν τῇ διανοίᾳ αὐτοῦ μελετῶν κακὰ κατὰ τοῦ Ἰωάννου ἐκολάκευε τὸν Πατριάρχην, ὑπαντῶν αὐτῷ μακρόθεν ἐρχομένῳ εἰς τὸν Βασιλέα, εἶτα κρατῶν τοὺς χαλινοὺς τῆς ἡμιόνου ἐν ᾗ ὁ Πατριάρχης ἐκάθητο, ἤρχετο πρόσω ἕως τῶν ἀνακτόρων. Προεβλήθη ὁ Παλαιολόγος Δεσπότης, φανεὶς δὲ ἄριστος εἰς τοὺς πολέμους κατὰ τῶν Ἠπειρωτῶν ἀναγορεύεται Βασιλεὺς εἰς τὴν Μαγνησίαν, στεφθεὶς ὑπὸ τοῦ Μητροπολίτου κατὰ τὸν Γρηγορᾶν. Κατ᾿ ἄλλους δὲ ὁ Πατριάρχης Ἀρσένιος, ἀφ᾿ οὗ πρῶτον ὑπεχρέωσεν αὐτὸν διὰ φρικτῶν ὅρκων νὰ βεβαιώσῃ, ὅτι δὲν θέλει ποσῶς ἐπιβουλευθῆ τὴν ζωὴν τοῦ νομίμου βασιλέως Ἰωάννου ὄντος ἀνηλίκου, ἔστεψεν αὐτὸν ὕστερον, ἐπὶ τῷ ὅρῳ νὰ ἀποχωρήσῃ τῆς Ἀρχῆς, ὅτε ἤθελεν ἔλθει εἰς νόμιμον ἡλικίαν ὁ Βασιλεύς. Ἀλλ᾿ ὁ Μιχαὴλ παραβὰς τοὺς ὅρκους αὐτοῦ, τὸν μὲν γνήσιον Βασιλέα ἐξώρισεν εἰς Μαγνησίαν καὶ ἐτύφλωσε δεκαετῆ τότε ὄντα, τὸν δὲ Πατριάρχην Ἀρσένιον, ὅστις τὸν ἀφώρισε μὲ ἄλυτον ἀφορισμὸν διὰ τὸ ἀνοσιούργημα αὐτοῦ, καταβιβάσας τοῦ πατριαρχικοῦ θρόνου ἐξώρισεν. Ὁμοίως δὲ τὰς τρεῖς ἀδελφὰς τοῦ τυφλωθέντος Ἰωάννου τοῦ βασιλέως δὲν ἠθέλησε νὰ νυμφεύσῃ μετ᾿ ἀνδρῶν τοῦ Ρωμαϊκοῦ Κράτους, φοβούμενος μὴ οἱ σύζυγοι ἢ τὰ τέκνα αὐτῶν διεκδικήσωσι βραδύτερον τὸν βασιλικὸν θρόνον, τούτου δ᾿ ἕνεκα τὴν πρώτην ἔδωκε Ματθαίῳ Βαλαινκούρτῳ ἄρχοντι ἀπὸ τῆς Γαλλίας, τὴν δευτέραν ἄλλω ἄρχοντι Βουλγάρῳ, καὶ τὴν τρίτην Γουλιέλμῳ κόμητι Δὲ Βιντιμίμια· καὶ οὕτως ἀνύποπτον φόβου παντὸς τὴν βασιλείαν ἑαυτῷ κατεστήσατο.
Δύο ἔτη μετὰ τὴν ἐπὶ τὸν βασιλικὸν θρόνον ἀνάρρησιν αὐτοῦ ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ ἀνέκτησε τὴν Κωνσταντινούπολιν ἐκβαλὼν τὸν Βαλδουΐνον τῷ σοφῷ στρατηγήματι τοῦ Καίσαρος Ἀλεξίου τοῦ Στρατηγοπούλου. Οὗτος μεταβαίνων, ὅπως πολεμήσῃ κατὰ τῶν Ἠπειρωτῶν, κατεσκόπευσε κατὰ τὴν διάβασιν αὐτοῦ τὴν κατάστασιν εἰς ἣν εὑρίσκετο ἡ Κωνσταντινούπολις κατεχομένη ὑπὸ τῶν Λατίνων. Μαθὼν δὲ ὅτι ἡ φρουρὰ ἦτο λίαν ἀσθενής, ὑπεισῆλθε νύκτωρ δι᾿ ὀπῆς, ἣν γέρων τις ὑπέδειξεν αὐτῷ μετὰ τριακοσίων νεανιῶν εἴσω τῶν παλαιῶν καναλίων. Μεθ᾿ ὃ εἰσελθὼν εἰς τὸ βασιλικὸν ἀνάκτορον ἐβόησε μεγαλοφώνως, καὶ πυρκαϊὰν μεγάλην ἀνάψας εἰς πολλοὺς καὶ διαφόρους τόπους, τόσον φόβον καὶ τρόμον ἐνέπνευσε τοῖς πέριξ καὶ ἐγκατοίκοις καὶ παροίκοις, ὥστε πάντες ὡς ἀσπάλακες κατεχώσθησαν, καὶ οὐδεὶς ἐτόλμησε νὰ ἐξέλθῃ τῆς οἰκίας αὐτοῦ.
Τοῦτο δὲ ἔδωκε καιρὸν καὶ θάρρος εἰς τὸν Ἀλέξιον, ὅστις ἀφόβως ἀπελθὼν ἤνοιξε τῆς πόλεως τὰς πύλας, καὶ εἰσήγαγεν ἄλλους ἑπτακοσίους πεντήκοντα, οἵτινες ἦσαν ἔξω ἐνεδρεύοντες. Οὕτω λοιπὸν ἐκυρίευσαν οἱ Ρωμαῖοι τῇ 25 Ἰουλίου τοῦ ἔτους 1261, τὴν πεντήκοντα καὶ ὀκτὼ ἔτη τυραννουμένην ὑπὸ τῶν Λατίνων περιλάλητον Κωνσταντινούπολιν, καὶ οὕτω συνενώσαντες αὐτὴν αὖθις, τῷ Βυζαντινῷ βασιλείῳ, ἔθηκαν τέρμα εἰς τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει Λατινικὴν αὐτοκρατορίαν([41]).
Βαλδουΐνος ὁ Β´βασιλεὺς τῶν Λατίνων, ἀποφυγών, ὡς εἴρηται, τὸν κίνδυνον ἀπέδρα ἐκ Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἀφίκετο εἰς Ἰταλίαν ζητῶν ἐπικουρίαν κατὰ τοῦ αὐτοκράτορος Μιχαήλ, παρὰ τοῦ τότε βασιλέως Σικελίας καὶ Νεαπόλεως Καρόλου, ὑπισχνεῖτο δὲ αὐτῷ νὰ συζεύξῃ τὴν ἑαυτοῦ θυγατέρα τῷ ἐκείνου υἱῷ Φιλίππῳ, ἂν ἤθελε μετ᾿ αὐτοῦ συμμαχήσει, καὶ δώσῃ ἀντὶ προικὸς τὴν Κωνσταντινούπολιν, ἣν εἶχεν ἀπολέσει. Καὶ ὁ μὲν Κάρολος, προθύμως τὴν πρότασιν ἀποδεξάμενος, ἤρξατο παρασκευάζων ναυτικὸν πλεῖστον ὅσον, καὶ τὸν Πάπαν προσλιπαρῶν καὶ δεόμενος αὐτοῦ, ἵνα τὴν κατὰ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐκστρατείαν αὐτῷ ἐπιτρέψῃ, ἕως οὗ ὁ Πάπας συνῄνεσε καὶ ὑπεσχέθη αὐτῷ μεγίστην τὴν ἰδίαν αὐτοῦ συνδρομήν. Ὁ δὲ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ φοβούμενος νεωτέραν ἐπιδρομὴν τῶν Λατίνων κατὰ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐτείχιζε μὲν αὐτὴν πανταχόθεν καὶ τροφὰς εἰσεκόμιζεν. Μὴ ἀρκεσθεὶς ὅμως εἰς ταῦτα ἀπέστειλε καὶ πρέσβεις πρὸς τὸν τότε Πάπαν Οὐρβανὸν Δ´μετὰ δώρων, ὧν ὁ μὲν εἷς ἐκαλεῖτο Νικηφορίτζης, ὁ δὲ ἕτερος Ἀλουβάρδης, οἵτινες πρότερον ἦσαν ὑπογραμματεῖς τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει βασιλέως τῶν Λατίνων Βαλδουΐνου. Οἱ Λατῖνοι ὅμως προδότας αὐτοὺς ἡγησάμενοι, τὸν μὲν Νικηφορίτζην ζῶντα ἐξέδειραν ἀνηλεῶς, ὁ δὲ Ἀλουβάρδης προγνοὺς τὴν ἐπιβουλὴν ἔφυγεν.
Ὁ Αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ διεπρεσβεύσατο πολλάκις πρὸς τὸν Πάπαν παρακαλῶν αὐτόν, ἵνα μὴ ἐπιτρέψῃ τὸν κατὰ τῶν Ἑλλήνων τοῦ Καρόλου πόλεμον, τὴν τῶν Ἐκκλησιῶν ἕνωσιν ὑπισχνούμενος. Ταῦτα συχνάκις διεμήνυε, καὶ διὰ Φρατόρων τινῶν Φραγκισκανῶν, καὶ διὰ τῶν ἰδίων αὐτοῦ πρέσβεων, οὓς κατὰ καιροὺς ἔπεμπε πρὸς τὸν Πάπαν, προσπαθῶν ἅμα διὰ πολυτελῶν δώρων νὰ ἑλκύσῃ πρὸς ἑαυτὸν καὶ τοὺς Καρδιναλίους, καὶ πάντα ἕτερον, οὗ ἡ φιλία ἠδύνατο νὰ ἀσκήσῃ ἐπιρροήν τινα ἐπὶ τοῦ Πάπα, ὅπως πείσῃ αὐτὸν νὰ κωλύσῃ τὸν Κάρολον, ὅπερ καὶ ἐπέτυχεν, κωλυθέντος τοῦ Καρόλου([42]).
Μετὰ τὸν τοῦ Οὐρβανοῦ θάνατον ἤρξατο κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ διαπραγματευόμενος περὶ ἑνώσεως τῶν Ἐκκλησιῶν, πρὸς τὸν Κλήμεντα Δ´ διάδοχον τοῦ Οὐρβανοῦ, ἀλλὰ μετὰ πλείονος προθυμίας. Διότι ὁ Μιχαὴλ πληροφορηθεὶς τὰς τότε μεγάλας δυνάμεις τοῦ Καρόλου, καθόσον μετ᾿ αὐτοῦ εἶχον ἑνωθῆ καὶ αἱ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ Ἀλοϊσίου, κατελήφθη ὑπὸ μεγάλου φόβου. Ὁ Πάπας Κλήμης γιγνώσκων τὸν φόβον τοῦτον τοῦ βασιλέως Μιχαήλ, καὶ βέβαιος ὤν, ὅτι ἕνεκα τούτου ἀσμένως θέλει δεχθῆ πάντα ὅρον, ἔγραψε πρὸς αὐτόν, ὅτι ὑπὲρ τῆς τῶν Ἐκκλησιῶν ἑνώσεως μήτε διαλέξεως εἶναι χρεία, μήτε συνόδου· διότι πάντα τὰ δόγματα τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας ἄριστα πρὸ πολλοῦ διετυπώθησαν συνοδικῶς. Ὥστε ἵνα συντελεσθῇ ἡ ἕνωσις ὤφειλεν αὐτὸς ὁ Βασιλεύς, καὶ ὁ Πατριάρχης καὶ πάντες οἱ τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὑποκείμενοι τῇ αὐτοῦ βασιλείᾳ, νὰ ὑπογράψωσι τὴν ὁμολογίαν τῆς πίστεως, ἣν αὐτὸς τοῖς ἔπεμψε, καὶ ἐν ᾗ περιείχετο πᾶσα ἡ παπικὴ διδασκαλία καὶ νὰ στείλωσιν εἶτα αὐτὴν εἰς τὴν Ρώμην οὕτως ὑπογεγραμμένην, ἵνα μείνῃ εἰς μνήμην ἀΐδιον τῶν γεγονότων.
Καὶ μέχρι μὲν τῆς ἐποχῆς ταύτης ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ διεπραγματεύετο μὲν τὴν ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν ἐν τῷ φανερῷ μὲ λόγους μόνον καὶ μὲ ὑποσχέσεις, κρύφα δὲ πέμπων χρήματα ἐξεπολέμου κατὰ τοῦ Καρόλου τοὺς πέριξ βασιλεῖς καὶ μάλιστα τοὺς Βενετούς. Ἀποθανόντος ὅμως ἐν τῷ μεταξὺ Κλήμεντος τοῦ Δ´ ἐγκρατὴς τοῦ Παπικοῦ θρόνου γίνεται Θεοβάλδος τις. Οὗτος ἀπελθὼν εἰς τὴν Παλαιστίνην μετὰ Ἐδουάρδου τοῦ υἱοῦ τοῦ Βασιλέως τῆς Ἀγγλίας, ἐν ᾧ ἔτι εὑρίσκετο εἰς Πτολεμαΐδα προσκληθεὶς ἀνηγορεύθη Πάπας ἐν ἔτει 1272 μετονομασθεὶς Γρηγόριος Ι´. Οὗτος λοιπὸν προμαθὼν τὸν σκοπὸν τοῦ αὐτοκράτορος Μιχαήλ, καὶ ἀναγόμενος εἰς Ἰταλίαν ἀπὸ Συρίας ἐδήλωσεν αὐτῷ διὰ φρατόρων, ὅτι ἐκτόπως ὀρέγεται τῆς τῶν Ἐκκλησιῶν εἰρήνης. Μετ᾿ οὐ πολὺ δὲ ἅμα ἀνελθὼν τὸν παπικὸν θρόνον, ἀπέστειλεν αὖθις ἐκ Ρώμης εἰς Κωνσταντινούπολιν πρεσβευτὰς περὶ ἑνώσεως τῶν Ἐκκλησιῶν, ἐν οἷς καί τινα Ἰωάννην σοφιστὴν καὶ πολυπράγμονα, ὅστις τὰ μάλα ἐσπούδαζε νὰ φανῇ συνήγορος τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, ἵνα ἀπατήσῃ τοὺς Ἕλληνας, ἀλλ᾿ οὐδὲν ἠδυνήθη ἐκ τούτου νὰ ὠφεληθῇ([43]). Καὶ τὴν μὲν ὁρμὴν τῶν Βενετῶν ἣν εἶχε διεγείρει ὁ βασιλεὺς Μιχαὴλ κατὰ Καρόλου κατώρθωσε νὰ ἐμποδίσῃ, ἔγραψε δὲ πρὸς πάντας τοὺς ἐν Εὐρώπῃ ἡγεμόνας, ἵνα ἔλθωσι μεθ᾿ ἁπάντων τῶν ἀρχιερέων εἰς τὴν μέλλουσαν συγκροτηθῆναι ὑπ᾿ αὐτοῦ σύνοδον ἐν Λουγδούνῳ τῷ ἑπομένῳ ἔτει. Ἔγραψε δὲ καὶ πρὸς τὸν Βασιλέα Μιχαὴλ Κωνσταντινουπόλεως καλῶν αὐτόν, ἵνα ἀφεύκτως ἐμφανισθῇ εἰς τὴν προαγγελθεῖσαν σύνοδον, ἢ αὐτοπροσώπως, ἢ δι᾿ ἐπιτρόπων αὐτοῦ, καὶ τὴν ὁμολογίαν τῆς πίστεως, ἣν πρὸς αὐτὸν οἱ πρὸ αὐτοῦ ἀρχιερατεύσαντες ἐν Ρώμῃ ἀπέστειλαν, ἄνευ τινὸς ἀντιρρήσεως, ἐνώπιον τῆς Συνόδου νὰ ὁμολογήσωσι καὶ νὰ ὑπογράψωσιν, ὑπισχνούμενος ὅτι, οὕτως ἤθελον κερδήσει τὴν φιλίαν τῶν Λατίνων καὶ τὴν βοήθειαν αὐτῶν εἰς πᾶσαν ἀνάγκην, ἥτις ἤθελε παραστῆ αὐτοῖς.
Ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ εἰς μεγίστην περιελθὼν ἀμηχανίαν ἀπεφάσισε νὰ θέσῃ εἰς ἔργον ἐκεῖνο ὅπερ ἐνόμιζεν, ὅτι ἦτο τὸ μόνον μέσον, τὸ δυνάμενον νὰ ἀποτρέψῃ τὴν τῶν ἐχθρῶν του ὀργὴν καὶ νὰ στερεώσῃ τὴν βασιλείαν αὐτοῦ, δηλαδὴ νὰ ὑποτάξῃ ἀθλίως τὴν Ὀρθόδοξον Ἀνατολικὴν Ἐκκλησίαν τῇ Δυτικῇ. Διότι ἡ ἐπιθυμία τῆς κοσμικῆς βασιλείας εἰς μίαν ὑπερήφανον ψυχήν, ἥτις θέλει νὰ βασιλεύῃ, ἀρκεῖ νὰ κατασιγάσῃ πάντα τὰ ἱερὰ καὶ ἅγια, ἀρνεῖται τὴν φύσιν, σκληρύνεται κατὰ τῶν συγγενῶν καὶ παραβλέπει τοὺς φίλους. Ταῦτα πάντα ἐτέλεσεν ὁ Μιχαήλ, ἐγκαταλειφθεὶς ὑπὸ τοῦ Θεοῦ, διότι παραβὰς τοσούτους φρικτοὺς ὅρκους ἐξεμάνη κατὰ τοῦ Βασιλέως Ἰωάννου καὶ παντὸς τοῦ οἴκου αὐτοῦ καὶ Πατριάρχας πολλάκις ἐξέβαλεν ἀδίκως. Ἀνακτήσας δὲ τὴν Κωνσταντινούπολιν ἀπὸ τῶν Λατίνων, οὐκ ἤλπισεν ἐπὶ τὸν Θεὸν τὸν ἐλεήσαντα αὐτόν, ἀλλ᾿ ἐκολάκευσε τοὺς Πάπας Ρώμης καὶ μάλιστα τὸν προειρημένον Γρηγόριον, φοβούμενος τὸν δυτικὸν Κάρολον, ὄντα βίαιον καὶ ἀπάνθρωπον, μαινόμενον δὲ κατ᾿ αὐτοῦ διὰ τὴν ἐπιγαμβρίαν, ἣν εἶχε μετὰ τοῦ Βαλδουΐνου συνάψει.
Καλέσας λοιπὸν παρ᾿ αὐτῷ ὁ Μιχαὴλ τὸν Πατριάρχην Ἰωσήφ, τοὺς ἀρχιερεῖς καί τινας κληρικοὺς προέτρεπεν αὐτούς, ἵνα παραδεχθῶσι τὴν τῶν Ἐκκλησιῶν ἕνωσιν, λέγων, ὅτι οὐδὲν τὸ ἀντικανονικὸν ἔχει ἡ ἐπ᾿ ἐκκλησίας ἀναφορὰ τοῦ ὀνόματος τοῦ Πάπα. Τοιαῦτα τοῦ βασιλέως εἰπόντος, ὁ Πατριάρχης ἀνέθετο τῷ λογίῳ Χαρτοφύλακι Ἰωάννῃ Βέκκῳ, ν᾿ ἀναιρέσῃ τὰ λεχθέντα καὶ εἴπῃ τί περὶ τῶν Λατίνων ἐφρόνει. Ὁ Βέκκος λαβὼν τὸν λόγον, εἶπε πρὸς τοῖς ἄλλοις, ὅτι οἱ Λατῖνοι εἰ καὶ οὐ λέγονται αἱρετικοί, εἰσὶν ὅμως αἱρετικοί. Ἀλλ᾿ εὐθὺς μετὰ τοὺς λόγους αὐτοῦ τούτους συνελήφθη καὶ διαταγῇ βασιλικῇ ἐρρίφθη εἰς τὴν φυλακὴν Κελτοῖς σωματοφύλαξι παραδοθείς. Ὁ δὲ αὐτοκράτωρ Μιχαήλ, ἐπειδὴ διὰ τοῦ μέσου τούτου οὐδὲν κατώρθωσε, διότι γενομένης συνόδου μόνος Κωνσταντῖνος ὁ Μελιτηνιώτης καὶ Ἀρχιδιάκονος βασιλικός, καὶ ὁ Πρωταποστελάριος Γεώργιος ὁ Κύπριος παρεδέξαντο τὴν γνώμην τοῦ βασιλέως, οἱ δ᾿ ἄλλοι ὁμοφώνως ἅπαντες ἐκηρύχθησαν ἀντίθετοι([44]), συνέγραψε τόμον διὰ τῶν περὶ αὐτὸν λογίων κληρικῶν ἐν ᾧ ἀπὸ διαφόρων ἱστοριῶν προσεπάθει νὰ ἀποδείξῃ ἀνυπόστατα τὰ κατὰ τῶν Λατίνων. Πέμψας δὲ αὐτὸν πρὸς τὸν Πατριάρχην ἐνετείλατο αὐτῷ, ἵνα δεξάμενος τὸν τόμον σχεδιάσῃ ἀπολογίαν πρὸς τὰ ἐν αὐτῷ, βασιζόμενος ἐπὶ ἱστορικῶν γεγονότων καὶ γραφικῶν ρήσεων. Ὁ αὐτοκράτωρ γράφων ταῦτα ἐφρόνει, ὅτι οὐδεὶς ἤθελεν ἀναλάβει τὴν τοῦ ἀντιτόμου σύνταξιν, ἀφ᾿ οὗ ἄλλως τε τὸν λόγιον Χαρτοφύλακα Βέκκον εἶχε κεκλεισμένον ἐν φυλακῇ. Αἱ ἐλπίδες αὐτοῦ ὅμως διεψεύσθησαν, διότι ὁ Πατριάρχης καὶ οἱ περὶ αὐτὸν Ἀρχιερεῖς διασκεψάμενοι περὶ τοῦ τόμου, μετεκαλέσαντο πάντας τοὺς ὁμοφρονοῦντας αὐτοῖς ἐλλογίμους κληρικοὺς εἰς σύναξιν, σκοποῦσαν τὴν πρὸς τὸν τόμον τοῦ αὐτοκράτορος ἀπολογίαν. Ἀνεδέξατο δὲ τὴν σύνταξιν τοῦ ἀντιτόμου ὁ Ἰασίτης Ἰώβ, ἔχων καὶ ἄλλους πρὸς τοῦτο συναντιλήπτορας ἐν οἷς ἐξεῖχε μάλιστα Γεώργιος ὁ Παχυμέρης, οἵτινες καὶ μετ᾿ οὐ πολὺ ἐπεξειργάσθησαν τὸν τόμον τῆς ἀπολογίας. «Ὁ μέντοιγε βασιλεὺς δεξάμενος τὸν ἀπόλογον, καὶ ἀκριβῶς διελθών, ἐπεὶ ἔγνω πολλῷ λελειμμένος τοῖς λόγοις, καὶ εἴπερ ἐμφανισθείη, αἴτιος αἰσχύνης ἑαυτῷ γενησόμενος, τῷ δοκεῖν ὑπὸ περιφρονήσεως καὶ οὐ κατὰ δειλίαν, ὡς ἦν ἀληθές, περιορᾶν, ὑπερηφάνει, καὶ ἀνεβάλλετο τὴν ἀνάγνωσιν»([45]). Ὁ Πατριάρχης κατακρίνων ἐν τῇ ἀπολογίᾳ αὐτοῦ τὴν ἐν τῷ Συμβόλῳ προσθήκην τῶν λατίνων, ἀπεδείκνυε διὰ πολλῶν ἰσχυρῶν μαρτυριῶν, ὅτι δὲν ἐπετρέπετο τὸ τοῦ Πάπα ὄνομα νὰ γραφῇ ἐν τοῖς διπτύχοις([46]). Ἐπειδὴ δὲ ὁ αὐτοκράτωρ τῶν ἐντεῦθεν ἐλπίδων ἐσφάλη, ἐβάδισεν ἀλλοίαν ὁδόν, προτρέψας τοὺς περὶ αὐτὸν προειρημένους κληρικούς, ἵνα συλλέξωσιν ἐκ διαφόρων ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων τὰ τυχὸν παρ᾿ αὐτοῖς ἀπαντῶντα χωρία ὑπὲρ τῶν Λατίνων. Ταῦτα τὰ χωρία τὰ ὑπὲρ τῶν Λατίνων δοκοῦντα εἶναι, ἔπεμψαν τῷ ἐν τῇ φυλακῇ κεκλεισμένῳ Χαρτοφύλακι Ἰωάννῃ Βέκκῳ. Οὗτος δὲ ἀνόμως ὅλως διὰ σοφιστειῶν παρεξήγησε καὶ τὴν γραφὴν καὶ τοὺς Ἁγίους Πατέρας, καὶ ἑκουσίως ἁμαρτὼν εἴτε διὰ τὰς ἐν φυλακῇ ταλαιπωρίας, ἢ ἕνεκα δοθείσης αὐτῷ ὑποσχέσεως περὶ πατριαρχείας, μετέβη εἰς τὴν φατρίαν τοῦ Βασιλέως, γενόμενος μάλιστα ἀρχηγὸς τῶν λατινοφρόνων: «καὶ ὁ πρὶν μάχαιρα δίστομος κατὰ Λατίνων ἱστάμενος (λέγει ὁ Παχυμέρης), πρύμναν ἤδη κρουσάμενος, ἑτερακλέα τὴν νίκην ποιεῖται. Δι᾿ ἃ δὴ καὶ ἐπὶ τὸν πατριαρχικὸν ἀναβεβηκὼς θρόνον πάντα ἦν αὐτὸς τῷ βασιλεῖ, καὶ γλῶττα καὶ χεὶρ καὶ κάλαμος γραμματέως ὀξυγράφου, καὶ λέγων καὶ γράφων καὶ δογματίζων, ἔχων συνεργοὺς καὶ συλλήπτορας τοῦ ἀγῶνος τόν τε Μελιτηνιώτην καὶ τὸν Μετοχίτην, ἀρχιδιακόνους τοῦ βασιλικοῦ κλήρου»([47]).
Ἔπεμψε δὲ καὶ ὁ Βασιλεὺς Μιχαὴλ εἰς τὸν Πάπαν Γρηγόριον πρέσβεις, Γερμανὸν τὸν παρανόμως χρηματίσαντα πρὸ τοῦ Ἰωσὴφ Πατριάρχην τοῦ Βυζαντίου, καὶ τὸν Νικαίας μητροπολίτην Θεοφάνην, καὶ ἐκ τῶν συγκλητικῶν τὸν μέγαν Λογοθέτην Γεώργιον τὸν Ἀκροπολίτην, τὸν Πρωτοβεστιάριον Πανάρετον, καὶ τὸν μέγαν διερμηνέα Βερροιώτην, οἵτινες διὰ δύο τριήρεων, ἐν τῇ μιᾷ τῶν ὁποίων εἰσῆλθον οἱ κληρικοί, ἐν δὲ τῇ ἑτέρᾳ πλὴν τοῦ μεγάλου Λογοθέτου, οἱ ἐκ τοῦ Βασιλέως, ἀπέπλευσαν περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ Μαρτίου τοῦ ἔτους 1274, φέροντες μεθ᾿ ἑαυτῶν πολλὰ δῶρα, στολὰς χρυσοπάστους καὶ χρυσᾶς εἰκόνας, πρός τε τὸν Πάπαν καὶ διαφόρους Καρδιναλίους. Ἀλλὰ περὶ τὸ ἑσπέρας τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης Πέμπτης διαρκοῦντος ἔτι τοῦ πλοῦ, κατελήφθησαν ὑπὸ δεινῆς τρικυμίας, συνεπείᾳ τῆς ὁποίας ἡ μὲν τοὺς Συγκλητικοὺς καὶ τὰ βασιλικὰ δῶρα φέρουσα τριήρης κατεποντίσθη παρὰ τὸν Μαλέαν, ἑνὸς καὶ μόνου διασωθέντος, ὃς καὶ ἄγγελος ἐγένετο τῆς συμφορᾶς, ἡ δὲ ἑτέρα ἡ τοὺς κληρικοὺς φέρουσα, μετὰ τῶν ὁποίων ἦτο καὶ Γεώργιος ὁ Ἀκροπολίτης, μόλις διασωθεῖσα ἔφθασεν εἰς Ρώμην, ἔνθα μετ᾿ ὀλίγας ἡμέρας παρουσιασθέντες οἱ πρέσβεις ἐνώπιον τοῦ Πάπα ἐξεπλήρωσαν τὴν ἀποστολὴν αὐτῶν, «ἀσμένως ὑποδεξαμένου τοῦ Πάπα τοὺς πρέσβεις, ὥστε καὶ τιμῆσαι σφᾶς τιάραις τε καὶ μίτραις καὶ δακτυλίοις, ὡς ἡ ἐκείνων ἔχει ἐπ᾿ ἀρχιερεῦσι συνήθεια. Ἔαρ οὖν καὶ θέρος ἐκεῖσε διαγαγόντες, καὶ τὰ εἰκότα φιλοφρονηθέντες παρὰ τοῦ Πάπα, τὰ τῆς πρεσβείας διευθετοῦσι, καὶ φθινοπώρου λήγοντος συνάμα πρέσβεσι τὴν πόλιν καταλαμβάνουσιν»([48]). Ταῦτα περὶ τῆς πρεσβείας ταύτης ἀφηγεῖται ὁ Παχυμέρης. Τινὲς δὲ τῶν Λατίνων ἱστορικῶν λέγουσιν, ὅτι οἱ πρεσβευταὶ τοῦ αὐτοκράτορος ἐπαρουσίασαν ἐν τῇ ἐν Λουγδούνῳ συγκροτηθείσῃ συνόδῳ, ὅτι ἀπεδέχθησαν πάσας τὰς ὑπὸ τῶν Λατίνων ποιηθείσας καινοτομίας, ὅτι ὁ Ἀκροπολίτης Γεώργιος ὡρκίσθη ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ Αὐτοκράτορος, νὰ τηρήσῃ τὴν τῶν Ἐκκλησιῶν ἕνωσιν, καὶ ὅτι ἀπεδέχθη τὴν ἐν τῷ συμβόλῳ προσθήκην. Τὸ ἀνυπόστατον ὅμως τῶν γραφομένων ἀρκεῖ νὰ καταδείξῃ μόνον τὸ γεγονός, ὅτι ὁ Ἀκροπολίτης ἔγραψε δύο λόγους κατὰ Λατίνων περὶ τῆς ἐν τῷ Συμβόλῳ προσθήκης, ὧν μνείαν ποιεῖται ὁ Πατριάρχης Ἰωσὴφ ἐν τῇ πρὸς τὸν αὐτοκράτορα ἀπολογίᾳ. Ὁ δὲ Γρηγορᾶς «δέχεται, λέγει, τὴν πρεσβείαν ἀσμένως ὁ Πάπας καὶ ὑπισχνεῖται ραδίως ἐκτελέσειν ὁπόσα κατὰ βούλησιν τῷ Βασιλεῖ καὶ πέμπει μετὰ τῶν βασιλικῶν πρέσβεων εὐθὺς τοὺς δεξομένους καὶ συμβιβάσοντας τὴν κοινωνίαν. Ἧκον οὖν, καὶ γέγονεν ἡ κοινωνία ἐφ᾿ ὅρῳ τριῶν κεφαλαίων· ἑνὸς μὲν ἐν ταῖς ἱεραῖς ὑμνωδίαις τὸν Πάπαν εἰς τὰ δίπτυχα μνημονεύεσθαι ὁμοῦ τοῖς ἑτέροις τέταρσι Πατριάρχαις· δευτέρου δὲ τῆς ἐκκλήτου· τοῦτο δέ ἐστιν ἐξεῖναι τῷ βουλωμένῳ καθάπερ εἰς μεῖζον καὶ ἐντελέστερον ἀνατρέχειν δικαστήριον τὸ τῆς παλαιᾶς Ρώμης· καὶ τρίτου τοῦ πρωτεύειν ἐν ἅπασι. Περὶ δὲ τῆς προσθήκης, ἣν ἐκεῖνοι περὶ τὸ ἱερὸν καινοτομοῦσι Σύμβολον, ἡ περὶ ἄλλης οἱασοῦν ὑποθέσεως ἀναγκαστική τις ἔρις τέως οὐ συνηνέχθη»([49]). Καὶ αὐτὸς δὲ ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ προσκαλέσας τοὺς ἐν Κωνσταντινουπόλει κληρικοὺς ρητῶς ἐδήλωσεν, ὅτι τὴν ἕνωσιν πραγματευόμενος τῶν ἐκκλησιῶν, οὐδὲν ἄλλο ἐσκόπει ἢ νὰ προλάβῃ τοὺς δεινοὺς πολέμους καὶ τὴν ὡς ἐκ τούτων αἱματοχυσίαν καὶ προσεπάθει νὰ πείσῃ αὐτούς, ὅτι ἔμενε καὶ πάλιν ἡ Ἐκκλησία ἀκαινοτόμητος, χωρὶς οὔτε τὸ ἐλάχιστον νὰ παροραθῇ. Τρισὶ δὲ κεφαλαίοις καὶ μόνοις τὸ πρὸς τὴν τῶν Ρωμαίων ἐκκλησίαν πραττόμενον περιστήσεσθαι, πρωτείῳ, ἐκκλήτῳ, καὶ μνημοσύνῳ. Ἐκ τούτων γίνεται δῆλον, ὅτι τὰ ὑπὸ τῶν Λατίνων ἱστορούμενά εἰσιν ὅλως ἀπίθανα. Ἀλλ᾿ ὁπωσδήποτε καὶ ἂν ἐγένετο ἡ ἕνωσις, ταύτην ἐδέχετο μόνον ὁ αὐτοκράτωρ καὶ ὀλίγοι τινὲς τῶν περὶ αὐτόν. Ὁ δὲ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ἰωσὴφ καὶ οἱ πλεῖστοι τῶν περὶ αὐτὸν ἀρχιερέων καὶ κληρικῶν ἀπεδοκίμαζον αὐτήν. Πρὸς δὲ καὶ οἱ Πατριάρχαι Ἀλεξανδρείας, Ἀντιοχείας καὶ Ἱεροσολύμων μετὰ τῶν περὶ αὐτοὺς ἐπισκόπων καὶ κληρικῶν οὐδαμῶς ἔστεργον τὴν τοιαύτην ἕνωσιν· διότι οὐδὲ γνῶσιν τῶν γινομένων εἶχον, ἀφ᾿ οὗ αἱ περὶ τῆς ἑνώσεως διαπραγματεύσεις περιωρίζοντο μόνον εἰς τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἐκκλησίαν.
Μετὰ τὴν ἀναχώρησιν τῶν πρέσβεων, ὄντων ἔτι ἐν τῇ ὁδῷ, ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ συλλαβών τινας, τῶν ἑδραίως τοῖς δόγμασι τῶν Πατέρων αὐτῶν ἐμμενόντων, ἀπηνῶς ἐβασάνιζε, δημεύων τὰς περιουσίας αὐτῶν, ἐξορίζων καὶ κακῶν παντοίοις τρόποις: «Πάντα ἦσαν ἐνεργὰ τῷ βασιλεῖ, λέγει ὁ Γρηγορᾶς, δημεύσεις, ἐξορίαι, φυλακαί, ὀφθαλμῶν ἀφαιρέσεις, μάστιγες, χειρῶν ἐκτομαί». Τότε ἐξώρισε τὴν ἀδελφὴν αὐτοῦ Εὐλογίαν, ἥτις τὸν ἀνέθρεψε μικρὸν ὄντα, καὶ πρὸ τῆς βασιλείας καὶ μετὰ τὴν βασιλείαν ἔδειξε πρὸς αὐτὸν πόθον θερμότατον καὶ ἀδελφικὴν ἀγάπην, ὡς καὶ αὐτὴν ἀποδοκιμάζουσαν τὴν ἕνωσιν. Τότε διὰ βαρυτάτων σιδηρῶν ἁλύσεων δεθέντες, ἐρρίφθησαν εἰς τὰς φυλακὰς πάντες οἱ ἐκ τοῦ ἐμφανοῦς ἀντιστάντες αὐτῷ διὰ τὴν εἰς τὴν ὀρθοδοξίαν καινοτομίαν συγκλητικοί, ὡς καί τινες τῶν πρώτων ἀρχόντων καὶ συγγενῶν αὐτοῦ, ὁ Πρωτοστράτωρ Παλαιολόγος Ἀνδρόνικος, ὁ Πιγκέρνης Ραοὺλ Μανουήλ, ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ Ἰσαάκιος, καὶ ὁ τοῦ Πρωτοστράτορος ἀνεψιὸς Ἰωάννης. Τότε τὸν ρήτορα τῆς μεγάλης Ἐκκλησίας Ὁλόβωλον (οὗ πρότερον τὴν ρῖνα καὶ τὰ χείλη ἐξέκοψε) πρῶτον μὲν ἐδέσμευσε καὶ ἀπηνῶς καὶ ἀπανθρώπως ᾔκισε, ἔπειτα δὲ μακρῷ σχοινίῳ ἐκ τοῦ τραχήλου αὐτόν τε καὶ τὸν Ἰασίτην καὶ τὴν ἀνεψιὰν τοῦ Ὁλοβώλου καὶ ἑξῆς ἄλλους δέκα τὸν ἀριθμὸν ἔδεσε, καὶ τοὺς μὲν δύο πρώτους ἐπεφόρτισε προβάτων ἐντέροις, ἅπερ τῆς κόπρου εἰσέτι γέμοντα περὶ τὸν λαιμὸν αὐτῶν ἐτυλίσσοντο, τὸν δὲ ρήτορα τῆς Ἐκκλησίας Ὁλόβωλον διαφερόντως καὶ ἥπασι προβάτων κατὰ στόμα ἐκέλευσε τύπτεσθαι, καὶ οὕτως ἀνὰ τὴν πόλιν ἅπασαν πρὸς χλεύην ἐνετείλατο νὰ περιαγάγωσι. Τὰς νήσους Λῆμνον, Σκῦρον, Κέω καὶ τὴν πόλιν Νίκαιαν ἐξορίστων ἐπλήρωσεν. Ἐξέκοψε τὴν ρῖνα τοῦ ἰατροῦ Περδίκκα. Ἐτύφλωσε Παχώμιόν τινα ἄνδρα σεμνόν, καθὼς καὶ τὸν περίφημον μοναχὸν Γαλακτίωνα τὸν Γαλησιώτην, καὶ τὸν σεβάσμιον Λάζαρον τὸν Γοριανίτην. Ἀπέκοψε τὴν γλῶσσαν τοῦ κατὰ Λατίνων ἐν στίχοις πολιτικοῖς συγγράψαντος Μοναχοῦ Μελετίου καὶ τοὺς ὀδόντας αὐταῖς ρίζαις ἀνέσπασεν([50]). Τὸν Μακάριον τὸν Περιστέρην ἀπανθρώπως ἐξώρισε. Τοὺς Μοναχοὺς τοὺς Κόκκους διαφόροις τιμωρίαις ἐβασάνισε. Τοῦ Καλοειδοῦς τὴν κεφαλὴν διὰ κεκαυμένων μεμβρανῶν ἀπέτιλε, καὶ τὴν ρῖνα αὐτοῦ ἀτίμῳ πληγῇ ἀπέκοψε. Τὸν Ραιδεστινὸν Θεόδωρον ἐμαστίγωσε, καὶ εἰς τάφον ἀπέκλεισε, καὶ ἄλλα πολλὰ θηριώδη ἔργα εἰργάσατο.
Οἱ λοιποὶ βλέποντες αὐτὸν ποιοῦντα τοιαῦτα ἔργα πάντολμα καὶ τυραννικά, ἐσιώπων καὶ ἐνέδιδον. Τὸν Πατριάρχην ὅμως Ἰωσὴφ εὐλαβούμενος, ὡς λύσαντα αὐτὸν τοῦ ἀφορισμοῦ, οὐκ ἐκάκου, ἐκεῖνος ὅμως βλέπων βιαζομένην τὴν Ἐκκλησίαν ὡς μὴ βουλομένην κοινωνῆσαι τῇ Αἱρέσει τοῦ παπισμοῦ, παραιτεῖται μετὰ τὸ ἐπανελθεῖν τοὺς πρέσβεις ἀπὸ τῆς Ρώμης, ὅτε καὶ προβάλλεται ὁ Βέκκος ὡς Πατριάρχης. Ὁ Ἰωσὴφ τῆς Πατριαρχείας ἀποχωρήσας μετέβη εἰς Μονήν τινα κειμένην ἐν τῷ Ἀνάπλῳ (Ἀνάπλους δὲ λέγεται κατὰ τὸν Γρηγορᾶν, ὁ τόπος ἀπὸ Βοσπόρου ἕως τοῦ Ἱεροῦ), ἔνθα ἀπήρχοντο εἰς αὐτὸν οἱ μὴ κοινωνοῦντες τῇ Αἱρέσει, καὶ προσεκλαίοντο, καὶ συνέβαινεν ὡς ἐκ τούτου γενέσθαι μέτριον σχίσμα, ἐφ᾿ ᾧ οἱ νεωτερισταὶ ἐδυσχέραινον. Ὅθεν ἐμήνυσεν αὐτῷ ὁ Βασιλεὺς κωλῡσαι τῆς πρὸς αὐτὸν εἰσόδου τοὺς ἀπερχομένους εἰς αὐτόν. Ἐκεῖνος ὅμως ἀπεκρίθη, ὅτι προὐτίμα νὰ ἐξορισθῇ μᾶλλον ἢ νὰ ἀποβάλῃ τοὺς ὀρθοδόξους, τοῦτο δὲ καὶ ἐγένετο, ἐξορισθέντος αὐτοῦ εἰς Χηλήν. Ἐξώρισε δὲ καὶ ἄλλους ὁ Βασιλεὺς ἐκείνῳ προσκειμένους ἀλλαχοῦ. Τούτων γενομένων ἦλθον πρέσβεις ἀπὸ τοῦ Πάπα λέγοντες τῷ βασιλεῖ, ὅτι οὐχὶ μόνον τοῖς λόγοις, ἀλλὰ καὶ τοῖς ἔργοις ὤφειλε νὰ δείξῃ ὅτι ἦτο λατινόφρων, προσκαλεσάμενος λοιπὸν διὰ ταῦτα τοὺς Κληρικοὺς εἶπεν αὐτοῖς, ὅτι τὴν ἕνωσιν ποιεῖ οἰκονομικήν, καὶ ὅτι καὶ αὐτοὶ ὤφειλον νὰ δείξωσιν ὅτι συνεμερίζοντο τὴν γνώμην αὐτοῦ ἐνώπιον τῶν πρέσβεων. Ἵνα δὲ πληροφορήσῃ τοὺς πρεσβευτὰς τοῦ Πάπα περὶ τοῦ ζήλου, ὃν εἶχε περὶ τῆς ἑνώσεως, ἀπέστειλεν αὐτοὺς μετὰ τοῦ Ἐφέσου Ἰσαὰκ ὅπως ἴδωσι τοὺς ἐν τῇ εἱρκτῇ ἁλύσεσι δεδεμένους συγγενεῖς αὐτοῦ τοὺς μὴ συμφωνοῦντας τῇ ἑνώσει. Εἶτα ἔγραψεν εἰς τὸν μετὰ τὸν Γρηγόριον Πάπαν ἐπιστολὴν μετὰ πολλῶν ἐπισκόπων ὑπογραφῶν, τῶν δεχομένων δῆθεν τὴν Σύνοδον. «Τότε συμπλασάμενοι γράμμα (λέγει ὁ Παχυμέρης) τῆς πρὸς τὸν Πάπαν ἀπολογίας πολλαῖς μὲν ὑπογραφαῖς μήτ᾿ ὄντων ἐπισκόπων μήτ᾿ ἐπισκοπῶν οὐσῶν, μιᾷ καὶ τῇ αὐτῇ χειρὶ τοῦ γραφέως, ὡς δῆθεν πολλῶν ἱερῶν ἀνδρῶν καὶ μεγάλων κατησφαλίζοντο»· ἔστειλε δὲ πρὸς αὐτὸν καί τινας τῶν σχιζομένων, οὓς ἐκεῖνος φιλοδωρησάμενος, ἔστειλε πάλιν εἰς Βυζάντιον.
Ὁ Ἀθηνῶν Ἀρχιεπίσκοπος Μελέτιος ἐμέμφετο μάλα γενναίως τὴν περὶ τὴν πίστιν καινοτομίαν, ὥστε καὶ εἰς μίαν τῶν συνόδων ἐλευθεροστομήσας, εἶπε τὰ ἀναγκαῖα ὑπὲρ τῆς ὀρθοδοξίας, καὶ τέλος πάντων ἔδωκε τὸ ράσον αὐτοῦ τῷ ὑπηρέτῃ, εἰπών, ὅτι εἶναι ἕτοιμος εἰς ἐξορίαν, τὰ αὐτὰ δὲ καὶ εἶπε καὶ ἐποίησε καὶ ὁ Ἐφέσου. Τῶν δὲ εἰς τὴν φυλακὴν Συγκλητικῶν εὐγενῶν ἐκείνων ἀνδρῶν καὶ συγγενῶν τοῦ αὐτοκράτορος, ὧν καὶ πρώην ἐμνήσθημεν, ὁ μὲν Ἀνδρόνικος Παλαιολόγος ὁ Πρωτοστράτωρ ἀπέθανεν ἐν ταῖς φυλακαῖς λαβὼν τὸν στέφανον τοῦ μαρτυρίου· τοὺς δ᾿ ἄλλους τρεῖς πέμψας ἐξήγαγε τῆς φυλακῆς καὶ ἔφερεν ὁ Μιχαὴλ ἔμπροσθεν αὐτοῦ, καὶ τοῦ μὲν Μανουὴλ καὶ Ἰσαακίου ἐξορύττει τοὺς ὀφθαλμούς, διότι πικρῶς ἤλεγξαν αὐτὸν διὰ τὴν παρατροπὴν τῆς πίστεως, μεθ᾿ ὃ ἐξώρισε χωρίσας ἀπ᾿ ἀλλήλων. Καὶ δὴ καὶ Ἰωάννην τὸν ἀδελφὸν τοῦ Δεσπότου Μιχαὴλ ἐτύφλωσε, καὶ τὸν Μουζάλωνα καὶ τοὺς Συγκλητικοὺς καὶ οἰκείους ἀπώσατο. Μόνος δὲ ὁ Καντακουζηνός (εἷς τῶν τεσσάρων Συγκλητικῶν τῶν ὄντων ἐν τῇ φυλακῇ) διὰ φόβον ἀνθρώπινον, ἐκοινώνησε τοῖς περὶ τὸν Αὐτοκράτορα.
Ἐμίσει δὲ ὁ τύραννος οὗτος βασιλεὺς Μιχαὴλ ὁ Παλαιολόγος τοὺς ἐναπολειφθέντας Μοναχούς, τοὺς ἀποβάλλοντας τὴν ἕνωσιν, ὅθεν καὶ εἰς τὰς ἐξορίας ἐκάκου αὐτούς, διαφόρους πρὸς τοῦτο ἐπινοῶν ἀφορμάς([51]): «πάντες φυγάδες καὶ μετανάσται γεγόνασιν, ὅσοι μὴ πεπόκασι τὸ τῆς ἀνατροπῆς θολερὸν τῆς αἱρέσεως ἐκεῖνο πόμα· καὶ διηρπάγησαν μὲν οὐσίαι, ἐστενοχωροῦντο τὰ δεσμωτήρια τῷ πλήθει τῶν κατακλείστων, καὶ πάντα θορύβου καὶ ταραχῆς ἐπληρώθησαν»([52]). Ὅσα δὲ βάσανα καὶ αἰκισμοὺς καὶ τιμωρίας καὶ ὅσους πονηροὺς θανάτους ἐποίησαν οἱ Λατινόφρονες τοῖς εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος τοῦ Ἄθωνος πατράσιν, οὐδεὶς οὐδὲ Εἰδωλολάτρης διώκτης ἐποίησεν· ἦν δὲ ὅτε ἐποίησαν τὰ τοιαῦτα οἱ Λατινόφρονες εἰς τὸν Ἄθωνα ἔτος ἑξακισχιλιοστὸν ἑπτακοσιοστὸν ἐννενηκοστὸν τρίτον([53]).
Κράτιστε, θεόστεπτε, θεομεγάλυντε, Ἅγιε ἡμῶν Δέσποτα, τὸν πρὸς τὴν κραταιὰν καὶ ἁγίαν βασιλείαν σου ἡμῶν πνευματικὸν καὶ διάπυρον ἔρωτα ὁ ἀόρατος Θεὸς ἡμῶν, καὶ τὰς τῶν πάντων καρδίας ἐπιδεδραγμένος, ἀοράτως, καὶ ὡς οἶδεν αὐτὸς ἐμπνέων, πληροφορῆσαι τὴν ἁγίαν ψυχήν σου, ὅπως τε κοινῇ καὶ ἰδίᾳ, καὶ ἐν αὐταῖς μέσαις ψυχαῖς ἀναγεγραμμένην περιφέρομέν σου τὴν μνήμην διαπαντός, καὶ ἐνδελεχῶς τῷ Θεῷ ἐμφανίζομεν,περὶ οὗ παμπλείστους Θεῷ τὰς εὐχαριστηρίους φωνὰς ἐν τῷ καθ᾿ ἑαυτούς, ἀλλὰ καὶ ὁμοῦ ἕκαστος ἀναπέμπομεν. Ὅτι σε ὁ αὐτοκρατορίᾳ κοσμήσας, πολλῷ πρὸ ταύτης τῷ ἡμεροφαεῖ καὶ θεοπλόκῳ στέφει τῆς ὀρθοδόξου πίστεως ἐταινίωσε· ναὶ μήν, καὶ ὕμνος αὐτῷ καὶ αἴνεσις· ἔγνω γὰρ κύριος τοὺς αὐτοῦ, καὶ ὃν προέγνω κατὰ τὸν μέγαν εἰπεῖν ἡμᾶς ἀπόστολον, τοῦτον καὶ ἐδικαίωσεν ἄρχειν, καὶ εἰς μέγα ὕψος τοῦτον δόξης καὶ ἐξουσίας ἀνύψωσε βασιλέα τῶν ἐπὶ γῆς ἀναδείξας, εἰμὴ ὅτι, βασιλευόμενον ἄνωθεν εὐπειθῶς, ταὐτὸν εἰπεῖν πανευσεβῶς καὶ θεοφιλεστάτως. Ἀλλ᾿ ἵλεως εἴης ἡμῖν τοῖς διαπαντὸς εὐχέταις τῆς κραταιᾶς βασιλείας σου, μεθ᾿ ὑποστολῆς ἐνδεχομένης ἀναφέρουσι πρὸς αὐτήν, ὅσα περ οὐδ᾿ ἀσυνήθη, ἀλλὰ φίλα μᾶλλον καὶ σύντροφα ἀπ᾿ αὐτῶν, ὡς ἂν εἴποι τις τῶν σεβασμίων ἀγκαλῶν τῶν ἐν εὐσεβεῖ τῇ λήξει, καὶ μακαριωτάτων μνήμῃ γεγονότων πανευσεβῶν γονέων τῆς κραταιᾶς καὶ ἁγίας βασιλείας σου, ὧν τὸ πολίτευμα ἐν οὐρανοῖς ὑπάρχει, καὶ ὧν ὁ ποὺς ἔστη λοιπὸν ἐν εὐθύτητι ἆθλον τῆς ἐνταῦθα κατὰ Θεὸν ἀπροσκόπτου πορείας, περὶ τὴν διπλῆν τῆς εὐσεβείας, τὴν ἐκ πίστεως δηλαδὴ καὶ ἔργων, τὴν ἐκεῖσε μόνιμον στάσιν περὶ Θεόν, καὶ τὴνμέλλουσαν ἀπενεγκάμενοι ζωὴν καὶ μακαριότητα. Εὐχαριστοῦμεν τῇ ἁγίᾳ βασιλείᾳ σου κἂν τούτῳ, ὅτι διὰ δεσποτικοῦ αὐτῆς προστάγματος, ἔδειξας καὶ διεσάφησας ἡμῖν, τὰ πολυειδῶς ἀκουόμενα καὶ ἀμφιβαλλόμενα, νῦν δὲ τρανῶς γνωρισθέντα. Οἶδεν ἡ κραταιὰ καὶ ἁγία βασιλεία σου, ὅτι πᾶσα ἡ τοῦ Χριστοῦ καὶ Θεοῦ ἡμῶν ποίμνη ἓν σῶμά ἐστιν, ὑπὸ μιᾶς κεφαλῆς διοικούμενον, ὅς ἐστι Χριστὸς Ἰησοῦς· οἶδε καὶ τὸν τῆς ἀγάπης νόμον, ὁ δὲ νόμος τῆς ἀγάπης τοῦ Πνεύματος, οὗτος· εἴτε πάσχει ἓν μέλος, συμπάσχειν πάντα τὰ μέλη· καὶ ἵνα τὸ αὐτὸ ὑπὲρ ἀλλήλων μεριμνῶσι τὰ μέλη, ὑπὸ ἑνὸς κινούμενα Πνεύματος· καὶ ἀνεχόμενοι ἀλλήλων ἐν ἀγάπῃ, καὶ ἀλλήλων τὰ βάρη βαστάζετε, καὶ οὕτως ἀναπληρώσατε τὸν νόμον τοῦ Χριστοῦ· ἔνθεν τοι γνησίως καὶ συμφερόντως τὸ εἰς ψυχὰς ἧκον τοῦ παντὸς πληρώματος τῶν πιστῶν· προηγουμένως δὲ καὶ αὐτῆς τῆς ἁγίας ψυχῆς τῆς βασιλείας σου, λόγους εἰπεῖν ἔχομεν καθ᾿ ὑπόμνησιν, οὓς οἶδε καὶ ἡ ἁγία βασιλεία σου· οὐχ ὅτι ἱκανοί ἐσμεν, λογίσασθαί τι ὡς ἐξ ἑαυτῶν, ἀλλ᾿ ἡ ἱκανότης ἡμῶν πᾶσα ἐκ τοῦ Θεοῦ, ἣ ἱκανοῖ ἡμᾶς καὶ πρὸς τοῦτο «καρδίᾳ μὲν πιστεύειν εἰς δικαιοσύνην, στόματι δὲ ὁμολογεῖν εἰς σωτηρίαν»· διὸ οὐδὲ ἀκίνδυνον ἡμῖν δοκεῖ παρὰ Θεῷ τὸ ἐφησυχάζειν τοῖς ἄρτι γινομένοις ἐπικινδύνως, πεποίθαμεν γὰρ ὡς οὐδαμῶς ἵνα καταδέξηται ταῦτα ἡ ἁγία σου ψυχὴ ἄνωθεν οὖσα θεόφοβος, καὶ ἐπὶ τοῦ ἐλαχίστου δεδοικυῖα· ἀλλ᾿ οἱ ταράσσοντές σε οἵτινες ἂν εἶεν, βαστάζουσι τὸ κρίμα, καθὼς ὁ μέγας ἔφη ἀπόστολος· πλὴν δι᾿ ἐλέους σοῦ αὐτοῦ ὁ πραΰς, κατὰ Δαβὶδ καὶ χριστομίμητος βασιλεύς, χάρισαι ἡμῖν ἐπὶ μικρὸν τὰς βασιλικὰς καὶ θείας ἀκοὰς τοῖς πτωχοῖς Μοναχοῖς, τοῖς ἐν ἀληθείᾳ ποθοῦσι τὴν ψυχὴν τῆς ἁγίας βασιλείας σου. Ὁ μέγας ἀπόστολος Παῦλος, ὁ πᾶσαν τὴν γῆν τῷ κύκλῳ τοῦ Εὐαγγελίου περιλαβὼν, ὁ τὸν Χριστὸν ἔχων λαλοῦντα ἐν ἑαυτῷ, ταῦτά φησι πρὸς Γαλάτας ἓν νομικὸν παρεισφέροντας· «ἐὰν περιτέμνησθε Χριστὸς ὑμᾶς οὐδὲν ὠφελήσει», καὶ πάλιν· «κατηργήθητε ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ, τῆς χάριτος ἐξεπέσατε»· καὶ πρὸ τούτων, «εἰ μή τινές εἰσιν οἱ ταράσσοντες ὑμᾶς καὶ θέλοντες μεταστρέψαι τὸ εὐαγγέλιον τοῦ Χριστοῦ» ἀνατροπὴν γοῦν τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Χριστοῦ εἶναι παριστᾷ, τῷ ἑνὶ παρατηρήματι συνεισφέρειν τὸν παλαιὸν κεκμηκότα νόμον τῆς χάριτος ἀκμαιότατον· τί γὰρ ἔτι δεῖ ὑπὸ σκιὰν θάλπεσθαι τοῦ ἡλίου τῆς δικαιοσύνης ἀνατείλαντος, καὶ τὴν ἐλευθερίαν προδιδόναι, τῇ τῆς δουλείας ἀντεισφορᾷ· δυσὶ γὰρ κυρίοις δουλεύειν, οὐδεὶς δύναται, φησὶν ἡ κυρία φωνή, ἄλλως τε δεικνύς, ὅτι καὶ τὸ μικρὸν παραποιηθέν, τὸ ὅλον λυμαίνεται· εἶπε τὸ εὐαγγέλιον Χριστοῦ καὶ ἀνατρέπεται. Διὰ ταῦτα καὶ ὁ μέγας φωστήρ, καὶ διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας, καὶ διάδοχος τῆς τοῦ Παύλου χάριτος, ὃς καὶ Παῦλον πνεύσας, ὡς ἐκεῖνος Χριστόν, ὁ πατὴρ ἡμῶν Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐν τῇ ἑρμηνείᾳ τῆς πρὸς Γαλάτας ταύτης τῆς ἐπιστολῆς τοῦ ἀποστόλου, ταῦτα μετὰ πλειόνων ἄλλων λέγει· «αὐτὸ μὲν οὖν τοῦτό ἐστι τὸ πάντων αἴτιον τῶν κακῶν, τὸ μὴ ὑπὲρ τῶν μικρῶν ἀγανακτεῖν· διὰ τοῦτο καὶ μείζονα τῶν ἁμαρτημάτων ἐπεισῆλθεν, ὅτι τὰ ἐλάττονα τῆς προσηκούσης οὐ τυγχάνει διορθώσεως· καὶ καθάπερ ἐν τοῖς σώμασιν οἱ τῶν τραυμάτων καταφρονήσαντες, πυρετοὺς ἔτεκον, καὶ σηπεδόνας, καὶ θάνατον, οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν ψυχῶν· οἱ τῶν μικρῶν ὑπερορῶντες, τὰ μείζονα ἐπεισάγουσιν· εἰ γὰρ περὶ τὴν ἀρχὴν ἀποπηδᾶν τῶν θείων θεσμῶν ἐπιχειροῦντες, καὶ μικρόν τι παρακινεῖν τῆς προσηκούσης ἐτύγχανον ἐπιτιμήσεως, οὐκ ἂν ὁ παρὼν ἐτέχθη λοιμός, οὐκ ἂν ὁ τοσοῦτος χειμών, τὴν Ἐκκλησίαν κατέβαλεν· ὁ γὰρ τῆς ὑγιοῦς πίστεως καὶ τὸ βραχὺ ἀνατρέπων, τῷ παντὶ λυμαίνεται».
Ταῦτα μὲν ὁ πατήρ, καὶ πρὸ αὐτοῦ ὁ ἀπόστολος· τί δὲ τὰ ἄζυμα παρεισάγοντες, καὶ τὰ σάββατα· ἐῶμεν λέγειν πλείω, καὶ διὰ τούτων πάλιν τῷ νόμῳ ἐξ ὑπαρχῆς παρρησίαν διδόντες, ποῖον ἡμῖν κοινὸν τοῖς ἀπὸ Χριστοῦ, καὶ τῇ νομικῇ τῶν σαββάτων παρατηρήσει· ἆρ᾿ οὐχὶ τὰ νομικὰ πάντα συγκαταλέλυνται, τῷ περιωνύμῳ ἐκείνῳ τοῦ παλαιοῦ Ἰσραήλ; οὐχὶ κωλύει ταῦτα αὐστηρῶς τὰ σάββατα δηλαδὴ ὁ ξστ´ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων κανὼν ἐκτὸς τοῦ μεγάλου Σαββάτου, ὥστε τὸ μὲν ἱερατικὸν αὐτῶν ἅπαν διὰ ταῦτα καθαιρεῖν, τὸν δὲ λοιπὸν αὐτῶν λαὸν ἀφορισμῷ καθυποβάλλειν; πόθεν δὲ καὶ τὰ ἄζυμα τοῖς ἰουδαιόφροσιν, ἢ ὅθεν τὰ σάββατα. Τὸ κεφάλαιον τῶν παρ᾿ ἰουδαίοις ἑορτῶν, τὰ ἄζυμα ἦν· φανερὸν γὰρ ἐκ τοῦ συλλέγεσθαι ἐκ πάσης τῆς γῆς εἰς Ἱερουσαλὴμ τῷ καιρῷ αὐτῶν, τοὺς θρησκευτὰς τῶν ἀζύμων· ὡς καὶ τῶν παρ᾿ ἡμῖν μυστηρίων τὸ μεῖζον, ἡ μυστικὴ τράπεζα τοῦ Κυριακοῦ σώματος· εἰ τοίνυν κατὰ τὸ παρ᾿ ἡμῖν μεῖζον, ἐξομοιοῦνται τοῖς ἰουδαίοις κατὰ τὸ παρ᾿ αὐτοῖς κρεῖττον, οὐκ ἄντικρυς ἰουδαΐζουσιν; πῶς οἱ τὰ τοιαῦτα τολμῶντες ἀναφανδὸν τῆς οἰκουμένης, καὶ οἷον ἀνερυθριάστως καὶ γυμνῇ ὃ δὴ φασὶ τῇ κεφαλῇ, οὐχὶ καὶ οὗτοι κατὰ τοὺς Γαλάτας εὐαγγελιζόμενοι τῆς πίστεως ἔκφυλα τῷ ἀποστολικῷ ἀναθέματι ὑπεύθυνοι ἔσονται; ὅπου γε καὶ πλεῖον ἢ ἐκείνοις τὸ τόλμημα· καὶ περὶ αὐτὸ τῆς ἡμετέρας πίστεως τὸ κεφάλαιον· ἀλλ᾿ εἴπωσιν, ὡς οὐχὶ τὰ ἄζυμα κατὰ σκοπὸν ἰουδαϊκὸν προσφέρουσιν, ἀλλ᾿ ὡς τὸ κυριακὸν σῶμα· ὀφθαλμοὺς ἔχειν λέγοντες, οὐ βλέπουσιν, καὶ νοῦν οὐ συνιοῦσι, πρὸ ὀφθαλμῶν κειμένην τὴν ἀλήθειαν. Εἰ ὁ τυπικὸς καὶ σκιώδης νόμος ὃ προσῆγεν εἰς τύπον Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, μηδὲν ἔχειν ἀτελές, μηδὲ λελωβημένον διεκελεύσατο, πῶς οὗτοι τολμῶσι, τὸ ἄναλον, τὸ ἄζυμον, καὶ κεκολοβωμένον, καὶ ἀηδές, ὡς τοῦ παντελείου ἀμνοῦ τῆς χάριτος, σῶμα προσφέρειν τὸ ζωοπάροχον· καίτοι, οὐδ᾿ ἐν τῷ νόμῳ ταῦτα τὰ ἄζυμα δηλαδή, τύπον ὅλως εἶχε Χριστοῦ, ἀλλ᾿ ὅσον σώζειν, μόνον, μνήμην τινὰ αἰγυπτιακῆς ἐξόδου, καὶ ἐρημικῶν καὶ ἐνοδίων κακώσεων· διὰ τοῦτο καὶ μετὰ πικρίδων παρὰ τὴν ἀρχὴν περιεζωσμένοι, καὶ ὑποδεδυμένοι, καὶ βακτηρεύοντες ταῦτ᾿ ἤσθιον· ἡμεῖς δὲ Χριστοῦ χάριτι, σπέρμα χριστιανῶν ἐσμεν, καὶ οὐδενὶ δεδουλεύκαμεν πώποτε αἰγυπτίων τυράννῳ. Εἰ δὲ τὸν Χριστόν, τὸ νομικὸν πάσχα φαγεῖν, πρὸ τοῦ καινοῦ τούτου λέγουσι, καὶ εἰ τοῦτο εἰδοίημεν ἐντεῦθεν οὐδὲν ὄφελος γενήσεται· τὰ γὰρ τοῦ νομικοῦ πάσχα ἄζυμα, τοῖς τοῦ ἀμνοῦ κρέασι συνεσθίοντο, καὶ αὐτίκα τούτοις συνεδειπνῶντο· καὶ κατὰ τὴν τοῦ νόμου τήρησιν, οὐδὲν εἰς τὸ ἑξῆς, οὔτε τοῦ ἀμνοῦ, οὔτε τῶν ἀζύμων, οὔτε μὴν τῶν πικρίδων ὑπελιμπάνετο· τοῦ νομικοῦ γοῦν πάσχα βρωθέντος τῷ κυρίῳ, καὶ παραυτίκα καταργηθέντος, οὐχ ὑπελείφθη ἄζυμον κατὰ τὸν νόμον· ἐξῆν δὲ λοιπὸν τῷ σωτῆρι ἀναπεσόντι, τῷ προνομίῳ χρᾶσθαι τῆς ἡμέρας, ζυμίτην ἄρτον ἐσθίοντι· ἥτις ἦν πρὸ τῶν ἀζύμων, κατὰ τὸν μέγαν ἀπόστολον καὶ εὐαγγελιστὴν ἐπιστήθιον Ἰωάννην, ὅστις καὶ περὶ τῆς ἐπαύριον σαφῶς μαρτυρεῖ οὑτωσὶ λέγων· «ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον· ἦν δὲ πρωΐα, καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον ἵνα μὴ μιανθῶσιν, ἀλλ᾿ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχα»· προέλαβε δὲ ὁ Κύριος τὸ ἴδιον πάθος, ἐν ᾧ καὶ τὸ τῶν Ἰουδαίων πάσχα συνέπιπτε, καὶ ἡ σκιὰ τῇ ἀληθείᾳ συνέβαινεν· ὡς ἂν τὸ προλαβεῖν ὁμοῦ καὶ τὸ ἑαυτοῦ, καὶ τὸ καινὸν πάσχα παραδοίη τοῖς μαθηταῖς, ἅμα δὲ καὶ ζυμίτου ἄρτου μὴ ἀπορῆσαι πρὸς τοῦτο, ὁ πάντα πανσόφως οἰκονομῶν· ἵνα καὶ αὕτη ἡ περὶ αὐτοῦ προφητεία τὸ πέρας ἕξῃ· «σὺ ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνα κατὰ τὴν τάξιν Μελχισεδέκ»· τί οὖν Μελχισεδὲκ προσήνεγκεν, οὐκ ἄρτον καὶ οἶνον; τί δὲ Ἀαρών, ἀμνόν, καὶ ἄζυμα, καὶ πικρίδας· ὄντως οὐδὲν τῆς ἐν Πνεύματι προφητείας ταύτης περὶ τοῦ μεγίστου τούτου μυστηρίου, καθαρώτερόν τε καὶ προσφυέστερον. Εἰ δὲ οὗτοι ἀντέχεσθαι τοῦ παλαιοῦ νόμου βούλονται, τὸν ἀμνὸν μᾶλλον προσφερέτωσαν ὡς τύπον Χριστοῦ ἐν ταῖς σκιαῖς περισώσαντες, καὶ ζωοθυτήτωσαν, ἵνα καὶ πάλιν ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ προφήτου ἐξελεγχθήσονται φάσκοντος οὕτω· θυσίαν καὶ προσφορὰν νομικὴν οὐκ ἠθέλησας σῶμα δὲ κατηρτίσω μοι· εἰδ᾿ οὐ τοῦτον, καί τοι οἰκείως ἔχοντα τῷ Χριστῷ, πρὸς ἐκεῖνα τὰ ἄζυμα δηλαδὴ τὰ παλαιὰ καὶ κολοβά, καὶ διὰ μόνην ἔμφασιν ἐνοδίου καὶ ἐρημικῆς κακώσεως· οὕτω τοῦ ἀποστόλου βοῶντος διαρρήδην· «τὰ ἀρχαῖα παρῆλθεν, ἰδοὺ γέγονε τὰ πάντα καινά»· ἀκουέτωσαν πῶς καινὰ τὰ πάντα· καὶ εἰ τὰ πάντα κεκαίνωται, πῶς τὸ κεφάλαιον τῆς ἡμετέρας πίστεως, τὸ κυριακὸν σῶμα ἐν ᾧ σημειούμενοι διαστελλόμεθα, καὶ Ἰουδαίων, καὶ πάντων ἐθνῶν ἑτεροδόξων, οὐ παντάπασιν ἀλλάττειν ἐμέλησε τῷ Κυρίῳ· ὅπου γε καὶ ὑπὲρ ἄλλο τι πλέον, καινὸν τοῦτο εἶναι, καὶ καινὴν διαθήκην αὐτὸς ὁ Κύριος ἐπωνόμασεν· εἰ δὲ καινόν, πῶς οὐ διήλλακται τῶν παλαιῶν ἑορτῶν καὶ ἐθίμων οὕτως· εἰ μὴ προφανῶς ὁμολογοῦσιν ἰουδαΐζειν ἑτέρῳ κρημνῷ περιπεσοῦνται εἰς θάνατον, ὑπὲρ τὸ ἅγιον εὐαγγέλιον, τὴν Ἀπολλιναρίου παράδοσιν αἱρετισάμενοι κελεύεις, βασιλεῦ ἅγιε, πλειόνως αὐτοὺς ἰδεῖν τῆς θείας ὁδοῦ ἐξοστρακισθέντας· ὁ Υἱὸς καὶ Δεσπότης παρρησίᾳ τῷ κόσμῳ ταῦτα λαλεῖ· «ἐγώ εἰμι ἡ θύρα, ἡ ὁδός, ἡ ἀλήθεια, καὶ ἡ ζωή· δι᾿ ἐμοῦ ἐάν τις εἰσέλθῃ σωθήσεται, ὁ δὲ ἀναβαίνων ἀλλαχόθεν, οὗτος κλέπτης ἐστὶ καὶ λῃστής»· καὶ πάλιν· «τὰ πρόβατα τὰ ἐμὰ τῆς φωνῆς μου ἀκούει, καὶ ἀλλοτρίῳ οὐ μὴ ἀκολουθήσουσιν, ἀλλὰ φεύξονται ἀπ᾿ αὐτοῦ, οὐ γὰρ οἴδασι τῶν ἀλλοτρίων τὴν φωνήν· ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ παρελεύσονται, οἱ δὲ λόγοι μου οὐ μὴ παρέλθωσιν». Οἱ δὲ προφῆται περὶ αὐτοῦ, «πιστὸς κύριος ἐν πᾶσι τοῖς λόγοις αὐτοῦ· πισταὶ δὲ πᾶσαι αἱ ἐντολαὶ αὐτοῦ· ἐστηριγμέναι εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος· πεποιημέναι ἐν ἀληθείᾳ καὶ εὐθύτητι»· καὶ ὁ ἀπόστολος· θεμέλιον τέθεικα ὑμῖν, καὶ ἕτερον θέσθαι παρὰ τὸν κείμενον οὐκ ἔστι· κἀκείνῳ ἐν ὑποδείγματι ἀνθρωπίνῳ περὶ τῶν τοῦ Κυρίου λόγων διαβεβαιούμενος· ὅμως ἀνθρώπου κεκυρωμένην διαθήκην οὐδεὶς ἀθετεῖ ἢ ἐπιδιατάσσεται. Ἄκουσον, Βασιλεῦ ἅγιε, ἃ χαίροις ἀκούων, καὶ κρίνων κρίσιν εὐθυδικίας, ἀναμεταξὺ τῶν θείων θεσμῶν καὶ αὐτῶν· τιμὴ γὰρ βασιλέως κρίσιν ἀγαπᾷ, καὶ μάλιστα οὕτω πανευσεβοῦς· ὁ γοῦν τολμῶν ἐπιδιατάσσσθαι τῶν κεκυρωμένων, καὶ ἀθετεῖν τι τῶν γεγραμμένων, καὶ ἐπεισάγειν τι τῶν μὴ γεγραμμένων, οὗτος χριστιανός ἐστιν; οὐχὶ φανερὰ αὐτοῦ ἔκπτωσις πίστεως; πῶς οὗτος χριστιανός, ὁ μὴ ἐν Χριστῷ ἀκολουθῶν κατ᾿ ἴχνος ἀρκούμενος, ἀλλ᾿ ἀντιπροσωπεῖν ἐθέλων καὶ ἀντιβαίνειν· καίτοι, οὐδὲ ὁ μέγας Μωσῆς, ὃς τύπος ἦν τοῦ Χριστοῦ ἐν πολλοῖς, πλέον τούτου ἐζήτει· ἀλλ᾿ εἰπὼν γνωστῶς ἴδω σε· καὶ τὰ ὀπίσθια ἔστερξε, καὶ ἐπιπροσθούσης πέτρας ἐδέησε. Ἀλλ᾿ οὗτοι καὶ προποδίζειν τολμῶσι· διὸ καὶ πρὸς αὐτοὺς ἄντικρυς φησὶ· «οὐ μὴ γὰρ ὄψεσθε τὸ πρόσωπόν μού ποτε, οἱ ἀντιβαίνειν μοι ἐπειγόμενοι»· προσδιορθούμενος τοῖς ἐξ οἷς τὸ μέγα τοῦτο πάθος ὁ μέγας Μωσῆς εἴρηκεν, ἐν τοῖς παρὰ Θεοῦ δοθεῖσιν, οὐκ ἔστι προσθεῖναι· καὶ ἀπ᾿ αὐτοῦ, οὐκ ἔστιν ἀφελεῖν, οὕτως οἶδεν ἐκεῖνος ὄπισθεν βαίνων, καὶ κατ᾿ ἴχνια τοῦ Θεοῦ· καὶ τοῖς ἄλλοις τὸν φόβον τοῦτον καὶ τὴν εὐπείθειαν ἀφοσιοῦν Θεῷ καθυπογραφόμενος. Ἀλλ᾿ ἔστιν ἐκ τοῦ κανόνος ἰδεῖν τὴν ἐναντίαν ὅπως ἐτράπησαν· καὶ ὅ φασι τὴν ἐκ διαμέτρου· δὸς οὖν καὶ πρὸς αὐτοὺς μικρόν τι τὸν λόγον ἡμῶν τρέψασθαι. «Θεὸν οὐδεὶς ἑώρακε πώποτε ὁ μονογενὴς Υἱός, ὁ ὢν ἐν τοῖς κόλποις τοῦ Πατρός», ὡς αὐτὸς οὗτος διασαφεῖ· οὗτος ὁ ἀσφαλὴς τῶν φρικτῶν θεολόγος, καὶ περὶ τοῦ Πνεύματος τοῦ συμφυοῦς καὶ συναριθμίου αὐτῷ εἴρηκεν οὕτως εἰπών· «ὅταν ἔλθῃ ὁ παράκλητος ὃν ἐγὼ πέμψω ὑμῖν παρὰ τοῦ Πατρός, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὃ παρὰ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται»· πρόσχες τῷ ρήματι Λατῖνε! ἐν τῷ φωτὶ τὸ φῶς ὀπτάνεται Δαβὶδ μαρτυρεῖ· ἐν τῇ ἀκτίνι τῷ Υἱῷ, τὸ φῶς τὸ Πνεῦμα πόθεν ἐκπορεύεται κατοπτεύσωμεν· δὶς λέγει ὁ Υἱὸς τὸ παρὰ τοῦ Πατρὸς περὶ τοῦ Πνεύματος, διαβεβαιῶν τὸν αἴτιον αὐτοῦ καὶ τοῦ ὁμοφυοῦς Πνεύματος· τὸ δὲ σὸν παρεμβόλιμον καὶ νόθον δόγμα, ποῦ· τό, ἐκ τοῦ Υἱοῦ· ἀλλ᾿ ἀποκριθείσῃ εἰς παράστασιν τῆς ὁμοουσιότητος τοῦτο προστιθέναι, ἔνθα δὴ καὶ προστίθης· καὶ οὐκ ἀρκεῖ τοῦ Κυρίου ἡ θεολογία δεῖξαι τὴν ὁμοουσιότητα ἑαυτοῦ τε καὶ τοῦ ὁμοφυοῦς καὶ συναριθμίου Πνεύματος; ὅτι καὶ ἀμφότεροι τῆς αὐτῆς πηγαίας θεότητος, καὶ τοῦ αὐτοῦ Πατρός, ὁ μὲν γεννητῶς· τὸ δὲ ἐκπορευτῶς; ταύτῃ καὶ οἱ θεοφόροι πατέρες ρητῶς χρησάμενοι ἐν τῷ Συμβόλῳ τῆς πίστεως, ἀπαραλλάκτως ἐχρήσαντο. Σὲ δὲ καὶ τῶν Πατέρων, καὶ τοῦ μονογενοῦς αὐτοῦ, πλέον τι ἰδεῖν καὶ μυηθῆναι ἐφρόνησας! οὕτως ἐξ ἀπονοίας, καὶ τῷ μὴ πειθαρχεῖν τῷ Χριστῷ θεσπίζοντι, ἄνω καὶ κάτω τίθης τὰ θεῖα καὶ ἱερὰ δόγματα· καὶ νῦν μέν, τὴν κάτω καὶ περὶ ἡμᾶς δεσποτικὴν οἰκονομίαν· νῦν δέ, τὴν ἀνωτάτω καὶ θεαρχικὴν θεολογίαν, ταῖς μειώσεσί τε καὶ προσθήκαις καταρρυπαίνων τὴν πίστιν συγχέεις· μᾶλλον δέ τινα καινὴν πίστιν εἰσάγεις, καὶ ἕτερον εὐαγγέλιον, οὐκ ἔστιν ἄλλο κατὰ τὸν μέγαν ἀπόστολον εἰπεῖν, εἰ μή τι ὁ ταράσσων εἴη διὰ σοῦ τὴν πίστιν διάβολος. Ἆρ᾿ οὐχὶ προφανῶς γὰρ τοῦτο τὸ δόγμα τοῦ σατανᾶ; δυαρχίαν ἄθεον παρεισάγον, καὶ τὸ Πνεῦμα ὑποβιβάζον; μᾶλλον δὲ μηδὲ τοῦ μονογενοῦς φυόμενον καὶ ὃ δοκεῖ χαρίζεσθαι, ἐχθρωδῶς προσφυόμενον; εἰ γὰρ ἡ τοῦ Πατρὸς μὲν γονιμότης διττή, κατά τε τὴν γέννησιν καὶ προβολήν, αὕτη δὲ ὡς φῄς, μὴ ἰδίωμα τῆς τοῦ Πατρὸς ὑποστάσεως, ἀλλὰ φύσεως, πῶς τῷ Υἱῷ μὲν ἐξ ἡμισείας ἔσται, τῷ Πνεύματι δὲ οὐδ᾿ ὅλως; εἴπερ ὅσα τῆς φύσεως κοινά, καὶ τῶν τριῶν ἀπαραλλάκτως θεαρχικῶν ὑποστάσεων· καὶ Υἱῷ καὶ Πνεύματι μείωσις τῶν ἐπικοίνων ἐσεῖται· οὕτως οὐδὲν τοῦ θεολογικοῦ ἐκείνου ρητοῦ ἐνταῦθα ἡμῖν προσφυέστερον· ὡς εἴτι ἄν τις τῶν τριῶν κάτω θῇ, τὸ πᾶν καθαιρεῖ· μήτε τὸν Πατέρα τιμῶν, τὸ ἀτιμάζειν τὰ ἐξ αὐτοῦ διὰ τῶν ἀνίσων βαθμῶν τῆς θεότητος· καὶ σὺ μὲν οἶδα, ὅτι οὐδ᾿ ἐπιστρέφει τῶν λεγομένων· ζητῶν γὰρ τὴν ἰδίαν παραπληξίαν ἱστᾶν, οὐ γὰρ εἴπω δικαιοσύνην, τῇ γὰρ δικαιοσύνῃ τοῦ Θεοῦ, οὐχ ὑποτάσσῃ· ἡμεῖς δὲ διὰ ταῦτα καὶ ὡς αἱρετικὸν προφανῶς θεωροῦμέν σε, ὅτι μηδὲ τὸ σύμβολον τῆς ὀρθοδόξου πίστεως ἔχεις ἀπαραποίητον. Καθάπαξ δὲ ἀπεφήνατο τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον διὰ τῶν ἁγίων καὶ Οἰκουμενικῶν Συνόδων, τῶν ἑπταρίθμων στύλων τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ὃ ἔθετο ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, Ἀποστόλους, Προφήτας καὶ Διδασκάλους, πρὸς τὸν καταρτισμὸν τῶν Ἁγίων, Σύμβολον αὐτὸ εἶναι, παντὸς ὀρθοδοξοῦντος χριστιανοῦ. Σὺ δὲ οὐδὲ τοῦτο ταῖς σαῖς ἐπισφαλέσι διευθετισμοῖς καὶ ἐπιδιορθώσεσιν, ἀπαρεγχείρητον εἴασας. Εἴπερ, Δέσποτα ἡμῶν ἅγιε, τὰς αὐτῶν παραποιήσεις πάσας, τὰς τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ θείων παραδόσεων καὶ θεσμῶν ἀπαριθμήσομεν, καὶ ἐπὶ πολὺ τὸν λόγον ἐκτενοῦμεν, καὶ τὰς βασιλικὰς καὶ θείας ἀκοὰς ἀποκναίσομεν· καὶ ἵνα μὴ τοῦτο γένηται, ἐῶμεν τὰς ἐπιλοίπους, παρὰ πολλῶν τῶν κατ᾿ αὐτῶν γραψάντων τῶν ἐν εὐσεβεῖ καὶ ὁσίᾳ τῇ λήξει γεγονότων ἁγιωτάτων Πατριαρχῶν τε καὶ Ἀρχιερέων ἡμῶν, καὶ βασανισθείσας, καὶ στηλογραφηθείσας, ἐκεῖνο δὲ συνελόντι λέγομεν. Οὗτοι, δέσποτα ἅγιε, τὰ κυριώτερα τῆς πίστεως οὐκ ἀπαράτρωτα εἴασαν οὐδ᾿ ἀμώμητα· διὰ τοῦτο μὴ ὅτι καὶ ἀποκόπτονται τοῦ πανταχόθεν ἴσου τε καλοῦ ὡραιομόρφου σώματος τοῦ Χριστοῦ, ἀλλὰ καὶ τῷ σατανᾷ παραδίδονται. Καὶ φησὶν ὁ ἀπόστολος, ἐπισφραγίζων πᾶσαν τὴν εὐαγγελικήν, καὶ ἀποστολικὴν διδασκαλίαν· οὐ τοσοῦτον σχεδὸν πρὸς τοὺς ἐν ἑνὶ τότε ἑτεροδιδασκαλοῦντας Γαλάτας, ὅσον εἰς τοὺς ἀρτίως μυριοετεροδιδασκαλοῦντας Ἰταλούς· καὶ πᾶσαν μικροῦ δεῖν παράδοσιν εὐαγγελικήν, ἀποστολικήν, κανονικήν, καὶ πατρικὴν ἀνατρέποντας· «εἴτις εὐαγγελίζεται ὑμᾶς, παρ᾿ ὃ παρελάβετε, κἂν ἡμεῖς, ἢ ἄγγελος ἐξ οὐρανοῦ, ἀνάθεμα ἔστω». Ἀλλὰ καὶ ἡ ἁγία καὶ Οἰκουμενικὴ ἕκτη Σύνοδος ἡ ἐν τῷ Τρούλλῳ, τὰς πρὸ αὐτῆς Πνεύματι θείῳ ἐξασφαλίζουσα, ἐν τῷ πρώτῳ τῶν αὐτῆς θείων καὶ ἱερῶν κανόνων τάδε φησί: «Εἰ δέ τις τῶν ἁπάντων μὴ τὰ προειρημένα τῆς εὐσεβείας δόγματα κρατοῖ τε καὶ ἀσπάζοιτο, καὶ οὕτω δοξάζοι τε καὶ κηρύττοι, ἀλλ᾿ ἐξ ἐναντίας ἰέναι τούτων ἐπιχειροῖ, ἔστω ἀνάθεμα». Κατὰ τὸν ἤδη ἐκτεθέντα ὅρον ὑπὸ τῶν προδηλωθέντων μακαρίων πατέρων, καὶ τοῦ χριστιανικοῦ καταλόγου ὡς ἀλλότριος ἐξωθείσθω καὶ ἐκπιπτέτω. Ἡμεῖς γὰρ οὔτε προστιθέναι τι, οὔτε μὴν ἀφαιρεῖν κατὰ τὰ προορισθέντα παντελῶς διεγνώκαμεν· ἢ κατ᾿ ὁντιναοῦν δεδυνήμεθα λόγον· καὶ ταῦτα μὲ ὁ κανών. Ἐνθεωρεῖται δὲ καὶ τοῦτο σαφῶς ὡς τὸ ἐξ ἐναντίας ἰέναι τῶν τῆς εὐσεβείας δογμάτων, τοῖς πατράσιν ἔδοξεν εἶναι οὐκ ἄλλο, ἢ τὸ προστιθέναι τούτοις, ἢ ὑφαιρεῖν. Πῶς γοῦν ἐρεῖ τις τοὺς ταῦτα τολμῶντας, καὶ ἐπ᾿ ἐκκλησίας κυροῦντας, καὶ δημοσίᾳ καὶ ἐν ἀγορᾷ, καὶ ταῖς ἁπανταχοῦ αὐτῶν πόλεσι, διατόρῳ γλώττῃ διδάσκοντας, μὴ τῷ αὐτῷ ἀναθέματι ὑποκεῖσθαι τῷ κανονικῷ. Εἰ δὲ χρὴ διὰ βραχέων καὶ ἐξ ἑτέρων θείων καὶ ἱερῶν κανόνων τὰ αὐτὰ κατὰ τὸ ἡμῖν ἐγχωροῦν τηρῆσαι· φησὶ γὰρ καὶ ἡ τῆς ἑνώσεως θεία καὶ ἱερὰ σύνοδος, ὑστάτη μὲν πασῶν οὖσα, καὶ τὰς πρὸ αὐτῆς Πνεύματι θείῳ ἐπικυροῦσα· ἑπομένη κἂν τούτῳ ταῖς προηγησαμέναις: «ἅπαντα τὰ παρὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴν παράδοσιν καὶ διδασκαλίαν καὶ ὑποτύπωσιν τῶν μακαρίων καὶ ἀοιδίμων πατέρων καινοτομηθέντα καὶ πραχθέντα, καὶ μετὰ τοῦτο πραχθησόμενα, ἀνάθεμα». Καὶ ὅτι τοῖς ἐν καταφρονήσει τιθεμένοις τοὺς ἱεροὺς καὶ θείους κανόνας τῶν ἁγίων ἡμῶν πατέρων, οἱ τὴν Ἐκκλησίαν ὑπερείδουσιν, καὶ ὅλην τὴν χριστιανικὴν πολιτείαν κοσμοῦντες, πρὸς θείαν ὁδηγοῦσιν εὐλάβειαν, ἀνάθεμα». Καὶ πῶς ἂν εἰ πάντας τοὺς κατὰ τούτων ἄντικρυς ἀποφαινομένους θείους κανόνας ἐκθῆναι θελήσομεν, τὴν ὁρμὴν τοῦ λόγου κατασχεῖν δυνησόμεθα; Εἰ γὰρ πρὸς ἓν ἕκαστον τῶν παρὰ τοὺς θείους θεσμοὺς αὐτοῖς τελουμένων, ἀντιπαραθῶμεν θείους καὶ ἱεροὺς κανόνας, οἳ καὶ καθαιροῦσι, καὶ ἀφορίζουσιν, ἔστιν οἷς καὶ ἀναθεματίζουσιν αὐτούς, διὰ τὴν τῶν θείων παραδόσεων ἀθέτησιν, καὶ πέρα τοῦ μέτρου χεθῆναι ὁ ἰδιώτης ἡμῶν καὶ ἄγροικος λόγος οὗτος ἐκβιασθήσεται. Ἐμπεριέχεται δὲ καὶ τῷ ΙΕ´ κανόνι τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης τῆς πρώτης καὶ δευτέρας ἐπονομασθείσης, ὅτι οὐ μόνον ἀνευθύνους εἶναι, ἀλλὰ καὶ ἐπαινετέους τοὺς ἀποσχίζοντας ἑαυτοὺς καὶ πρὸ συνοδικῆς καταδίκης, ἀπὸ τῶν δημοσίᾳ διδασκόντων αἱρετικὰ διδάγματα, καὶ ὄντων προφανῶς αἱρετικῶν. Οὐ γὰρ ἀπέσχισαν ἑαυτοὺς ἀπὸ ἐπισκόπων, ἀλλ᾿ ἀπὸ ψευδοεπισκόπων, καὶ ψευδοδιδασκάλων, καὶ τὸ παρὰ τούτων γεγονός, ἐπαίνου ἄξιον, καὶ προσῆκον ὀρθοδόξοις χριστιανοῖς, καὶ ὡς οὐ σχίσμα τοῦτο ἐκκλησίας, ἀλλὰ μᾶλλον μερισμῶν ἀπαλλαγή, καὶ τῆς ἀληθείας ἐπικράτησις. Πῶς οὖν θεμιτὸν καὶ θεάρεστον ἑνωθῆναι τοῖς τοιούτοις ἡμᾶς, ὧν δικαίως καὶ κανονικῶς ἐξεκόπημεν, ἀμεταβλήτως ἔχουσι τῶν αἱρέσεων. Εἰ τοῦτο καταδεξόμεθα, τὸ ὀρθόδοξον, καὶ ἐν ἑνὶ τὸ πᾶν ἀνατρέπομεν· καὶ ἐν ὅσοις οἱ ἀναξίως δεχόμενοι ἀνατρέπουσιν. Λέγουσι γὰρ καὶ οἱ θεῖοι καὶ ἱεροὶ κανόνες, «εἴ τις ἀκοινωνήτῳ, κἂν ἐν οἴκῳ συνεύξηται, ἀφοριζέσθω· καὶ ἀλλαχοῦ, ὁ ἀκοινωνήτοις κοινωνῶν, ἀκοινώνητος ἔσται, ὡς συγχέων τὸν κανόνα τῆς Ἐκκλησίας, καὶ πάλιν· ὁ αἱρετικὸν δεχόμενος, τοῖς αὐτοῦ ἐγκλήμασιν ὑπόκειται». Ἐν ὅσοις γοῦν οὗτοι ἐγκαλούμενοι ὑπὸ εὐθύνας εἰσίν, τοῖς αὐτοῖς ἅπασι καὶ ἡμεῖς εἰ καταδεξοίμεθα, παρὰ τῶν θείων κανόνων τῶν ἐν ἁγίῳ Πνεύματι ἀποφαινομένων, ὑπόδικοι γενόμεθα· οὐκ ἔστι τοῦτο τοῦ πονηροῦ· ὃς σκότος ὤν, τὸ φῶς ὑποκρίνεται· ὡς νῦν γε τὴν ἕνωσιν προβαλλόμενος τὴν μετ᾿ αὐτῶν, ἀπώλειαν τοῦ παντὸς σώματος τῆς Ἐκκλησίας δολιεύσηται· καὶ φανερῶς μὴ πείθειν ἔχων πρὸς τοῦτο, ἀδήλως ἐπιχειρεῖ, ἵνα ἐν ἑνὶ τρόπῳ ἀνοίξῃ θύραν καὶ κρυφώσῃ κακίαν. Εἰ γὰρ λέγειεν ἐθέλειν ἑνωθῆναι, καὶ μεταβληθήτωσαν, καὶ οὕτως ἑνούσθωσαν· εἰ δὲ μετὰ τῆς κακίας αὐτῶν τοῦτο βούλονται, οὐ δυνήσονται· καὶ εἰ μέχρι τῶν ψιλῶν ὀνομάτων καταλήγουσι, καὶ τί δὲ κοινὸν κοινωνίας καὶ ὀνόματος μνήμης; Καὶ πάνυ μὲν οὖν ὡς τοῦτο δείξομεν· νῦν δέ, ὢ τοῦ κέρδους οὗ κακῶς ἐπιτεύξονται! ἕξουσι γὰρ ἐντεῦθεν καὶ τὸ ἀδιόρθωτον, ὡς λαβόντες ὃ θέλουσι. Οὐ γὰρ περὶ εὐσεβείας αὐτοῖς αἱ λογομαχίαι, καὶ αἱ συζητήσεις ὡς φαίνεται· εἰ γὰρ ἂν ἤθελον, τί ἦν τὸ προσιστάμενον, κοινῆς οὔσης, καὶ ἀμίσθου, καὶ ἀμόχθου, καὶ ὁμοτίμου, δούλοις, δεσπόταις, πένησι, πλουσίοις, εὐγενεστέροις, ἀγενεστέροις, ὄφλουσιν, οὐκ ὄφλουσιν, ὡς ἀέρος πνεῦσις, καὶ φωτὸς χύσις, καὶ ὡρῶν ἀλλαγαί, καὶ κτίσεως θέα ,τοῦ μεγάλου καὶ κοινοῦ πᾶσιν ἡμῖν ἐντρυφήματος, καὶ ἰσομοιρία πίστεως, κατὰ τὸν μέγαν ἐν θεολογίᾳ Γρηγόριον· κἂν αὐτοὶ μετὰ τῶν λοιπῶν μεγάλων πατέρων ἡμῶν Βασιλείου καὶ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, καὶ τούτων παρ᾿ οὐδὲν τίθενται, ὧν τὸ κλέος τῶν λόγων, καὶ ἡ τοῦ Πνεύματος δύναμις πᾶσαν τὴν γῆν περιέλαβεν. Ἀλλὰ γὰρ ἄκουσον, ἅγιε δέσποτα, τὴν ὑπόσχεσιν ἐκ τῶν τοῦ παναγίου Πνεύματος λόγων, ὧν οὐδεμία κεραία διαπεσεῖν δύναται. Ὁ μέγας του Κυρίου ἀπόστολος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης λέγει· «εἴ τις ἔρχεται πρὸς ὑμᾶς καὶ ταύτην τὴν διδαχὴν οὐ φέρει μεθ᾿ ἑαυτοῦ, χαίρειν αὐτῷ μὴ λέγετε, καὶ εἰς οἰκίαν μὴ λαμβάνετε· ὁ γὰρ λέγων αὐτῷ χαίρειν, κοινωνεῖ τοῖς ἔργοις αὐτοῦ τοῖς πονηροῖς». Εἰ δὲ ἁπλῶς ἐν ὁδῷ χαίρειν αὐτῷ κωλυόμεθα λέγειν, εἰ τὸ εἰσάγειν εἰς οἰκίαν κοινὴν εἰργόμεθα, πῶς οὐκ ἐν οἰκίᾳ, ἀλλ᾿ ἐν ναῷ Θεοῦ ἀλλ᾿ ἐν αὐτοῖς τοῖς ἀδύτοις ἐπὶ τῆς μυστικῆς καὶ φρικτῆς τραπέζης τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ ἀθύτως σφαγιαζομένου· τὸ μέν, ὡς Θεοῦ· τὸ δὲ ὡς ἀμνοῦ ἀμώμου, ἵνα ἡμᾶς ἐξιλάσηται τῷ Πατρὶ καὶ ἑαυτῷ, καὶ τῆς ἁμαρτίας ἡμῶν, διὰ τοῦ ἰδίου αἵματος καθαρίσῃ ὁ ἀναμάρτητος. Ποῖος ᾅδης ἐξερεύξεται τὸ μνημόσυνον τοῦ παρὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐκκοπέντος ἀξίως, ὡς κατὰ Θεοῦ καὶ τῶν θείων τραχηλιάσαντος, καὶ διὰ τοῦτο ἐχθρὂς τοῦ Θεοῦ γενήσεται. Εἰ γὰρ τὸ ἁπλῶς χαίρειν εἰπεῖν, κοινωνίαν δίδωσι τοῖς ἔργοις τοῖς πονηροῖς, πόσον ἡ διάτορος αὐτοῦ μνημοσύνη καὶ ταῦτα αὐτῶν τῶν θείων μυστηρίων φρικτῶς προκειμένων. Εἰ δὲ ὁ προκείμενος αὐτός ἐστιν ἡ αὐτοαλήθεια, πῶς ἂν τὸ μέγα τοῦτο ψεῦδος δέχηται εἰκάζειν εἰκός, τὸ συντάττειν αὐτὸν ὡς ὀρθόδοξον πατριάρχην μεταξὺ τῶν λοιπῶν ὀρθοδόξων Πατριαρχῶν, ἐν καιρῷ φρικτῶν μυστηρίων, σκηνικῶς παίξομεν; καὶ πῶς ταῦτα ἀνέξεται ὀρθοδόξου ψυχή, καὶ οὐκ ἀποστήσεται τῆς κοινωνίας τῶν μνημονευσάντων αὐτίκα, καὶ ὡς καπηλεύοντας τὰ θεῖα, τούτοις ἡγήσεται. Ἄνωθεν γὰρ ἡ τοῦ Θεοῦ ὀρθόδοξος Ἐκκλησία τὴν ἐπὶ τῶν ἀδύτων ἀναφορὰν τοῦ ὀνόματος τοῦ ἀρχιερέως, συγκοινωνίαν τελείαν ἐδέξατο τοῦτο. Γέγραπται γὰρ ἐν τῇ ἐξηγήσει τῆς θείας λειτουργίας, ὅτι ἀναφέρει ὁ ἱερουργῶν τὸ τοῦ ἀρχιερέως ὄνομα, δεικνύων καὶ τὴν πρὸς τὸ ὑπερέχον ὑποταγήν, καὶ ὅτι κοινωνός ἐστιν αὐτοῦ, καὶ πίστεως καὶ τῶν θείων μυστηρίων διάδοχος. Καὶ ὁ μέγας πατὴρ ἡμῶν καὶ ὁμολογητὴς Θεόδωρος ὁ Στουδίτης ταῦτα λέγει πρός τινα, διὰ τῆς τιμίας αὐτοῦ ἐπιστολῆς· «ἔφης δέ μοι ὅτι δέδοικας εἰπεῖν τῷ πρεσβυτέρῳ σου, μὴ ἀναφέρειν τὸν αἱρεσιάρχην, καί τοι περὶ τούτου εἰπεῖν σοι τὸ παρόν, οὐ καταθαρρῶ· πλὴν ὅτι μολυσμὸν ἔχει ἡ κοινωνία ἐκ μόνου τοῦ ἀναφέρειν αὐτόν, κἂν ὀρθόδοξος εἴη ὁ ἀναφέρων». Ταῦτα μὲν ὁ πατήρ· πρὸ δὲ τούτου, καὶ ὁ Θεὸς τοῦτο ἐσήμανεν οὕτως εἰπών· «ἱερεῖς ἠθέτουν νόμον μου, καὶ ἐβεβήλουν τὰ ἅγιά μου»· πῶς; ὅτι βεβήλοις καὶ ὁσίοις οὐ διέστελλον, ἀλλ᾿ ἦν αὐτοῖς ἅπαντα κοινά· καὶ τούτου φωτεινότερον καὶ ἀληθέστερον. Ἀλλ᾿ ὡς οἰκονομίαν τοῦτο ποιήσωμεν; καὶ πῶς δεχθήσεται οἰκονομίαν τὰ θεῖα βεβηλοῦσαν κατὰ τὸν τοῦ Θεοῦ εἰρημένον λόγον καὶ ἐκ τῶν θείων ἀπωθοῦσαν τὸ τοῦ Θεοῦ Πνεῦμα· καὶ τῆς ἐντεῦθεν ἀφέσεως τῶν ἁμαρτιῶν, καὶ τῆς υἱοθεσίας τοὺς πιστοὺς ἀμετόχους ποιοῦσα· καὶ τί ἂν εἴη ταύτης τῆς οἰκονομίας ζημιωδέστερον; ἂν ἡ κοινωνία αὐτῶν ᾖ πρόδηλος, καὶ ἐν ἑνὶ τοῦ ὀρθοῦ ἔκπτωσις καὶ ἀνατροπή; ὁ γὰρ αἱρετικὸν δεχόμενος, τοῖς αὐτοῦ ὑπόκειται ἐγκλήμασι· καὶ ὁ ἀκοινωνήτοις κοινωνῶν, ἀκοινώνητός ἐστιν, ὡς συγχέων τὸν κανόνα τῆς Ἐκκλησίας· καθὰ δὴ καὶ οὗτοι οἱ γενναῖοι, τῇ ἀπειθείᾳ τῶν ἐκκλησιαστικῶν θεσμῶν, καὶ Ἰουδαίοις, καὶ Ἀρμενίοις, καὶ Ἰακωβίταις, καὶ Νεστοριανοῖς, καὶ Μονοθελήταις, καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν πᾶσιν αἱρετικοῖς συγκοινωνοῦσι, καὶ διὰ τοῦτο μόνον, εἰ μὴ διὰ τὸ ἄλλο, ἀσυγχώρητοι ὁμολογουμένως καὶ ἀκοινώνητοί εἰσιν, καὶ πάσαις ὑπόδικοι ταῖς ἐκείνων θεοστυγέσιν αἱρέσεσιν. Εἰκὸς δὲ καὶ ἐντεῦθεν ἐκ τοῦ μὴ διαστέλλεσθαι, τῶν αἱρετικῶν δηλαδή, κατὰ τὸν τῆς Ἐκκλησίας κανόνα καὶ τὸν τοῦ Θεοῦ ἄνωθεν νόμον πάσης ἀνάπλεοι αἱρέσεως ἐγένοντο καὶ οὐκ ἄλλοθεν. Τὸ δὲ πρωτεῖον δοῦναι τῷ αἱρετίζοντι κατὰ πάσης τῆς τοῦ Χριστοῦ Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ὀρθῶς ἔχει; τοῦτο τελεία παραδοχή ἐστι, καὶ οὐκ οἰκονομία. Οὗτος δὲ τῆς ἐσχάτης οὐκ ἔστιν ἄξιος νῦν· λέγει γὰρ ὁ μέγας πατὴρ ἡμῶν Γρηγόριος ὁ Θεολόγος περὶ τῶν μετανοούντων, τὸν θεῖον λόγον κινῶν· «εἰ μὲν οὐ μεταγνόντας, οὐδὲ ἐγὼ δέχομαι, ἢ μὴ καμπτομένους, ἢ μὴ ἀξίως, μηδὲ ἀντισηκοῦντας τῷ κακῷ τὴν διόρθωσιν· καὶ ὅταν δέξωμαι, τὴν προσήκουσαν αὐτοῖς ἀπονέμω χώραν»· ποῦ ἐν αὐτῷ, καὶ τοῖς μετ᾿ αὐτοῦ, ἡ διόρθωσις· ποῦ ἡ ἀντισήκωσις τοῦ καλοῦ; λοιπόν, οὐδὲ τῆς ἐσχάτης εἰσὶν ἄξιοι, πῶς οὖν καὶ πρωτεύουσιν; καὶ κατὰ τίνος τὸ κράτος ἕξουσι τῶν θείων Ἐκκλησιῶν; φεῦ· ἆρα καὶ οὐ πεταύροις ᾅδου πελάσουσιν οἱ τυφλοῖς χρησάμενοι, κατὰ τὴν τοῦ ἀψευδοῦς στόματος ἐπαγγελίαν; καὶ εἰ τὸ φῶς σκότος, τὸ ἑξῆς: «φιλεῖ δέ, καὶ τοῦτο κατὰ τὸν Θεολόγον εἰπεῖν μέγαν Γρηγόριον, τῷ ἄρχοντι ἐξομοιοῦσθαι πᾶν τὸ ἀρχόμενον». Ἐκ ποίων δὲ τῶν ἐκκλησιαστικῶν θεσμῶν, καὶ ἀνακρινοῦσιν, αὐτός τε, καὶ τὸ ἀρχιερατικὸν αὐτοῦ, τοὺς ἐγκλήτους, οἱ τοὺς θείους κανόνας παντάπασι τῶν ἁγίων συνόδων ἐκβαλόντες, καὶ μηδὲ ὀσμήν, ἢ ἴχνος πνευματικῆς διαγωγῆς ἔχοντες, ἀλλὰ αἱρετίζοντες ἐν πολλοῖς. Ἀληθῶς συγχύσεως τὴν Ἐκκλησίαν πληρώσουσι σκανδάλων· οὐδὲ γὰρ μιχθήσεται τὰ ἄμικτα· οὐδὲ συγκλωσθήσεται τὰ ἀσύγκλωστα: «τίς γὰρ μετοχὴ δικαιοσύνῃ καὶ ἀνομίᾳ ἐσεῖται; ἢ τίς κοινωνία φωτὶ πρὸς σκότος;» καὶ ὀρθοδόξοις, καὶ αἱρετίζουσι, κατὰ τὰ θεῖα λόγια, ὧν μᾶλλον καὶ ὁλοτελῶς διαστέλλεσθαι ὁριζόμεθα· καὶ ἄνωθεν καὶ αὐτὸς ὁ Θεὸς ἐνετείλατο εἰπών· καὶ ἐξαρεῖτε τὸν πονηρὸν ἐκ μέσου ὑμῶν· καὶ ἐν ἑτέροις οὐ μετρητοῖς, ὡσαύτως τὸ ἐν τῇ καινῇ ἐκεῖνο· τὸ «ἐὰν ὁ ὀφθαλμός σου σκανδαλίζῃ σε, ἔξελε αὐτὸν» καὶ τὰ ἑξῆς, περὶ τῶν σκανδαλιζόντων μελῶν, τίσιν ἄλλοις ἢ τοῖς τοιούτοις ἁρμόζει; Καὶ Παῦλος δὲ ὁ μέγας διὰ τοῦ αὐτοῦ κυρίου τοῦ καὶ ἐν αὐτῷ λαλοῦντος, τὰ ὅμοια τρανοῖ λέγων· «αἱρετικὸν ἄνθρωπον μετὰ μίαν καὶ δευτέραν νουθεσίαν, παραιτοῦ· εἰδώς, ὅτι ἐξέστραπται ὁ τοιοῦτος, καὶ ἁμαρτάνει ὢν αὐτοκατάκριτος»· καὶ πάλιν: «στέλλεσθαι ὑμᾶς ἀπὸ παντὸς ἀτάκτως περιπατοῦντος, καὶ μὴ κατὰ τὴν παράδοσιν ἣν παρέλαβον παρ᾿ ἡμῶν». Καὶ ἐν ἄλλοις δέ, καὶ ὁ θεοφόρος καὶ μέγας πατὴρ ἡμῶν Ἰγνάτιος, ἐπιστέλλει, προφυλάττων ἡμᾶς ἀπὸ τῶν θηρίων τῶν ἀνθρωπομόρφων αἱρετικῶν, οὕς, οὐ μόνον οὐ δεῖ ἡμᾶς παραδέχεσθαι, ἀλλὰ καὶ εἰ δυνατόν, μὴ συναντᾶν. Οἷς δὲ συνεσθίειν οὐχ ὁριζόμεθα· οἷς τὸ χαίρειν εἰπεῖν διὰ τὸ παντάπασιν ἀμιγές, ὧν τὸ συνάντημα εἰ δυνατὸν φύγομεν, πῶς πρώτους εἶναι καὶ ἀνακριτὰς τῶν ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν ὅλως δικαιώσωμεν, καὶ τὸ μνημόσυνον αὐτῶν ὡς ὀρθόδοξον ἐπ᾿ ἐκκλησίας, καὶ ἐπ᾿ αὐτῆς τῆς μυστικῆς τραπέζης σαλπίσωμεν, ἵνα μηδὲ ταύτην ἀφῶμεν ἀβέβηλον, τοῦ ἁγιάζειν ἡμᾶς. Μηδαμῶς τοῦτο παραχωρήσῃς, διὰ τὴν ἁγίαν ψυχήν σου· μηδαμῶς, βασιλεῦ ἅγιε καὶ θεόδμητε αὐτοκράτορ, καὶ ἐν ταυτῷ χριστοπόθητε, καὶ φιλοχριστώτατε, ἀλλὰ μένε ὡς μένεις Χριστοῦ τῇ χάριτι, οἷς ἔμαθες καὶ ἐπιστώθης· εἰδὼς παρὰ τίνων ἔμαθες τὴν καλὴν παρακαταθήκην φύλαξον· ἐκτρεπόμενος κατὰ τὴν τοῦ μεγάλου ἀποστόλου διδασκαλίαν τὰς βεβήλους καινοφωνίας τῆς ψευδωνύμου γνώσεως· ἥν τινες ἐπαγγελόμενοι, περὶ τὴν πίστιν ἠστόχησαν· ἵνα διὰ σοῦ μετὰ σοῦ καὶ τῶν σῶν πανοικὶ τῶν θεοδοξάστων, καὶ ἡμεῖς ἅπαν τὸ χριστιανικὸν πλήρωμα ὀρθοδοξοτάτως, καὶ ὡς Θεῷ φίλον, τηρηθείημεν εἰς τὴν ἡμετέραν τῆς ἐπιφανείας τοῦ κυρίου, καὶ ἄμεμπτοι σὺν ὑμῖν καὶ αὐτοὶ τῆς αὐτοῦ βασιλείας, κληρονόμοι γενώμεθα αἰωνίως. Πιστὸς ὁ Θεὸς ὁ καλῶν ἡμᾶς, ὃς καὶ ποιήσει, ἐὰν τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ τηρήσωμεν, χάριτι τοῦ Χριστοῦ ἐν Πνεύματι Ἁγίῳ. Ἀμήν.
Καὶ ταῦτα μὲν οὕτως, οἱ δὲ Πάπαι τῆς Ρώμης([55]) δὲν ἐβράδυναν νὰ κατανοήσωσι καλῶς, ὅτι πάντα τὰ περὶ τῆς ἑνώσεως πραχθέντα ἦσαν μάταια, διότι οὐ μόνον οἱ τοῦ Ἁγίου Ὄρους μοναχοὶ ἀπεδοκίμαζον αὐτήν, ἀλλὰ καὶ οἱ πλεῖστοι τῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐχλεύαζον τὴν ὑπὸ τοῦ Αὐτοκράτορος γενομένην ταύτην ἕνωσιν. Καὶ δὴ τὸν ἀποθανόντα Πάπαν Νικόλαον διεδέξατο ἐν ἔτει 1281 Μαρτῖνος ὁ Δ´, πρὸς ὃν ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ ἀπέστειλε πρεσβευτὰς τὸν Ἡρακλείας Λέοντα, καὶ τὸν Νικαίας Θεοφάνην, προτρεπόμενος πρὸς τήρησιν καὶ φύλαξιν τῆς ἑνώσεως. Ἀλλ᾿ ὁ Πάπας Μαρτῖνος τοὺς μὲν πρεσβευτὰς δυσμενῶς ἀπέπεμψε, τὸν δὲ αὐτοκράτορα Μιχαὴλ ἀφορισμῷ καθυπέβαλεν, ὡς δῆθεν μὴ εἰλικρινῶς τὴν ἕνωσιν ποιησάμενον([56]). Ταῦτα μαθὼν ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ παρὰ τοῦ Νικαίας ἐπανελθόντος μόνου, διότι ὁ Ἡρακλείας ἀπέθανε, τοσοῦτον ὠργίσθη διὰ τὴν τοῦ Πάπα αὐθάδειαν καὶ ἀναισχυντίαν, ὥστε καὶ τοῦ διακόνου μέλλοντος μνημονεύειν τοῦ Πάπα κατὰ τὸ σύνηθες ἐν τῇ λειτουργίᾳ, ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ μεγάλῃ τῇ φωνῇ εἰς ἐπήκοον πάντων ἐκώλυσεν αὐτὸν κελεύσας ἵνα μὴ εἰς τὸ ἑξῆς μνημονεύωσιν αὐτοῦ. Καὶ οὕτω διέστησαν πρὸς ἀλλήλους ἐκεῖνοι, οἵτινες ἠγωνίζοντο νὰ ἑνώσωσι τοὺς ἄλλους.
Μετὰ τὰ γεγονότα ταῦτα ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ ἐπεχείρησεν ἐκστρατείαν κατὰ τοῦ ἄρχοντος τῆς Θετταλίας Ἰωάννου, καθ᾿ ἣν στρατοπεδεύων παρά τινι κώμῃ τοῦ Παχωμίου καλουμένῃ([57]) ἀπέθανεν ἀπροσδοκήτως τὸν Δεκέμβριον τοῦ ἔτους 1282. Τότε δὲ ὁ μὲν υἱὸς αὐτοῦ Ἀνδρόνικος βαρέως φέρων τὴν παρατροπὴν αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ ὀρθοῦ δόγματος τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας παρὼν ἐκεῖ, οὐδὲ τῆς νενομισμένης ταφῆς ἠξίωσεν, ἀλλὰ σωρῷ λίθων ἐκάλυψεν αὐτόν, ἵνα μὴ τῶν θηρίων βορὰ γένηται, ἡ δὲ σύνοδος ἐστέρησε τῶν νενομισμένων μνημοσύνων. Ταύτην τὴν συνοδικὴν ἀπόφασιν ἐπεβεβαίωσε καὶ ἡ σύζυγος τοῦ Μιχαὴλ Θεοδώρα διὰ τοῦ ἑξῆς λιβέλλου.
Οὐχ ὥσπερ ἐπὶ τῶν ἄλλων κατορθωμάτων, ὅσα τις ἐπὶ σωτηρίᾳ ἑαυτοῦ κατορθῶσαι δυνήσεται, οὕτω μοι καὶ ἐπὶ τῆς εὐσεβείας αὐτῆς δοκεῖ. Ἐκεῖνα μὲν γὰρ κρύπτειν καλὸν καὶ παντάπασι τηρεῖν ἀφανῆ, ἵνα ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ οὐράνιος Πατὴρ καὶ Θεὸς ἀποδιδῴη ἂν τῷ φανερῷ· εὐσέβειαν δὲ τὴν τῆς ἀρετῆς ἁπάσης πηγήν τε καὶ μητέρα οὐ κρύπτειν, ἀλλ᾿ ἐμφανίζειν τοῖς πᾶσι καὶ δημοσιεύειν σωτήριον. Καὶ τοῦτό ἐστιν, ὡς ἔμοιγε φαίνεται, τὸ ἡμέτερον φῶς, ὃ τὰ ἱερὰ εὐαγγέλια ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων λάμπειν διακελεύεται. Διὰ τοῦτο οὔτε ποτὲ ἄλλοτε τὸ πρὸς Θεὸν εὐσεβὲς ὑπεστείλατο παραστῆσαι ἡ βασιλεία μου, οὔτε νῦν ὑποστέλλεται. Διατρανοῖ δὲ μᾶλλον καὶ διαβεβαιοῦται οὕτως ἐν πᾶσι πιστεύειν, ὡς καὶ ἄνωθεν ἡ τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησία ὁμολογεῖν καὶ πιστεύειν ἐδόξαζε. Τοῦτο οἶδε μὲν ὁ Θεός, ὁ καὶ τὰ βάθη τῶν καρδιῶν ἡμῶν ἐρευνῶν· γινωσκέτωσαν δὲ καὶ πάντες ἄνθρωποι, ὡς οὐδὲν παρ᾿ ἡμῖν φρόνημα ἕτερον, ἀλλ᾿ ἢ τὸ γνήσιον τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας. Ἐπεὶ δὲ οὕτω φρονεῖ Θεοῦ χάριτι καὶ οὕτω πρεσβεύει ἡ βασιλεία μου, δῆλον πάντως, ὅτι καὶ τὴν ὀλεθρίαν ὑπόθεσίν τε καὶ πρᾶξιν, τὴν οὐ καλῶς ἐπὶ τῷ προλαβόντι χρόνῳ ἐπισυμβᾶσαν τῇ ἐκκλησίᾳ καὶ αὐτὴν εἰς τέλος συγχέουσαν, ἐκ ψυχῆς μέσης ἀποστρέφεται, μισεῖ, βδελύττεται, εἴτε εἰρήνη εἴτε οἰκονομία, εἴτε τι παραπλήσιον ἕτερον οὐκ ἀληθῶς ὠνομάζετο· καὶ τοὺς ἐπαινοῦντας ἔτι καὶ νῦν αὐτὴν καὶ προσκειμένους αὐτῇ πολεμίους ἡγεῖται τῆς τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίας, ἐπιβούλους δὲ τῆς ἑαυτῶν σωτηρίας, ἐχθροὺς δὲ καὶ λυμεῶνας καὶ τῶν παραδεχομένων αὐτοὺς καὶ ὡς προξένους ἀπωλείας ψυχῶν ἀποβάλλεται. Εἰ γὰρ καὶ τηνικαῦτα ὅσον εἶχεν ἐκείνη τὸ ψυχοβλαβὲς διελάνθανεν, ἀλλά γε νῦν οὐ λανθάνει τὴν βασιλείαν μου· ἐδίδαξε γὰρ αὐτὴν αὐτὰ τὰ πράγματα, καὶ λόγοι μετὰ τῶν πραγμάτων ἀληθεῖς τε καὶ βέβαιοι. Πλὴν ἡ βασιλεία μου καὶ τότε τῇ χάριτι τοῦ Θεοῦ, ἐνισταμένης λέγω τῆς ὑποθέσεως, σφόδρα ἐβαρύνετο καὶ ἐδυσχέραινε τὸ ἀσύνηθες καὶ καινοφανὲς τοῦ πράγματος καὶ ἠγανάκτει ἐπ᾿ αὐτῷ, κἂν μὴ τὸ δεινὸν ὁπόσον ἦν ἐξηπίστατο· καὶ ἐν τῷ παρόντι δὲ πολὺ μᾶλλον ἀγανακτεῖ, σαφῶς ὁρῶσα τῆς οὐ καλῆς ἐκείνης ἐπινοίας οὐκ ἀγαθὸν ἀπαντῆσαν τὸ τέλος. Ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων οὕτως ἔχει. Ἐπεὶ δὲ καὶ τὸν Βέκκον διὰ τὰ βλάσφημα αὐτοῦ δόγματα, ἔτι δὲ καὶ τὸν Μελιτηνιώτην καὶ Μετοχίτην ὡς ὁμόφρονας αὐτοῦ, ἡ τοῦ Θεοῦ κατεδίκασεν ἐκκλησία καὶ ἀπεκήρυξε καὶ τῆς κοινωνίας ἑαυτῆς ἠλλοτρίωσε, τοιούτους δεόντως αὐτοὺς ἡγεῖται καὶ ἡ βασιλεία μου ἀκοινωνήτους καὶ ἀποβλήτους, τῇ ψήφῳ τῆς ἐκκλησίας ἀκολουθοῦσα. Ἐπεὶ δὲ τῇ αὐτῇ ἁγίᾳ ἐκκλησίᾳ ἔδοξε καὶ τὸν ἐμὸν αὐθέντην καὶ βασιλέα καὶ ὁμόζυγον τελευτήσαντα μὴ ἀξιῶσαι μνημοσύνων τῶν νενομισμένων, δι᾿ αἰτίαν τῆς ρηθείσης ὑποθέσεως καὶ τῆς ἐντεῦθεν συγχύσεως, ἡ βασιλεία μου, τὸν τοῦ Θεοῦ προτιμῶσα φόβον καὶ τὴν εἰς τὴν ἁγίαν αὐτοῦ ἐκκλησίαν εὐπείθειαν, στέργει καὶ καταδέχεται τὸ δόξαν ἐπὶ τούτῳ αὐτῇ, καὶ οὐ μή ποτε ἀναγκάσει μνημόσυνα ποιεῖν ἐπὶ τῷ αὐθέντῃ μου τῷ ὁμοζύγῳ μου, οὐδ᾿ ἄλλο τι παρὰ τὸ διατεταγμένον αὐτῇ. Ἕπεται γὰρ κατὰ πάντα καὶ ἀκολουθεῖ τῇ τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίᾳ, τὴν ἰδίαν πάντως ἐντεῦθεν σωτηρίαν οἰκονομοῦσα καὶ τὴν εὐσέβειαν ἑαυτῆς γνωρίζειν τοῖς πᾶσι καὶ φανεροῦν ἐθέλουσα, ἣν ἄνωθεν ἐκ πατέρων παραλαβοῦσα καὶ μέχρι τοῦ παρόντος χρόνου συζήσασα, φυλάξει καὶ ἕως τέλους τῇ τοῦ πλάσαντος αὐτὴν καὶ ἀναδείξαντος Θεοῦ δυνάμει φυλαττομένη([58]).
Ἀποθανόντα Μιχαὴλ τὸν Παλαιολόγον, διεδέξατο ἐπὶ τοῦ Ρωμαϊκοῦ θρόνου ὁ υἱὸς αὐτοῦ Ἀνδρόνικος ὁ Παλαιολόγος ἐν ἔτει 1283· ὅστις ἅμα ἐλθὼν εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἀμέσως ἐπελάβετο τοῦ μεγάλου ἔργου τῆς τῆς ἐκκλησίας ἀποκαταστάσεως, ἥτις καὶ ζῶντος ἔτι τοῦ πατρὸς αὐτοῦ ἦν τὸ κύριον αὐτοῦ μέλημα, ἣν ὅμως ἐπιμελῶς ἀπέκρυπτε φοβούμενος τὸν πατέρα του, κατέδειξεν ὅμως, μετὰ τὸν θάνατον ἐκείνου ἐναργῶς. Διότι ἔπεμψε πανταχοῦ θεσπίσματα βασιλικὰ τὴν τῆς Ἐκκλησίας διόρθωσιν εὐαγγελιζόμενα, καὶ ἐλευθεροῦντα τοὺς ἐξορισθέντας διὰ τὴν ἐμμονὴν αὐτῶν εἰς τὴν πατρῴαν εὐσέβειαν. Ἀνεκάλεσεν εἰς τὴν Πατριαρχείαν τὸν γηραιὸν Ἰωσήφ, τὸν τῆς Ὀρθοδοξίας στῦλον καὶ τῶν μοναστῶν τὸ κλέος. Ἐπανέκαμψεν ἐκ τῆς ἐξορίας εἰς τὰ βασίλεια ἡ Εὐλογία, ἐσυγχωρήθησαν οἱ μετανοήσαντες, καὶ τέλος τὰ νέα δόγματα τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας ἀνεθεματίσθησαν.
Ἐκ τῶν ἤδη ρηθέντων ἐναργέστατα δηλοῦται, ὅτι αἱ μεταξὺ τοῦ αὐτοκράτορος Μιχαὴλ καὶ τῶν Παπῶν τῆς Ρώμης διαπραγματεύσεις περὶ τῆς τῶν ἐκκλησιῶν ἑνώσεως οὐδαμῶς ὑπὸ τῆς πρὸς τὸν Θεὸν εὐσεβείας ἐνεπνέοντο. Διότι ὁ μὲν Μιχαὴλ ἐπεδίωκε τὴν ἕνωσιν διὰ τὸν ἐπικείμενον κίνδυνον κατὰ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ Καρόλου ὃν λίαν ἐφοβεῖτο, οἱ δὲ Πάπαι κινούμενοι πρὸς τοῦτο ὑπὸ τῆς ἑωσφορικῆς αὐτῶν φιλοδοξίας καὶ φιλαρχίας κατὰ τὸν Παχυμέρην καὶ Παταύιον· διὰ τοῦτο δὲ καὶ εἰς οὐδὲν ἀπέληξαν ἀποτέλεσμα. Πρὸς ἀπόδειξιν τούτου ἀρκεῖ νὰ ὑπομνήσωμεν τοῖς ἀναγνώσταις ἡμῶν, ὅτι ὁ μὲν αὐτοκράτωρ διεκήρυττεν ὅτι ἡ ἕνωσις ἦτο οἰκονομική, οἱ δὲ Πάπαι ἠρκοῦντο νὰ τύχωσι παρὰ τῶν Ἀνατολικῶν τῆς ἀναγνωρίσεως τριῶν ζητημάτων, τοῦ πρωτείου, τοῦ ἐκκλήτου καὶ τῆς ἐπ᾿ ἐκκλησίας ἀναφορᾶς τοῦ ὀνόματος τοῦ Πάπα, ἀδιαφοροῦντες ὅλως διὰ τὴν παραδοχὴν οὐ μόνον τῶν ἄλλων καινοτομιῶν, ἀλλὰ καὶ αὐτοῦ τοῦ σπουδαιοτάτου δογματικοῦ ζητήματος τῆς ἐν τῷ συμβόλῳ προσθήκης.
Ὁ μέγας οὗτος διδάσκαλος καὶ γενναῖος τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας πρόμαχος, Μᾶρκος Ἀρχιεπίσκοπος Ἐφέσου ὁ Εὐγενικός, ἐγεννήθη καὶ ἀνετράφη ἐν τῇ Βασιλίδι τῶν πόλεων, τῇ ὄντως λαμπρᾷ καὶ μεγάλῃ Κωνσταντινουπόλει, ἐκ γονέων οἵτινες τοσοῦτον ἦσαν κατὰ τὸν βίον περιφανεῖς καὶ λαμπροί, ὥστε καὶ Εὐγενικοὶ ἐπεκαλοῦντο, διεκρίνοντο δὲ καὶ διὰ τὴν εἰς τὴν ὀρθόδοξον πίστιν εὐσέβειαν αὐτῶν. Καὶ ὁ μὲν πατὴρ αὐτοῦ ὠνομάζετο Γεώργιος, Διάκονος ὢν καὶ Σακελλίων τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἡ δὲ μήτηρ Μαρία, θυγάτηρ Λουκᾶ τινος θεοφιλοῦς ἰατροῦ. Τὰ πρῶτα μαθήματα μέχρι τῶν τῆς ρητορικῆς ὁ ἱερὸς Μᾶρκος ἐδιδάχθη παρὰ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, οὗ ὅμως ἀτυχῶς ἐστερήθη τὸ τρισκαιδέκατον ἔτος τῆς ἡλικίας αὐτοῦ ἄγων. Εἶτα δὲ ἔσχε διδάσκαλον εἰς τὰ μαθηματικὰ Γεώργιον τὸν Πλήθωνα ἢ Γεμιστόν. Παρ᾿ ᾧ καὶ συνεμαθήτευσε μετὰ τοῦ Βησσαρίωνος, ὅστις βραδύτερον ἔμελλε νὰ διακριθῇ ὡς δεινὸς αὐτοῦ ἀντίπαλος, ἐν τοῖς ὑπὲρ τῆς ὀρθοδοξίας αὐτοῦ ἀγῶσι. Παιδευθεὶς δὲ τὴν ἔξω τε καὶ ἔσω σοφίαν ἐγένετο ἐγκρατὴς ἀμφοτέρων. Διότι καί περ τῆς Βασιλείας πνεούσης τὰ λοίσθια, καὶ τῶν πραγμάτων ἐν τῇ ἐσχάτῃ καχεξίᾳ εὑρισκομένων, ἤκμαζον ὅμως ἄνδρες ἐπὶ σοφίᾳ καὶ συνέσει διακρινόμενοι, τοιοῦτοι δὲ ἦσαν Μανουὴλ ὁ Χρυσολωρᾶς, Γεννάδιος ὁ Σχολάριος, Γεώργιος ὁ Γεμιστός, Ἰωσὴφ ὁ Βρυέννιος, Θεόδωρος ὁ Γαζῆς καὶ πλεῖστοι ἄλλοι. Τότε δὴ καὶ ἡ εὐγενικὴ αὕτη ξυνωρίς, ὁ ἱερὸς Μᾶρκος, λέγω, καὶ ὁ αὐτάδελφος αὐτοῦ Ἰωάννης, ὡς δύο ἀστέρες φαεινοὶ ἀνατείλαντες, ἐν τοῖς πρώτοις μεταξὺ αὐτῶν διεκρίνοντο, καὶ πολλῷ τῷ μέτρῳ ὑπερέβαινον ἄκροι φιλόσοφοι καὶ ἐπιστήμονες θεωρούμενοι. Πολλοὶ δὲ τῶν συγγραφέων τὴν σοφίαν τοῦ θείου Μάρκου μαρτυροῦσιν εἰς ἄκρον πεπαιδευμένον, ὥστε καὶ φιλόσοφον ἐπονομάζουσι. Καὶ κατ᾿ ἐξοχὴν οὕτως ἐκαλεῖτο καὶ ἐγνωρίζετο, ὡς μαρτυροῦσι καὶ πολλαὶ αὐτοῦ πρὸς Θεὸν εὐχαί, Ἰωάννου τοῦ Φιλοσόφου ἐπιγραφὴν φέρουσαι. Ἀλλ᾿ ἔτι καταφανεστέρα ἡ σοφία αὐτοῦ γίνεται ἐκ τῆς εὐστοχωτάτης καὶ λίαν ἐπιδεξίου ἀντιρρήσεως τοῦ ψευδωνύμου ὅρου τοῦ Φλωρεντινοῦ συνεδρίου([59]). Τὰ ὀλίγα ταῦτα περὶ τοῦ φιλοσόφου Ἰωάννου, ὃν καὶ Διάκονον καὶ νομοφύλακα τῆς μεγάλης Ἐκκλησίας εὑρίσκομεν καλούμενον, θεωροῦμεν ἀρκετά. Διὸ καὶ μεταβαίνομεν εἰς τὴν ἀφήγησιν τοῦ βίου τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου περὶ οὗ καὶ ὁ λόγος ἐν τοῖς ἑπομένοις.
Τοσοῦτον δὲ διεκρίθη ὁ ἱερὸς Μᾶρκος ἐπὶ λόγων δεινότητι, ὥστε ἀμέσως μὲν διωρίσθη διευθυντὴς τοῦ πατριαρχικοῦ φροντιστηρίου, ἐξ οὗ πλεῖστοι διδάσκαλοι ἐξῆλθον. Ἀλλὰ κατὰ τὸ εἰκοστὸν πέμπτον ἔτος τῆς ἑαυτοῦ ἡλικίας ποθήσας τὴν μακαρίαν γαλήνην τοῦ μοναχικοῦ βίου, τῶν βιωτικῶν πραγμάτων καὶ τῆς περὶ ταῦτα μανίας καὶ τύρβης ἀποστὰς διένειμεν ἐλευθερίως πᾶσαν αὐτοῦ τὴν περιουσίαν τοῖς πτωχοῖς, καὶ τοῖς τότε δοκίμοις τῶν Μοναχῶν προσελθὼν ἐν τῇ τοῦ Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου Μονῇ τῶν Μαγγάνων, τῇ τῆς ὑποταγῆς ἐπιπόνῳ τε καὶ σκληροτέρᾳ διαίτῃ προθύμως τὸν εὐγενικὸν ὑπέστρωσεν αὐχένα διὰ Χριστὸν ὃν ἐφίλησεν. Καλῶς δὲ καὶ ἀξίως τῆς ὑποταγῆς τοὺς ἀσκητικοὺς διανύσας διαύλους, καὶ ὄργανον χρηματίσας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ὑπὲρ οὗ καὶ ἀγωνίζεσθαι ἔμελλεν, ἐκάρη μοναχὸς Μᾶρκος ἀντὶ Μανουὴλ μετονομασθείς. Βραδύτερον δὲ καὶ τὸ τῆς ἱερωσύνης δέχεται χρῖσμα. Τοσοῦτον δ᾿ ἐζήλωσε Βασίλειον τὸν Μέγαν, ὥστε ὡς ἐκεῖνος πρὶν ἢ κατάρξηται τοῦ σταδίου αὐτοῦ προπαρεσκευάσθη, οὕτω καὶ ὁ θεῖος Μᾶρκος, νυκτὸς καὶ ἡμέρας μελετῶν τὸν ἐκένωτον θησαυρὸν τῆς τε θύραθεν καὶ ἱερᾶς παιδείας ἀνεφώνει μετὰ τοῦ Δαβὶδ «ὡς γλυκέα τῷ λάρυγγί μου τὰ λόγιά σου ὑπὲρ μέλι τῷ στόματί μου». Διὰ τοῦτο δὲ σπανιώτατα ἔβλεπε τοὺς γνωστοὺς καὶ συγγενεῖς καὶ φίλους αὐτοῦ. Ἐν τῇ Μονῇ δὲ τῶν Μαγγάνων ἐμάκρυνε φυγαδεύων καὶ ηὐλίζετο ὡς ἐν ἐρήμῳ. Καὶ οὐ μόνον εἰς τοὺς ἐκ τοῦ πλησίον βλέποντας αὐτὸν ἦτο περιφανὴς ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος, διὰ τὴν λαμπρότητα τῆς τε ἀρετῆς καὶ σοφίας αὐτοῦ, ἀλλ᾿ ἔτι καὶ εἰς τοὺς μακρὰν ὄντας, ὡς λέγει καὶ ὁ Θεόδωρος ὁ Ἱερομνήμων ἐν διαλόγῳ μετὰ Μοναχοῦ τινος· «Θαυμάσιος ὁ ἄνθρωπος (ὁ θεῖος Μᾶρκος) πᾶσι πνευματικοῖς χαρίσμασι κεκοσμημένος, καὶ παντοίας θείας σοφίας ἀνάπλεως, πρὸ τῆς Ἀρχιερωσύνης βίον ἀσκήσας Ὁσιακόν, κἂν τῇ Συνόδῳ διαπρέψας ὡς ἤκουσας· Μοναχός· πῶς οὐ συνηρπάγη καὶ ὁ Ἐφέσου οἷς καὶ οἱ ἄλλοι ὥστε συναινέσαι; Ἱερομνήμων· ἐκτὸς παντὸς πάθους ὁ ἀνήρ, μόνῳ προσωκειωμένος Θεῷ, καὶ αὐτῷ μόνῳ προσανέχων τὸν νοῦν, τῶν δὲ βιωτικῶν ἁπάντων καὶ ὅσα τῇ τοῦ σώματος ἀνάγονται θεραπείᾳ πάμπαν ἐξιστάμενος· ὁ δὴ τοιοῦτος ἐξορίαν οὐ δέδιε, πεῖναν οὐχ ὑποστέλλεται, οὐ λογίζεται δίψαν, οὐ φρίττει ξίφος, φυλακὴν οὐ δειλιᾷ, τὸν θάνατον εὐεργέτην οἴεται· τί σοι δοκεῖ βιαιότερον ἄλλο τούτων, ὅπερ ἀναγκάσειν ἔμελλεν αὐτὸν τοῦ ὀρθοῦ φρονήματος ἐκπεσεῖν; Μοναχός· πῶς οὐκ ἠκολούθησαν αὐτῷ καὶ οἱ ἄλλοι; Ἱερομνήμων· ὅτι οὐκ ἦσαν κατ᾿ ἐκεῖνον ἀπαθεῖς»([60]).
Ἐπειδὴ δὲ κατ᾿ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν ὁ προρρηθεὶς αὐτοκράτωρ Ἰωάννης ὁ Παλαιολόγος ἐξ ἀπονοίας μωρανθείς, καὶ τὰς πατρικὰς νουθεσίας τοῦ Μανουὴλ εἰς οὐδὲν θέμενος, Θεὸν μὲν τὸν ποιήσαντα καὶ ἐπὶ τὴν βασιλείαν ἀναγαγόντα αὐτὸν κατέλιπε, βουλὴν δὲ ὀλεθρίαν ἔθετο, ἵνα μετὰ τῆς Ἀνατολικῆς Συνόδου, εἰς τὴν Ἰταλίαν ὡς μὴ ὤφειλε παρὰ τὸν Πάπαν Εὐγένιον ἀπελθών, οἰκουμενικὴν ποιήσηται μετὰ τῶν Λατίνων σύνοδον, καὶ τὰς ἐπὶ μακρὸν χρόνον ἐσχισμένας Ἐκκλησίας ἑνώσῃ, ἵνα μιᾶς ἤδη γενομένης τῆς Ἐκκλησίας διὰ τῆς ὁμοδοξίας, προτρέψηται ὁ Πάπας τοὺς ὑπ᾿ αὐτὸν τελοῦντας Βασιλεῖς, ὅπως χορηγήσωσιν αὐτῷ βοήθειαν. Καὶ δὴ συγκαλέσας γράμμασι βασιλικοῖς διαφόρους ἀπὸ τῶν ἐπαρχιῶν Ἐπισκόπους εἰς τὴν βασιλεύουσαν, ἔπεισεν αὐτοὺς ὅτι ἡ ἕνωσις γενήσεται κατὰ τὰ νενομισμένα ἐκεῖνα τῆς ἀρχεγόνου Ἐκκλησίας. Ἔστειλε δὲ καὶ πρέσβεις εἰς τὸν ἡγεμόνα τῆς Ἰβηρίας, εἰς τὸν μέγαν Κνιέζην (βασιλέα) τῆς Ρωσσίας, εἰς τὸν Βασιλέα Τραπεζοῦντος, καὶ εἰς τὸν αὐθέντην Βλαχίας, ἵνα ἀποστείλωσιν ἐκ μέρους αὐτῶν τοποτηρητὰς διὰ τὴν σύνοδον.
Συναχθέντων δὲ τῇ βασιλικῇ κελεύσει τῶν Ἀρχιερέων, ὡρίσθησαν τοποτηρηταὶ ἄλλοι ἄλλων. Τότε ὁ Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας πάντας τοὺς ἐγκρίτους καὶ ὑπερτίμους Μητροπολίτας παραδραμών, ἐξελέξατο τὸν θεῖον Μᾶρκον τοποτηρητὴν ἑαυτοῦ εἰς τὴν μελετωμένην σύνοδον. Τοσαύτης δὲ καὶ τοιαύτης ὑπολήψεως καὶ φήμης ἐτύγχανεν ἔτι καὶ πρὸ τῆς Ἀρχιερωσύνης ἐν τῇ Μονῇ τῶν Μαγγάνων ἐφησυχάζων ὁ ἱερὸς Μᾶρκος, ὥστε ἐξελέγη τοποτηρητὴς καὶ ὑπὸ τοῦ Ἱεροσολύμων. Εἶτα ψήφῳ μὲν κανονικῇ τῆς ἱερᾶς Συνόδου, ἀξιώσει δὲ ἐπιμόνῳ, μᾶλλον δὲ ἐπιταγῇ ἀπαραιτήτῳ τοῦ Βασιλέως Ἰωάννου τοῦ Παλαιολόγου, εἰς τὴν ὑψηλὴν ἀνάγεται καθέδραν τῆς τῶν Ἐφεσίων Μητροπόλεως([61]). Οὕτω δὲ ὑπὸ τῆς ἱερᾶς Συνόδου τὸ μέγα τοῦτο φῶς τῆς τοῦ Ἁγίου Μάρκου λέγω ἀρετῆς καὶ σοφίας, εἰς τὴν λυχνίαν τῆς Ἐφεσίων Μητροπόλεως ἐτέθη, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν πυρσὸς ὅλης τῆς Οἰκουμένης, καὶ στῦλος ἄλλος φωτὸς τοῦ Ὀρθοδόξου λαοῦ προηγούμενος ὡρίσθη.
Τέλος δὲ ὁμογνωμόνως ὑπὸ πάντων τῶν Ἀνατολικῶν ἀναδείκνυται ἔξαρχος πάσης τῆς Ἀνατολικῆς Συνόδου. Ἡ προαγωγὴ τοῦ ἱεροῦ Μάρκου εἰς τὰ ἀξιώματα ταῦτα προῆλθε κυρίως ἐκ τοῦ ὅτι ἐν τῷ προσώπῳ αὐτοῦ διέβλεπον ἀναβιοῦν τὸ πνεῦμα τῶν Ἀθανασίων, Βασιλείων, Χρυσοστόμων, Γρηγορίων καὶ Φωτίων. Τῷ ὄντι δὲ δὲν διέψευσε τὰς ἐλπίδας τῆς Ἐκκλησίας, ὁ εὐγενὴς οὗτος τὴν καρδίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως γόνος, ὁ διὰ τὴν ἁπλότητα τῶν χριστιανικῶν αὐτοῦ ἠθῶν διακρινόμενος. Διότι ὁ ἱερὸς Μᾶρκος μόνος αὐτὸς μέχρι τέλους διαμείνας κῆρυξ τῆς καθολικῆς ὀρθοδοξίας, ἐρρωμένως μέχρι τέλους ἀντέστη κατὰ πασῶν τῶν δολίων προσπαθειῶν καὶ παντὸς διαφθορᾶς μέσου ὅσα ἐν τῇ συνόδῳ τῆς Φλωρεντίας μετεχειρίσθη ὁ τότε Πάπας Εὐγένιος. Μόνος ὁ ἱερὸς Μᾶρκος ἐκ πάντων ἐφάνη ἐν αὐτῇ τῇ ψευδοσυνόδῳ μάχαιρα δίστομος κατὰ τῶν μοχθηρῶν ζιζανίων τῶν σπαρέντων ἐν τῷ ἀγρῷ τῶν ἱερῶν τῆς Ἐκκλησίας δογμάτων, ὡς ἐκ τῆς ἀφηγήσεως τῶν κατωτέρω συμβάντων δηλοῦται.
Ἐκ τῶν κελεύσει τοῦ αὐτοκράτορος καὶ τοῦ Πατριάρχου ἐν Κωνσταντινουπόλει συναθροισθέντων Ἀρχιερέων ἐξελέγησαν ὡς μέλλοντες νὰ μεταβῶσιν εἰς Ἰταλίαν καὶ νὰ παραστῶσιν ἐν τῇ συγκροτηθησομένῃ συνόδῳ οἱ ἑξῆς: Ὁ ἱερὸς Μᾶρκος Ἐφέσου ὃς καὶ ἔξαρχος τῆς συνόδου διωρίσθη, ὁ Ἡρακλείας Ἀντώνιος, ὁ Τραπεζοῦντος Δωρόθεος, ὁ Κυζήκου Μητροφάνης, ὁ Νικομηδείας Μακάριος, ὁ Νικαίας Βησσαρίων, ὁ Σάρδεων Διονύσιος, ὁ Τορνόβου Ἰγνάτιος, ὁ Μονεμβασίας Δοσίθεος, ὁ Λακεδαιμονίας Μεθόδιος, ὁ Ἀμασείας Ἰωάσαφ, ὁ Μυτιλήνης Δωρόθεος, ὁ Σταυρουπόλεως Ἡσαΐας, ὁ Μολδοβλαχίας Δαμιανός, ὁ Ρόδου Ναθαναήλ, ὁ Μελενίκου Ματθαῖος, ὁ Δράμας Δοσίθεος, ὁ Γάνου Γεννάδιος, ὁ Δρίστρας Κάλλιστος, ὁ Ἀγχιάλου Σωφρόνιος, ὁ Ῥωσίας Ἰσίδωρος μεθ᾿ ἑνὸς ἐπισκόπου, καὶ ὁ Γεωργίας μεθ᾿ ἑνὸς ἐπισκόπου, οἱ δὲ λοιποὶ ἀφέθησαν εἰς Κωνσταντινούπολιν. Ἐκ δὲ τῶν ἀρχόντων τῆς Ἐκκλησίας ἐξελέγησαν ὁ μέγας σκευοφύλαξ διάκονος Θεόδωρος ὁ Ξανθόπουλος, ὁ μέγας χαρτοφύλαξ καὶ ἀρχιδιάκονος Μιχαὴλ ὁ Βαλσαμών, ὁ μέγας ἐκκλησιάρχης καὶ δικαιοφύλαξ Σίλβεστρος ὁ Συρόπουλος, ὁ πρωτέκδικος διάκονος Γεώργιος ὁ Καππαδόξ, ὁ μέγας σακελλάριος Μανουὴλ ὁ Χρυσοκόκης, ὁ νομοφύλαξ Ἰωάννης ὁ Εὐγενικὸς καὶ πάντες οἱ λοιποὶ πλὴν τοῦ ἀσθενοῦντος Ἱερομνήμονος. Τέλος δὲ τὸν αὐτοκράτορα ἠκολούθησαν πλὴν τοῦ ἀδελφοῦ του Δημητρίου καί τινων ἄλλων συγκλητικῶν, καὶ οἱ ἐπὶ σοφίᾳ διαπρέποντες Γεώργιος Γεμιστὸς ὁ Λακεδαιμόνιος, Γεώργιος ὁ Σχολάριος καὶ Γεώργιος Ἀμηρούτζης ὁ Τραπεζούντιος.
Ἡμέραν τινὰ ὁ Πατριάρχης συνομιλῶν ἐν τῷ ἰδίῳ αὐτοῦ δωματίῳ μετά τινων ἐκκλησιαστικῶν ἀρχόντων εἶπε τὰ ἑξῆς κατὰ τὸν Συρόπουλον: «λέγουσι γενέσθαι τὴν σύνοδον ἐν τῇ Ἰταλίᾳ, καὶ ἀπελθεῖν τοὺς ἡμετέρους ἐκεῖσε, καὶ καρτερῆσαι ἐν τῇ συνόδῳ, καὶ ἔχειν τὰς ἐξόδους καὶ τῆς ὁδοῦ καὶ τῶν σιτηρεσίων παρ᾿ ἐκείνων. Ἐν γοῦν τῷ ἀπελθεῖν οὕτω καὶ ἐκδέχεσθαι καὶ τὴν ἡμερεσίαν τροφὴν ἐξ ἐκείνων ἤδη γίνονται δοῦλοι καὶ μισθωτοί, ἐκεῖνοι δὲ κύριοι· καί περ ὁ δοῦλος τὸ θέλημα τοῦ κυρίου αὐτοῦ ὀφείλει ποιεῖν, καὶ πᾶς μισθωτὸς τὴν ἐργασίαν τοῦ μισθοῦντος αὐτὸν ἐργάζεται· καί περ ὁ μισθῶν τινα τούτου χάριν τὸν μισθὸν παρέχει, ἵνα ὁ μισθούμενος πληροῖ πᾶν ὅπερ ὁ μισθῶν αὐτὸν προστάξει, εἰ δὲ μή γε οὐ παρέχει τὸν μισθόν. Εἰ γοῦν κρατήσουσι τὸ σιτηρέσιον τί ποιήσουσιν οἱ ἡμέτεροι; καὶ οὐ θελήσουσιν ὑποστρέψαι τοὺς δι᾿ ἰδίων ἐξόδων τε καὶ πλευσίμων τί ἆρα ἕξουσιν οὗτοι ποιῆσαι; Κατὰ τί οὖν συμφέρει τούτους τοὺς ὀλίγους, τοὺς ξένους, τοὺς πένητας ἀπελθεῖν εἰς τοὺς πολλούς, τοὺς πλουσίους, τοὺς ὑπερηφάνους, τοὺς ἐντοπίους καὶ εἰς αὐτοὺς δουλωθῆναι; εἶτα καὶ περὶ πίστεως καὶ εὐσεβείας συζητεῖν καὶ διδάσκειν αὐτούς, οὐκ ἔνι τοῦτο καλόν, οὐκ ἔνι ἐμοὶ δοκεῖ, ὅτι οὐδόλως συμφέρει ἡμῖν τοῦτο»([62]).
Ἀλλὰ μετά τινα χρόνον ὁ τὰ καλὰ ἐκεῖνα προλέγων Ἰωσὴφ ὁ Πατριάρχης, ἀφ᾿ οὗ ὁ βασιλεὺς καὶ οἱ παρὰ τοῦ Πάπα σταλέντες ἰδίᾳ καὶ μυστικῶς μετ᾿ αὐτοῦ συνωμίλησαν, καὶ ὑπεσχέθησαν εἰς αὐτὸν ὅλα ἐκεῖνα, ὅσα δύνανται νὰ εὐχαριστήσουν μίαν φιλόδοξον ψυχήν, ἐξαίφνης μεταβαλὼν γνώμην καὶ αὐτὸς ὁ ἴδιος ἤρχισε νὰ ἑτοιμάζηται, καὶ τοὺς μὴ θέλοντας νὰ τὸν ἀκολουθήσωσι σφοδρῶς πρὸς τοῦτο προέτρεπε καὶ παντοίοις τρόποις ἠνάγκαζε λέγων πρὸς αὐτούς. «Ἐγὼ ἔχω πολὺ θάρρος καὶ πληροφορίαν, καὶ ἀπὸ γραμμάτων καὶ ἀπὸ λόγων τῶν ἐρχομένων ἐκεῖθεν, ὡς ἀπελθόντας ἡμᾶς ἐκεῖσε σὺν Θεῷ ὑποδέξονται πάντας μετὰ πολλῆς τιμῆς καὶ ἀγάπης, καὶ μεγάλως θεραπεύσουσι· καὶ ἕξομεν πᾶσαν ἄδειαν καὶ ἐλευθερίαν λέγειν, ἅπερ ἂν ἐθέλωμεν, καὶ ἀποδείξωμεν τὴν ἡμετέραν δόξαν τῇ τοῦ Χριστοῦ χάριτι, καθαρωτάτην καὶ λαμπροτάτην· καὶ ὅσον εἰς τὰ περὶ τῆς δόξης διδάσκαλοι ἐκείνων φανήσονται οἱ ἡμέτεροι· καὶ πεισθήσονται καὶ στέρξουσι τὴν ἡμετέραν δόξαν καὶ οὕτως ἑνωθησόμεθα καὶ ὑποστρέψομεν νικηταὶ τροπαιοῦχοι». Διὰ τοῦτο δὲ καὶ οἱ λοιποὶ πάντες σιωπῇ φερόμενοι ἠκολούθησαν αὐτῷ.
Ὁ Βασιλεὺς τρεφόμενος ὑπὸ τῶν ματαίων ἐλπίδων περὶ ὧν ἀνωτέρω εἴπομεν, ἐπείγετο νὰ ἀναχωρήσῃ, ὅσον τὸ δυνατὸν ταχύτερον ἵνα μεταβῇ εἰς τὴν Ἰταλίαν. Ὅθεν καὶ τὰς δεούσας ποιησάμενος παρακλήσεις ἐν τῷ ναῷ τῆς Ἁγίας Σοφίας, τὴν 27 Νοεμβρίου 1436 ἀπέπλευσε διευθυνόμενος εἰς Βενετίαν συνοδευόμενος ὑπὸ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ Δημητρίου, τοῦ γέροντος Πατριάρχου Ἰωσὴφ μετὰ τῶν λοιπῶν Ἀρχιερέων καὶ τῶν συγκλητικῶν, οὓς ἀνωτέρω ἀπηριθμήσαμεν. Πᾶσαν δὲ τὴν δαπάνην καὶ συντήρησιν τῆς συνοδείας ταύτης μέχρι τῆς εἰς Κωνσταντινούπολιν ἐπανόδου ἀνεδέξατο ὁ Πάπας Εὐγένιος, τῷ μὲν βασιλεῖ Ἰωάννῃ παρέχων τριάκοντα φλωρία κατὰ μῆνα, τῷ Πατριάρχῃ Ἰωσὴφ εἴκοσι καὶ πέντε, τῷ ἀδελφῷ τοῦ βασιλέως Δημητρίῳ εἴκοσιν, ἑκάστῳ Ἐπισκόπῳ πέντε, τρία δὲ ἑκάστῳ ὑπηρέτῃ.
Ὅταν ἦλθον αἱ τριήρεις τοῦ Πάπα εἰς Κωνσταντινούπολιν, καθ᾿ ἣν στιγμὴν ἡ ναυαρχὶς ἧς ἐπέβαινεν ὁ Κουτλουμέρας ἠγκυροβόλει εἰς τὸν βασιλικὸν ναύσταθμον, εὐθὺς σεισμὸς μέγας ἐγένετο· καὶ ὅτε πάλιν ἐπέβαινεν ὁ βασιλεὺς τῆς ἰδίας τριήρεως μέγας ἐγένετο ἐν τῇ θαλάσσῃ βρασμός, τοῦτο δευτέραν θεομηνίαν ἐσημειώσαντο. Ἄραντες δὲ ἀπὸ Κωνσταντινουπόλεως διερχόμενοι τὴν Καλλιούπολιν, καὶ φιλοτιμησάμενος ὁ βασιλεὺς πρὸ τῶν ἄλλων πρῶτος πλησιάσαι τῇ χώρᾳ ἀντεφιλοτιμήσαντο τοῦτον οἱ τῆς Καλλιουπόλεως συχνοῖς βέλεσι, καὶ τῇ δι᾿ ἀμυντηρίου ὀργάνου λιθοβολίᾳ· ὅθεν παρελθὼν εἰς τὴν Μάδυτον ἔφθασε. Μετὰ γοῦν τὸ στῆναι τὴν τριήρη τοῦ βασιλέως ἐν τῇ Μαδύτῳ, ὀλίγης διελθούσης τῆς ὥρας σεισμὸς αὖθις μέγας τρίτος ἐγένετο, ὥστε καὶ ἐν τῇ τριήρει τοῦ βασιλέως ἀριδήλως γνωρισθῆναι τὸν κλόνον, ὃ καὶ ὡς τρίτην θεομηνίαν ἐδέξαντο([63]). Ὅμως αὐτὰ μὴ διανοουμένου οὔτε στοχαζομένου τοῦ ἀσυνέτου βασιλέως ἔφθασεν εἰς Παρέντζον([64]) μετὰ πολλοὺς κινδύνους καὶ ταλαιπωρίας. Καὶ τῇ 7 Φεβρουαρίου τοῦ ἔτους 1438 ἀπήραμεν([65]) ἀπὸ τοῦ Παρέντζου πᾶσαι αἱ τριήρεις ὁμοῦ, ἡ δὲ βασιλικὴ τριήρης ταχυτέρα οὖσα προέβη τῶν ἄλλων εἰς Βενετίαν, καὶ ἔφθασεν εἰς τὸν Ἅγιον Νικόλαον τε Λίδο, τῇ ὀγδόῃ του μηνὸς περὶ ὥραν δευτέραν τῆς ἡμέρας· αἱ δὲ λοιπαὶ περὶ τὴν τετάρτην ὥραν. Ἐξῆλθον οὖν ἀπὸ Βενετίας ἀκατίων πλῆθος εἰς ὑπάντησιν τοῦ Βασιλέως καὶ τοσοῦτον ἦν ὥστε σχεδὸν δὲν ἐφαίνετο ἡ θάλασσα ἀπὸ τῆς συμπήξεως αὐτῶν· ἦλθε δὲ καὶ μήνυμα ἀπὸ τῆς Αὐθεντίας μὴ ἐξελθεῖν τὸν βασιλέα ἕως πρωΐ, ὅπως ἔλθῃ ὁ Δοὺξ μετὰ πάσης τῆς Αὐθεντίας καὶ ποιήσῃ τὴν πρέπουσαν τιμὴν τῷ Βασιλεῖ· καὶ μετ᾿ ὀλίγον ἦλθεν ὁ Δοὺξ σὺν τοῖς ἄρχουσι καὶ προσεκύνησε τὸν Βασιλέα καθήμενον, ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἄρχοντες ἀσκεπεῖς. Ἐκάθητο δὲ ἐκ δεξιῶν τοῦ Βασιλέως ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ ὁ Δεσπότης Κύριος Δημήτριος, ὀλίγον κατώτερον τοῦ βασιλικοῦ θρόνου· τότε ἐκάθησεν καὶ ὁ Δοὺξ ἐξ ἀριστερῶν τοῦ Βασιλέως καὶ ἐλάλησαν ἀσπασίως λόγους τοῦ χαιρετισμοῦ, καὶ ἕτερά τινα μυστικῶς· εἶτα εἶπεν ὁ Δοὺξ τῷ Βασιλεῖ, ὅτι τὸ πρωῒ μέλλομεν ἐλθεῖν πρὸς τὸ ποιῆσαι τὴν πρέπουσαν καὶ ὀφειλομένην τιμὴν τῇ ἁγίᾳ σου Βασιλείᾳ καὶ ἀπαντῆσαί σοι μετὰ παρρησίας, καὶ οὕτως εἰσελεύσει ἐντὸς Βενετίας, καὶ ἀπῆλθεν ὁ Δοὺξ μετὰ τῶν ἀρχόντων αὐτοῦ· τὸ πρωῒ δὲ ἡμέρᾳ Κυριακῇ, Φεβρουαρίου ἐνάτῃ, ὥρᾳ Πέμπτῃ τῆς ἡμέρας, ἦλθεν ὁ Δοὺξ μετὰ τιμῆς μεγάλης, μετὰ ἀρχόντων καὶ συμβούλων αὐτοῦ ἐντὸς τοῦ εὐτρεπισμένου πουντζιδώρου, ὃ ἦν ἐσκεπασμένον ἐρυθροῖς σκεπάσμασι καὶ χρυσᾶ λεοντάρια ἐν τῇ πρύμνῃ εἶχε καὶ χρυσᾶ περιπλέγματα, καὶ ὅλον ζωγραφισμένον ποικίλον καὶ ὡραιότατον, ἦλθον δὲ καὶ μετ᾿ αὐτοῦ καὶ ἕτερα μεσοκάτεργα ὡσεὶ δώδεκα καὶ αὐτὰ εὐτρεπισμένα καὶ ζωγραφισμένα ἔσωθεν καὶ ἔξωθεν, ἐν οἷς ἦσαν ἄρχοντες πλεῖστοι καὶ κύκλωθεν σημαίας εἶχον χρυσᾶς, καὶ σάλπιγγας ἀμετρήτους καὶ πᾶν εἶδος ὀργάνων. Εἶχον δὲ ἓν γαλώνιον ἐξαίρετον καὶ θαυμαστόν, εἰς ὄνομα τάχα τῆς βασιλικῆς τριήρεως, ἐποίησαν δὲ αὐτὸ ποικίλον καὶ ὡραιότατον· κάτωθεν δὲ οἱ ναῦται ἐκούπιζον περικείμενοι στολὰς χρυσοπετάλους, καὶ ἐπὶ τὰς κεφαλὰς αὐτῶν ἔχοντες τὰ σημεῖα τοῦ Ἁγίου Μάρκου, καὶ ὄπισθεν τὸ βασιλικὸν σημεῖον· καὶ γύρωθεν σημαίας βασιλικὰς εἶχε καὶ ἀνθρώπους τέσσαρας κατὰ τὴν πρύμνην ἐστολισμένους ἱμάτια χρυσοζωγράφιστα, καὶ ἔχοντας τρίχας λευκοχρύσους ἐπὶ τῆς κεφαλῆς των· μέσον δὲ τούτων ἀνήρ τις εὐειδὴς ποτὲ μὲν ἐκαθέζετο ποτὲ δὲ ἵστατο φορῶν ἱμάτια χρυσοΰφαντα, καὶ κρατῶν ἐν τῇ χειρὶ σκῆπτρον ὡς ναύαρχος. Ἔμπροσθεν δὲ τῆς πρύμνης ἵστατο στῦλος ὑψηλός, ἄνωθεν δὲ τράπεζα τετράγωνος ὀργυιᾶς μικροτέρα ἐφ᾿ ἧς ἀνὴρ ἵστατο ὡπλισμένος, ἀστράπτων ὡς ἥλιος, κρατῶν ἐν τῇ χειρὶ ὅπλον φοβερόν, ἐν δεξιᾷ δὲ καὶ ἀριστερᾷ δύο παῖδες ἐκάθηντο ἀγγελικὰ ἐνδεδυμένοι καὶ πτερωτοὶ ἦσαν ὡς ἄγγελοι. Καὶ ἐν τῇ πρύμνῃ εἶχον δύο λέοντας χρυσοῦς καὶ μέσον αὐτῶν χρυσοῦν ἀετὸν δικέφαλον, ἦν δὲ ὀγρήγορον πάνυ, καὶ ποτὲ μὲν ἔμπροσθέν τῆς βασιλικῆς τριήρεως, ποτὲ δὲ πλαγίως καὶ γύρωθεν ἐπορεύετο, μετ᾿ ἀλλαλαγμῶν καὶ σαλπίγγων πολλῶν· ἕτερα δὲ πλοιάρια καὶ ὁλκάδες ἦλθον, ὧν οὐκ ἦν ἀριθμός. Ἐλθὼν δὲ ὁ Δοὺξ ἐπλησίασε τῇ βασιλικῇ τριήρει μετὰ τῶν ἀρχόντων τῆς Βουλῆς αὐτοῦ καὶ ἀνῆλθε καὶ προσεκύνησε τὸν Βασιλέα καθήμενον, ἔχοντα ἐκ δεξιῶν τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ, ἐκάθησε δὲ ὁ Βασιλεὺς τὸν Δούκα ἐξ ἀριστερῶν αὐτοῦ, καὶ κρατῶν αὐτὸν ἀπὸ τῆς χειρὸς ὡμίλουν ἀσπασίως· μετὰ μικρὸν δὲ εἰσήρχοντο μετὰ παρρησίας μεγάλης, καὶ μετὰ σαλπίγγων καὶ παντὸς γένους μουσικοῦ, εἰς τὴν λαμπρὰν καὶ θαυμαστὴν Βενετίαν, ἦν δὲ ὡσεὶ Πέμπτη ὥρα τῆς ἡμέρας, ὅτε ἠρξάμεθα εἰσέρχεσθαι ἐντὸς Βενετίας καὶ ἐπλεοποροῦμεν ἕως δύσεως ἡλίου, καὶ κατηντήσαμεν ἕως τοὺς οἴκους τοῦ Μαρκεσίου τῆς Φερράρας. Ἡ δὲ πόλις πᾶσα ἐσείσθη καὶ ἐξῆλθεν εἰς ἀπάντησιν τοῦ Βασιλέως καὶ κρότος καὶ ἀλλαλαγμὸς μέγας ἐγένετο· καὶ ἦν καὶ ἰδεῖν ἔκστασιν φοβερὰν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ τὸν πολυθαύμαστον ναὸν τοῦ Ἁγίου Μάρκου, τὰ παλάτια τοῦ Δουκὸς τὰ ἐξαίσια, καὶ τοὺς ἄλλους τῶν ἀρχόντων οἴκους παμμεγέθεις ὄντας, ἐρυθροὺς καὶ πολλῷ χρυσίῳ κεκοσμημένους· ἡμεῖς οἱ ἰδόντες οὐ δυνάμεθα γραφῇ παραδοῦναι τὴν καλλονὴν αὐτῆς, τὴν θέσιν, τὴν τάξιν, τὴν σύνεσιν ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν. Ὅταν οὖν ἦλθον εἰς τὴν γέφυραν ἣν καλοῦσι Ρεάλτον([66]), ἐσήκωσεν αὐτὴν ἄνω, καὶ ἐπέρασε κάτω ἡ τριήρης· ἦν δὲ κακεῖσε πλῆθος λαοῦ πολὺ καὶ σημαίαι χρυσοειδεῖς καὶ σάλπιγκες καὶ κρότοι καὶ ἀλλαλαγμοί, καὶ ἀπήλθομεν ὡς προεῖπον εἰς τοὺς οἴκους τοῦ Μαρκεσίου τῆς Φερράρας, ἐκεῖσε γοῦν ἔστησαν τὴν τριήρη· ἦν δὲ ὥρα δύσεως ἡλίου, καὶ ἀποχαιρετήσας ὁ Δοὺξ τὸν Βασιλέα καὶ οἱ ἄρχοντες ἀπῆλθον οἴκαδε, ἡμέρᾳ Κυριακῇ Φεβρουαρίου ἐνάτῃ ἐν ἔτει 1438.
«Μετὰ ταῦτα ἔδωκαν καὶ ἱερὸν τέμενος αὐτοῖς καὶ εἰσῆλθον οἱ ἡμέτεροι ἐκτελέσαντες τὴν ἀναίμακτον θυσίαν. Ἠθροίσθησαν γοῦν ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ ἅπαντες οἱ ἐν τῇ πόλει ἄνδρες τε καὶ γυναῖκες τοῦ ἰδεῖν καὶ ἐνωτίσασθαι θείαν καὶ ἱερὰν μυσταγωγίαν κατὰ τὸ ἔθος τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας· καὶ ἰδόντες καὶ δακρύσαντες καὶ ἐκ βάθους ψυχῆς κράξαντες τὸ Κύριε, σὺ φύλαξον τὴν Ἐκκλησίαν σου ἄτρωτον ἀπὸ τῶν βελῶν τοῦ πονηροῦ, σὺ εἰς ἓν σύναψον, σὺ τὰ σκάνδαλα ἐκ μέσου διάρρηξον· ἡμεῖς γὰρ οἱ μήπω ἑωρακότες Γραικούς, οὔτε τὴν αὐτῶν τάξιν εἰδότες, ἠκούομεν ἐξ ἄκρας φωνῆς καὶ ὡς βαρβάρους ἐλογιζόμεθα· νῦν δὲ οἴδαμεν καὶ πεπιστεύκαμεν, ὅτι οὗτοί εἰσιν οἱ πρωτότοκοι τῆς Ἐκκλησίας υἱοί, καὶ Πνεῦμα Θεοῦ ἐστι, τὸ λαλοῦν ἐν αὐτοῖς»([67]). Ὁ Πατριάρχης μετέβη μετὰ τοῦ περὶ αὐτὸν κλήρου καὶ εἰς τὸν μεγαλοπρεπῆ ναὸν τοῦ Ἁγίου Μάρκου καὶ εἶδε τὰ ἐν αὐτῷ πολυτάλαντα κειμήλια· ἔνθα καὶ τὰς τοῦ ἱεροῦ καλουμένου τέμπλου θείας εἰκονογραφίας κατείδομεν, λέγει ὁ Συρόπουλος τῇ αἴγλῃ τοῦ χρυσοῦ μαρμαιρούσας, καὶ τῷ κάλλει τῶν μαργάρων, καὶ τῇ τῆς τέχνης φιλοτιμίᾳ καὶ ποικιλίᾳ τοὺς θεατὰς καταπληττούσας, αἳ κατὰ τὸν καιρὸν τῆς ἁλώσεως, ὅτε ἡ πόλις ὑπὸ τῶν Λατίνων οἴμοι ! ἑάλω, ἀπενεχθεῖσαι ἐντεῦθεν, ἐκεῖσε νόμῳ τῆς λείας εἰς μιᾶς μεγίστης εἰκόνος συνετέθησαν σχῆμα([68]).
Τῇ δὲ εἰκοστῇ ὀγδόῃ Φεβρουαρίου μηνὸς ἐξήλθομεν ἐπὸ Βενετίας ὅτε Βασιλεὺς καὶ ὁ Δεσπότης (ἤτοι ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ τοιοῦτον τίτλον φέρων), καὶ πᾶς ὁ κλῆρος καὶ ἡ συνοδία αὐτῶν, καὶ ἐπλέομεν τὴν εἰς Φερράραν ὁδὸν([69]). Ὁ δὲ Πατριάρχης ἀπέμεινεν εἰς Βενετίαν δι᾿ ἔνδειαν πλοιαρίων· ἡμεῖς δὲ ἤλθομεν εἰς Φραγκολὶ φρούριον, ἔνθα προσορμίζονται τὰ ἐκ τῆς Βενετίας εἰς Φερράραν ἐρχόμενα. Ἦλθον οὖν ἔφιπποι ἄρχοντες ὡσεὶ πεντήκοντα καὶ προσεκύνησαν τῷ βασιλεῖ, καὶ ὥρισεν ὁ Βασιλεὺς ἵνα φέρωσι τὸ πρωὶ ἵππους ἑκατὸν πεντήκοντα, ὅπως διὰ ξηρᾶς εἰς Φερράραν πορευθῇ, ἔνθα ἦν ὁ Πάπας ἀναμένων, τὰ δὲ πλοῖα ἀπῆλθον εἰς Φερράραν διὰ τοῦ ποταμοῦ, ὁ δὲ Βασιλεὺς ἔφθασε τὴν τετάρτην Μαρτίου ἡμέρᾳ Τρίτῃ ὥρᾳ ἕκτῃ τῆς ἡμέρας καὶ εἰσῆλθεν ἔφιππος εἰς τὴν Φερράραν μετὰ τιμῆς καὶ παρρησίας μεγάλης· ἦσαν γὰρ ἄρχοντες μετ᾿ αὐτοῦ πολλοὶ καὶ μητροπολῖται καὶ ἐπίσκοποι τοῦ Πάπα, καὶ ὁ αὐθέντης τῆς χώρας Μαρκέσιος ἔτι δὲ καὶ ἱερεῖς τοῦ Βασιλέως καὶ ὁ πνευματικὸς αὐτοῦ ὁ μέγας πρωτοσύγκελος Γρηγόριος. Καὶ ὁ μὲν Βασιλεὺς ἐκεθέζετο ἐφ᾿ ἵππου εὐτρεπισμένου μετ᾿ ἐρυθροῦ σκεπάσματος καὶ χρυσοϋφάντου χασδίου, ἄρχοντες δέ τινες συνεπήγοντο μετ᾿ αὐτοῦ μετ᾿ οὐρανίας λευκοειδοῦς σκεπάζοντες αὐτόν· καὶ ἕτερος ἵππος λευκὸς εὐτρεπισμένος καὶ αὐτὸς ὁμοίως, καὶ χρυσοῦς ἀετοὺς ἔχων ἐπὶ τοῦ χασδίου, ἐπορεύετο ἔμπροσθεν τοῦ Βασιλέως μὴ ἔχων ἀναβάτην. Ὁ δὲ Πάπας περιέμενεν ἐν τῷ παλατίῳ αὐτοῦ μετὰ παντὸς τοῦ κλήρου, Καρδιναλίων δηλαδή, Μητροπολιτῶν, ἐπισκόπων καὶ ἱερέων, καὶ ἐλθόντες οἱ ἔμπροσθεν ἱππεῖς, τινὲς μὲν τῶν ἀρχόντων ἐπέζευσαν καὶ αὐτὸς ὁ Δεσπότης Δημήτριος, καὶ εἰσῆλθε διὰ τῆς μεγάλης πύλης ἐντὸς τοῦ παλατίου οὗ ἦν ὁ Πάπας, τὸν δὲ Βασιλέα εἰσήγαγον ἔφιππον δι᾿ ἑτέρας πύλης· γνοὺς δὲ ὁ Πάπας ὅτι ἐγγύς ἐστι τῆς πύλης ὁ Βασιλεὺς καταβὰς ἐδέξατο εἰς τοὺς κόλπους αὐτοῦ([70])· καθήσαντες δὲ ὡμίλησαν λόγους εἰρήνης μυστικοὺς καὶ ἀνεχώρησαν ἀπ᾿ ἀλλήλων. Καὶ ὁ μὲν Πάπας ἔμεινεν ἐν τῷ παλατίῳ αὐτοῦ, τὸν δὲ Βασιλέα ἔφερον ἔφιππον οἱ αὐτοὶ καβαλάριοι μετὰ σαλπίγγων εἰς ἕτερον παλάτιον εὐτρεπισμένον πάνυ καλῶς, κακεῖ ἀνεπαύσατο μετὰ τῶν ἀρχόντων αὐτοῦ καὶ τῶν ὑπηρετῶν, κατὰ τάξιν βασιλικὴν μηνὶ Μαρτίῳ τετάρτῃ ἡμέρᾳ Τρίτῃ.
Ὁ δὲ Πατριάρχης μετὰ τῶν Ἀρχιερέων καὶ τοῦ κλήρου αὐτοῦ ἀπῆλθεν εἰς Φερράραν διὰ τοῦ ποταμοῦ. Ἀνήγγειλε δὲ ἐκεῖθεν ὁ αὐτοκράτωρ διὰ τοῦ Καρυστηνοῦ τῷ ἔτι ὁδοιποροῦντι Πατριάρχῃ, ὅτι ὁ Πάπας τῆς Ρώμης ἀπαιτεῖ ἵνα ὁ Πατριάρχης ἀσπασθῇ τὸν πόδα αὐτοῦ. Πλησιάσαντος τοίνυν τοῦ Πατριάρχου εἰς τὴν γέφυραν τῆς πόλεως ἔστειλεν ὁ Πάπας ἓξ τῶν ἑαυτοῦ ἐπισκόπων οἵτινες εἶπον αὐτῷ, ἵνα ἐντυχὼν τῷ Πάπᾳ φιλήσῃ τοὺς πόδας αὐτοῦ([71]). Εἰς τὰς ἀξιώσεις ὅμως ταύτας τῶν Δυτικῶν ἀντέστη πάσῃ θυσίᾳ ὁ Πατριάρχης, ὑπεραμυνόμενος τῆς ἰδίας τιμῆς καὶ ἀξιοπρεπείας καὶ ἐπὶ μίαν ἡμέραν διέμεινεν ἐν τῷ πλοίῳ. Κατὰ τὸ διάστημα τοῦτο ἐπανειλημμένως ἐπεσκέφθησαν αὐτὸν οἱ ὑπὲρ τῆς παπικῆς μεγαλειότητος ἀγωνιζόμενοι καὶ πάντα ποιοῦντες καὶ πράττοντες ὅπως μὴ ματαιωθῇ τὸ σχέδιον αὐτῶν ἐπὶ ζημίᾳ τοῦ ὑπ᾿ αὐτῶν ὡς ἰσοθέου λατρευομένου Πάπα. Διότι ἤλπιζον ὅτι ἤθελε φθάσει εἰς τὸν κολοφῶνα ἡ δόξα τοῦ Πάπα καὶ ἤθελε μείνει ἄληστος ἡ στιγμὴ καθ᾿ ἣν ὁ οἰκουμενικὸς Πατριάρχης, μεθ᾿ ὅλης τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας πεσόντες ἤθελον ἀσπασθῆ τὸν πόδα τοῦ Πάπα. Ἀλλ᾿ ὅμως, ὡς εἴπομεν καὶ ἀνωτέρω, εἰς τοῦτο ἀντέστη μετ᾿ ἐπιμονῆς ὁ Πατριάρχης, ἀπαντήσας τοῖς ἀπεσταλμένοις τοῦ Πάπα μετὰ παρρησίας ὡς ἑξῆς: «Πόθεν, ἔφη, ἔχει τοῦτο ὁ Πάπας; ἢ ποία τῶν Συνόδων δέδωκεν αὐτῷ τοῦτο; δείξατε πόθεν ἔχει αὐτὸ καὶ ποῦ καταγράφεται; ὅμως ὁ Πάπας λέγει ὅτι ἐστὶ διάδοχος τοῦ Πέτρου· εἰ οὖν ἐκεῖνός ἐστι τοῦ Πέτρου διάδοχος, ἐσμὲν καὶ ἡμεῖς διάδοχοι τῶν λοιπῶν ἀποστόλων. Ἠσπάσαντο οὖν οἱ Ἀπόστολοι τὸν πόδα τοῦ Ἁγίου Πέτρου; τίς ἤκουσε τοῦτο;». Εἰς ταῦτα ἀπήντησαν οἱ ἐπίσκοποι ὅτι τοῦτο ἦτο ἀρχαῖον ἔθος εἰς τὴν αὐλὴν τοῦ Πάπα, καὶ πάντες ἀπονέμουσιν αὐτῷ τὸν τοιοῦτον ἀσπασμὸν καὶ ἐπίσκοποι, καὶ ρῆγες, καὶ ὁ Βασιλεὺς τῶν Ἀλαμανῶν καὶ οἱ καρδινάλιοι. Ὁ Πατριάρχης ὅμως μὴ πεισθεὶς εἶπεν, «ὅτι τοῦτο εἶναι καινοτομία, καὶ δὲν στέργω τοῦτο ποτέ. Ἀλλ᾿ εἰ μὲν θέλει ὁ Πάπας ἵνα ἀσπάσωμαι ἀδελφικῶς κατὰ τὸ ἡμέτερον ἔθος τὸ ἀρχαῖον καὶ ἐκκλησιαστικόν, οὕτω πρὸς αὐτὸν ἀπελεύσομαι, εἰ δὲ τοῦτο οὐκ ἀποδέχεται, παραιτοῦμαι πάντα καὶ ὑποστρέφω». Ἀπῄτησε δὲ τοῦτο ὁ Πατριάρχης οὐ δι᾿ ἑαυτὸν μόνον, ἀλλὰ καὶ διὰ πάντας τοὺς περὶ αὐτόν. «Εἰ μὴ παραιτήσηται, λέγων ὁ Πάπας καὶ εἰς τοὺς ἡμετέρους ἀρχιερεῖς καὶ εἰς τοὺς ἄρχοντάς μου καὶ εἰς τοὺς σταυροφόρους τὸν τοῦ ποδὸς ἀσπασμὸν ἀδύνατόν ἐστιν ἐκ τοῦ πλοίου με ἐξελθεῖν. Δοκεῖ γὰρ μὴ προβαίνειν κατὰ τὴν ὑποδοχὴν τοῦ Θεοῦ τὴν παροῦσαν συνάθροισιν καὶ συζήτησιν, διὸ καὶ ἐπήγαγεν ὁ Θεὸς τὸν τοιοῦτον ἐμποδισμόν, ὅθεν καὶ ὑποστρέφω ἀπαραιτήτως». Τοσαύτην δὲ εἰς τὸ ζήτημα τοῦτο ἀπέδιδε σπουδαιότητα ὁ Πάπας, ὥστε εἶχε καλέσει πολλοὺς τῶν ἀρχόντων ἵνα παραστῶσι, κατὰ τὴν στιγμὴν τῆς πρώτης συναντήσεως καὶ ἴδωσι τὸν οἰκουμενικὸν Πατριάρχην ἀσπαζόμενον τὸν πόδα αὐτοῦ. Τὰ σχέδια ὅμως αὐτοῦ ἐναυάγησαν πρὸ τῆς στερρᾶς ἀποφάσεως τοῦ Πατριάρχου δηλώσαντος, ὅτι οὐχὶ αὐτὸς μόνος ἀλλ᾿ οὐδ᾿ ἄλλος τις τῶν Ἀρχιερέων ἢ τῶν κληρικῶν ἤθελεν ἀσπασθῆ τὸν πόδα τοῦ Πάπα. Τότε ὁ Πάπας ὑπέκυψε μὲν ἐξ ἀνάγκης εἰς τὴν ἀπόφασιν τοῦ Πατριάρχου, ὑπεδέξατο ὅμως αὐτὸν τῇ ὀγδόῃ Μαρτίου οὐχὶ ἐπισήμως, ἀλλ᾿ ἐν ἰδίῳ κελλίῳ, ἵνα κρύψῃ ἀπὸ τοῦ λαοῦ τὴν κατ᾿ ἀνάγκην γενομένην ὑποχώρησιν αὐτοῦ. Ἐπορεύθησαν οὖν οἱ ἱππόται προηγουμένου τοῦ Ἄρχοντος τῆς Φερράρας Μαρκεσίου, καὶ Καρδινάλεως ἀνεψιοῦ τοῦ Πάπα, καὶ εἰσῆλθον ἀπὸ κελλίου εἰς κελλίον, ἐν οἷς ἦσαν ραβδοῦχοι, ὁπλοφόροι καὶ ἕτεροι τοιοῦτοι, μέχρις οὗ τέλος εὗρον αὐτὸν ἐπὶ θρόνου ὑψηλοῦ καθεζόμενον. Ὁ Πατριάρχης τότε ἀντήλλαξε μετὰ τοῦ Πάπα ἱσταμένου τὸν ἐν Χριστῷ ἀσπασμόν, μεθ᾿ ὃ ὁ μὲν Πάπας ἔμεινεν ἐν τῷ ἀνακτόρῳ αὐτοῦ, ὁ δὲ Πατριάρχης ὡδηγήθη εἰς τὸν ἡτοιμασμένον αὐτῷ οἶκον.
Παρελθουσῶν ἡμερῶν τινων ὁ μὲν Αὐτοκράτωρ ἀπῄτει, ἵνα ἐν τῇ συνόδῳ παρουσιάσωσιν, οὐ μόνον πάντες οἱ Λατῖνοι ἐπίσκοποι, ἀλλὰ καὶ οἱ Βασιλεῖς καὶ οἱ Δοῦκες ἢ αὐτοπροσώπως ἢ διὰ τοποτηρητῶν· ὁ δὲ Πάπας ἔλεγεν, ὅτι τοῦτο ἦτο ἀδύνατον διὰ τὰς ὑφισταμένας μεταξὺ τῶν Λατίνων διχονοίας καὶ ἀλληλομαχίας. Ἀλλ᾿ ἐπειδὴ ὁ αὐτοκράτωρ ἐπέμενεν ἀπαιτῶν τοῦτο ὡς συμπεφωνημενον, ὁ Πάπας ᾔτησε προθεσμίαν τεσσάρων μηνῶν. Δοθείσης δὲ ταύτης ὁ Πάπας ἔστειλε πανταχοῦ ἐπιστολὰς καλῶν πάντας τοὺς ἡγεμόνας καὶ τοὺς ἐπισκόπους εἰς τὴν σύνοδον. Ἀλλ᾿ ὀλίγοι μόνον ὑπήκουσαν εἰς τὴν πρόσκλησιν αὐτοῦ. Αἱ συνεδρίαι τῆς συνόδου εἶχεν ἀποφασισθῆ νὰ συγκροτηθῶσιν ἐν τῷ ἐν Φερράρᾳ ναῷ τῷ τιμωμένῳ ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου, ὅστις καὶ πρὸς τὸν σκοπὸν τοῦτον εἶχε καταλλήλως διακοσμηθῆ, καὶ εἰς ὃν ἐτέθησαν αἱ διὰ τοὺς μέλλοντας νὰ μετάσχωσιν ἀπαιτούμεναι ἕδραι. Περὶ δὲ τῆς τάξεως τῶν ἑδρῶν ἐγένοντο μεγάλαι φιλονεικίαι μεταξὺ Ἑλλήνων καὶ Λατίνων. Διότι οἱ Λατῖνοι ἐζήτουν, ἵνα εἰς μὲν τὸ ἓν μέρος τοῦ ναοῦ καθίσωσιν αὐτοί, εἰς δὲ τὸ ἕτερον ὁ αὐτοκράτωρ, ὁ Πατριάρχης καὶ οἱ λοιποὶ Ἕλληνες, ἐν τῷ μέσῳ δὲ ὁ Πάπας ἐπὶ θρόνου ἐπῃρμένου ὡς σύνδεσμος καὶ κεφαλὴ τῶν μερῶν ἀμφοτέρων. Μετὰ πολλοὺς ὅμως λόγους καὶ πολλὰς φιλονεικίας ἀπεφασίσθη, ἵνα ὁ μὲν Πάπας μετὰ τῶν περὶ αὐτὸν καθίσῃ ἐξ ἀριστερῶν ἐκ δεξιῶν δὲ ὁ αὐτοκράτωρ μετὰ τῶν λοιπῶν Ἑλλήνων. Οὕτως οὖν καθημένων ἐκηρύχθη ἡ ἔναρξις τῶν ἐργασιῶν τῆς συνόδου τῇ 9 Ἀπριλίου, τοῦ ἔτους 1438, ἥτις συνέπιπτε τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ Τετάρτῃ. Τὸ ἔγγραφον δὲ τῆς ἀνακηρύξεως ἀνεγνώσθη ἀπ᾿ ἄμβωνος, Ἑλληνιστὶ μὲν ὑπὸ Δωροθέου Μυτιλήνης, Λατινιστὶ δὲ ὑπὸ τοῦ ἀρχιεπισκόπου Γρανδένσης. Αἱ συζητήσεις ἐγένοντο Ἑλληνιστὶ μὲν ὑπὸ τῶν ἡμετέρων ἐχόντων ὡς διερμηνέα Νικόλαον Σεκουνδινόν, ἄνδρα δοκιμώτατον εἴς τε τὴν Ἑλληνικὴν καὶ Λατινικήν, λατινιστὶ δὲ ὑπὸ τῶν δυτικῶν ἐπισκόπων ἐχόντων ὡς διερμηνέα τὸν Ρόδου λατῖνον ἐπίσκοπον Ἀνδρέαν. Ἐν μέσῳ δὲ ἔκειτο τὸ ἱερὸν Εὐαγγέλιον, καθ᾿ ὃ ὤφειλον αἱ τῶν Ἑλλήνων καὶ Λατίνων διαφοραὶ νὰ διακριθῶσιν. Οὕτως οὖν καθημένων ὁ Ἅγιος Μᾶρκος Ἐφέσου λαβὼν τὴν ἄδειαν παρὰ τοῦ βασιλέως καὶ τοῦ Πατριάρχου ἠγέρθη καὶ ὡμίλησεν ὡς ἀκολούθως.
«Σήμερον τῆς Παγκοσμίου χαρᾶς τὰ προοίμια, σήμερον αἱ νοηταὶ ἀκτῖνες τοῦ τῆς εἰρήνης ἡλίου τῇ οἰκουμένῃ πάσῃ προανατέλλουσι· σήμερον τὰ τοῦ Δεσποτικοῦ σώματος μέλη, πολλοῖς πρότερον χρόνοις διεσπαρμένα τε καὶ ἐρρηγμένα πρὸς τὴν ἕνωσιν ἀλλήλων ἐπείγεται. Οὐ γὰρ ἀνέχεται ἡ κεφαλὴ πάντων Χριστὸς ὁ Θεὸς ἐφιστάναι διῃρημένῳ τῷ σώματι οὐδὲ τὸν τῆς ἀγάπης δεσμὸν ἐξ ἡμῶν ἀνῃρῆσθαι παντάπασι ἡ ἀγάπη βούλεται· διὰ τοῦτο ἐξήγειρέ σε τὸν τῶν Ἱερέων αὐτοῦ προτεύοντα, πρὸς τὴν ἡμετέραν ταύτην κλῆσιν, καὶ τὸν εὐσεβέστατον ἡμῶν Βασιλέα πρὸς τὴν ὑπακοὴν διανέστησε, καὶ τὸν ἁγιώτατον ἡμῶν Ποιμένα καὶ Πατριάρχην, γήρως ἐπιλαθέσθαι, καὶ ἀσθενείας μακρᾶς παρεσκεύασε, καὶ ἡμᾶς τοὺς ὑπ᾿ αὐτῷ ποιμαινομένους ἁπανταχόθεν συνήθροισε, καὶ μακρᾶς ὁδοῦ καὶ πελάγους, καὶ κινδύνων ἑτέρων κατατολμῆσαι πεποίηκεν, ἀφ᾿ οὗ προφανῶς Θεοῦ δυνάμει καὶ κρίσει γεγένηται· καὶ τόπερ ὁποῖον ἔσται καλὸν καὶ Θεῷ φίλον, ἐντεῦθεν ἤδη προοιμιάζεται· δεῦρο δὴ οὖν, ἁγιώτατε πάτερ, ὑπόδεξαι τὰ σὰ τέκνα μακρόθεν ἐξ ἀνατολῶν ἥκοντα, πυρίπτυξαι τοὺς ἐκ μακροῦ διεστῶτας τοῦ χρόνου, πρὸς τὰς σὰς καταφυγόντας ἀγκάλας· θεράπευσον τοὺς σκανδαλισθέντας, ἅπαν σκῶλον καὶ πρόσκομμα τῆς εἰρήνης κωλυτικὸν ἐκ μέσου γενέσθαι κέλευσον· εἰπὲ καὶ αὐτὸς τοῖς ἀγγέλοις ὡς τοῦ Θεοῦ μιμητής, ὁδοποιήσατε τῷ λαῷ μου, καὶ τοὺς λίθους ἐκ τῆς ὁδοῦ διαρρίψατε. Μέχρι τίνος οἱ τοῦ αὐτοῦ Χριστοῦ, καὶ τῆς αὐτῆς πίστεως βάλλομεν ἀλλήλους καὶ κατατέμνομεν; μέχρι τίνος οἱ τῆς αὐτῆς Τριάδος προσκυνηταὶ δάκνομεν ἀλλήλους καὶ κατεσθίομεν, ἕως ἂν ὑπ᾿ ἀλλήλων ἀναλωθῶμεν, καὶ ὑπὸ τῶν ἔξωθεν ἐχθρῶν εἰς τὸ μηκέτι εἶναι χωρήσωμεν; Μὴ γένοιτο, Χριστὲ βασιλεῦ τοῦτο, μηδὲ νικήσῃ τὴν σὴν ἀγαθότητα τῶν ἡμετέρων ἁμαρτιῶν ἡ πληθύς, ἀλλ᾿ ὥσπερ ἐν τοῖς πρότερον χρόνοις ὅτε τὴν κακίαν εἶδες ὑπερταθεῖσαν, καὶ ἐπὶ μέγα χωρήσασαν, διὰ σαυτοῦ καὶ τῶν σῶν Ἀποστόλων ἀνέστειλας αὐτὴν τῆς πρόσω φορᾶς, καὶ πρὸς τὴν σὴν ἐπίγνωσιν ἐπέστρεψας ἅπαντας, οὕτω καὶ νῦν διὰ τῶν σῶν θεραπόντων, οἱ μηδὲν τῆς σῆς ἀγάπης προὐργιαίτερον ἔθεντο· σύναψον ἡμᾶς ἀλλήλοις, καὶ σεαυτῷ, καὶ τὴν εὐχὴν ἐκείνων ἐπιτελῆ ποίησον, ἣν ἡνίκα πρὸς τὸ πάθος ἀπίης εὐχόμενος ἔλεγες. «Δὸς αὐτοῖς ἵνα ὦσιν ἕν, καθὼς ἡμεῖς ἕν ἐσμεν», ὁρᾷς κύριε τὴν διασπορὰν ἡμῶν ὡς ἐλεεινή, καὶ ὡς οἱ μὲν αὐτονομίᾳ καὶ αὐθαδείᾳ συνειθισθέντες, εἰς ἀφορμὴν τῆς σαρκὸς τὴν ἐλευθερίαν κατεχρησάμεθα, καὶ δοῦλοι τῆς ἁμαρτίας, καὶ τὸ ὅλον σάρκες γεγόναμεν· οἱ δὲ τοῖς ἐχθροῖς τοῦ σταυροῦ σου πρὸς διαρπαγὴν καὶ δουλείαν ἔκδοτοι καθεστήκαμεν, καὶ ὡς πρόβατα σφαγῆς ἐλογίσθημεν· ἱλάσθητι, Κύριε, πρόσχες, Κύριε, ἀντιλαβοῦ ἡμῶν, Κύριε. Τὸ πάλαι θρυλούμενον ὡς Οἰκουμενικῆς Συνόδου χρεία τοῖς πράγμασι, σήμερον ἡμεῖς ἐπληρώσαμεν, καὶ τὸ ἡμέτερον ἅπαν εἰσενηνόχαμεν, δὸς δὴ καὐτὸς τὰ πρὸς τελείωσιν ὧν ἠρξάμεθα, δύνασαι γὰρ εἰ θελήσεις μόνον, καὶ τὸ θέλημά σου πρᾶξίς ἐστι συντετελεσμένη· εἰπὲ καὶ ἡμῖν ὡς πρότερον διὰ τοῦ Προφήτου σου· «ἰδοὺ ἐγὼ μεθ᾿ ὑμῶν, καὶ τὸ Πνεῦμά μου ἐφέστηκεν ἐν μέσῳ ὑμῶν· σοῦ γὰρ παρόντος, ἅπαντα λοιπὸν εὔοδα καὶ λεῖα γενήσεται. Καὶ ταῦτα μὲν ἐμοὶ πρός γε τὸ παρὸν ηὔχθω· πρὸς δὲ σὲ λοιπὸν ἁγιώτατε πάτερ τὸν λόγον ποιήσομαι. Τίς ἡ τοσαύτη φιλονεικία περὶ τὴν καινοτόμον ταύτην προσθήκην ἥτις τὸ σῶμα Χριστοῦ κατέταμε καὶ διέσχισε, καὶ τοὺς ὑπ᾿ αὐτοῦ καλουμένους ἐπὶ τοσοῦτον ταῖς γνώμαις διέσχισε; τίς ἡ μακρὰ καὶ χρόνιος ἔνστασις, καὶ ἄφιλος ὑπεροψία τῶν ἀδελφῶν καὶ τῶν σκανδαλιζομένων ἡ ἀλλοτρίωσις; τί τῶν πατέρων κατέγνωμεν, ὅτι παρὰ τὰς κοινὰς αὐτῶν παραδόσεις, ἕτερα φρονοῦμεν καὶ λέγομεν; τὴν ἐκείνων ἐλλιπῆ τιθέμεθα πίστιν καὶ τὴν ἡμετέραν ὡς τελειοτέραν εἰσάγομεν; τί παρὰ τὸ εὐαγγέλιον ὃ παρελάβομεν ἕτερον εὐαγγελιζόμεθα; τίς ἡμῖν ἐβάσκανε πονηρὸς δαίμων τῆς ὁμονοίας καὶ τῆς ἑνώσεως; τίς τὴν ἀδελφικὴν ἀγάπην ἐξ ἡμῶν ἀφεῖλε, τὴν διάφορον θυσίαν εἰσαγαγὼν τὴν οὐκ ὀρθῶς προσφερομένην ἐπὶ μὴ διαιρομένην; ἆρα ψυχῆς ἀποστολικῆς ταῦτα, καὶ Πατρικῆς γνώμης, καὶ ἀδελφικῆς διαθέσεως; ἢ τοὐναντίον σκαιοῦ ἂν καὶ διεστραμμένου καὶ αὐθεκάστου, καὶ οὐδὲν ἡγουμένου δεινὸν εἰ πάντες ἀπώλλυντο; Ἐγὼ μὲν οἶμαι τὸν τὴν διαίρεσιν ταύτην εἰσαγαγόντα, καὶ τὸν ἄνωθεν ὑφαντὸν χιτῶνα τοῦ δεσποτικοῦ σώματος διασχίσαντα μείζω τῶν σταυρωτῶν ὑποστήσασθαι δίκην, καὶ τὸν ἀπ᾿ αἰῶνος ἁπάντων ἀσεβῶν καὶ αἱρετικῶν. Ἀλλὰ σοὶ τοὐναντίον ἐξέσται, μακαριώτατε Πάτερ, εἰ βουληθείης μόνον τὰ διεστῶτα συνάψαι, καὶ τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ καθελεῖν, καὶ Θεοῦ οἰκονομίας ἔργον ἐργάσασθαι. Τούτου καὶ τὴν ἀρχὴν αὐτὸς κατεβάλου, καὶ ταῖς λαμπραῖς φιλοτιμίαις, καὶ μεγαλοδωρίαις ἐπηύξησας, καὶ τόπερ ἐπιθεῖναι εὐδόκησον, οὐ γὰρ εὑρήσεις ἐπιτήδειον μᾶλλον, ἢ ὃν ὁ Θεός σοι παρέσχετο σήμερον. Ἆρον κύκλῳ τοὺς ὀφθαλμούς σου καὶ ἴδε, πολιὰς αἰδεσίμους, καὶ ἱεροπρεπεῖς, κλίνης ἤδη τὸ πλέον, καὶ ἀναπαύσεως δεομένας, ἐκ τῶν οἰκείων ὅρων ἐπαναστάσας καὶ προσδραμούσας τῇ σῇ τελειότητι, μόνῃ τῇ εἰς Θεὸν ἐλπίδι, καὶ τῇ πρὸς ὑμᾶς ἀγάπῃ συνεχομένας· ἴδε τὸν στέφανον τὸν πλακέντα τῆς δόξης ὃν περιθέσθαι μὴ ἀναβάλῃ· κατέτεμεν ἕτερος, αὐτὸς συνούλωσον· διέσχισεν ἕτερος, καὶ ἀδιόρθωτον τὸ κακὸν ἔσπευσεν ἐργάσασθαι, σὺ φιλονείκισον ἐπανορθῶσαι τὸ γεγονός· ὡς εἰμὴ δὲ ὅλως ἐγένετο τὴν ἀρχήν· ἤκουσα τῶν παρ᾿ ὑμῖν φιλοσόφων, οἰκονομίας χάριν καὶ διορθώσεώς τινων οὐχ ὑγιῶς περὶ τὴν πίστιν ἐχόντων, τὴν προσθήκην ταύτην ἐξ ἀρχῆς ἐπινοηθῆναι, οὐκ οὖν οἰκονομίας χάριν ἀφαιρεθήτω πάλιν, ἵνα προσλάβησθε ἀδελφούς, ὧν τῷ χωρισμῷ σπαράττεσθαι πάντας ὑμᾶς εἰκός, εἰμὴ ἀναλγήτως ἔχετε· λάβε μοι κατὰ νοῦν τὰ τῶν χριστιανῶν αἵματα, τὰ καθ᾿ ἑκάστην ἐκχεόμενα τὴν ἡμέραν, καὶ τὴν ὑπὸ βαρβάρων πικρὰν δουλείαν, καὶ τὸν ὀνειδισμὸν τοῦ σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ· προσέτι δὲ θυσιαστηρίων ἀνατροπήν, εὐκτηρίων οἴκων καθαίρεσιν, θείων ὕμνων ἀργίαν, ἁγίων τόπων κατάσχεσιν, ἱερῶν σκευῶν καὶ ἐπίπλων διανομήν. Ἅπαντα λυθῆναι διὰ τῆς ἡμῶν εἰρήνης καὶ ὁμονοίας εἰκός, τοῦ Θεοῦ συνεργοῦντος, ἣν ἐθελήσετε μόνον τὸ τραχὺ τοῦτο καὶ ἀνένδοτον ἀποθέμενοι συγκαταβῆναι τοῖς ἀσθενέσιν ἡμῖν, καὶ τὰ σκανδαλίζοντα ἡμᾶς ἐκ μέσου περιελεῖν· εἰ γὰρ βρῶμα σκανδαλίζει τὸν ἀδελφόν μου, οὐ μὴ φάγω κρέας εἰς τὸν αἰῶνα· καὶ μὴν οὐ κεκώλυται τὸ κρέας φαγεῖν· οὕτω καὶ νῦν ἁγιώτατε Πάτερ. Καλὸς μὲν ὡσανεὶ εἴπωμεν, καὶ ὁ ἔνζυμος ἄρτος, καλὸς καὶ ὁ ἄζυμος, ἀλλ᾿ ὁ ἄζυμος σκανδαλίζει καὶ ἧττον εἰς θυσίαν λογίζεται, καὶ ἀτελής, καὶ νεκρός, καὶ ἄρτος κακώσεως παρὰ τῇ Ἁγίᾳ Γραφῇ καλεῖται· τί μὴ ὁ ἔνζυμος αἰρετέος, καὶ περιαιρετέος ὁ ἄζυμος· ὅτι εἷς ἄρτος ἓν σῶμα οἱ πολλοί ἐσμεν, φησὶν ὁ θεῖος ἀπόστολος· οἱ γὰρ πάντες ἐκ τοῦ ἑνὸς ἄρτου, (καὶ οὐκ ἀζύμου φησίν) μετέχομεν· ὅπου ἆρα μὴ τοῦ ἑνὸς ἄρτου μετέχομεν, εἰκότως, οὐδὲ σῶμα σύνεσμεν, οὐδὲ συμπνέομεν ἀλλήλοις, καὶ τὴν αὐτὴν ποιούμεθα κίνησιν. «Παρακαλῶ ὑμᾶς (ὁ αὐτός φησι) διὰ τοῦ ὀνόματος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἵνα τὸ αὐτὸ λέγητε πάντες, καὶ μὴ ᾖ ἐν ὑμῖν σχίσματα»· ὅπου μὴ τὸ αὐτὸ λέγομεν εἰκότως τὸ σχίσμα τοῦτο τὸ μέγα καὶ ἀθεράπευτον ἐν ἡμῖν ἐστι καὶ μέχρι τῆς σήμερον· ποῦ δὲ οὐ τὸ αὐτὸ λέγομεν; οὐκ ἐν γωνίᾳ καὶ παραβύστῳ τινί, καὶ καθ᾿ αὑτοὺς συνιόντες, ὁποῦ καὶ λαθεῖν ἐστι τοὺς πολλούς, ἀλλ᾿ ἐν τῷ κοινῷ Συμβόλῳ τῆς πίστεως, ἐν τῇ τοῦ βαπτίσματος ὁμολογίᾳ· ἐν τῇ χριστιανικῇ σφραγίδι. Καὶ εἰ ὁ βασιλικὸν παραχαράττων νόμισμα, μεγάλης ἐστὶ τιμωρίας ἄξιος, ὁ τὴν κοινὴν σφραγῖδα τῆς χριστιανῶν ὁμολογίας μεταποιῶν τίνα ἂν ὑποσχὼν τὴν δίκην, οὐκ ἐλάττω δόξειε δοῦναι τοῦ πλημμελήματος; σκόπει δὲ οὕτως· ἐλέγομέν ποτε τὸ αὐτὸ δηλονότι καὶ οὐκ ἦν ἐν ἡμῖν σχίσματα, τότε δήπου καὶ τοῖς πατράσι συνεφωνοῦμεν ἀμφότεροι· νῦν δὲ ὅτε μὴ τὸ αὐτὸ λέγομεν, ὅπως ἆρα ἑκάτερος ἔχομεν, ἡμεῖς μὲν δὴ τὰ αὐτὰ λέγομεν, ἅπερ κἂν τότε καὶ ἡμῖν αὐτοῖς συνεφωνοῦμεν, καὶ τοῖς πατράσιν ἡμῶν, καὶ ὑμῖν ἂν ἐθέλητε τ᾿ ἀληθῆ λέγειν· ὑμεῖς δὲ ἐπεισαγαγόντες καινότερα, πρῶτον μὲν πρὸς ὑμᾶς αὐτούς, εἶτα πρὸς τοὺς κοινοὺς πατέρας, ἔπειτα δέ γε καὶ πρὸς ἡμᾶς διαφωνεῖν ἀναγκάζεσθε· καὶ τί μὴ πρὸς τὴν καλὴν ἐκείνην συμφωνίαν ἐπάνιμεν; ἣ καὶ ἡμῖν αὐτοῖς, καὶ ἀλλήλοις, καὶ τοῖς πατράσιν ὁμολόγους ἀποφανεῖ, καὶ τὸ σχίσμα περιελεῖ καὶ συνάψει τὰ διεστῶτα, καὶ πᾶν ἀγαθὸν ἐργάσεται; Ναὶ πρὸς τῆς Τριάδος αὐτῆς; ναὶ πρὸς τῆς κοινῆς ἐλπίδος ἐφ᾿ ἧς πεποίθαμεν καὶ πεποίθατε· μὴ περιΐδητε κενοὺς καὶ ἀπράκτους ἡμᾶς ἀπελθόντας· ὑπὲρ Χριστοῦ πρεσβεύομεν, ὡς τοῦ Χριστοῦ παρακαλοῦντος δι᾿ ἡμῶν· μὴ ἀτιμάσητε τὴν πρεσβείαν, μὴ τὰς εὐχὰς ἀκάρπους ἐλέγξητε, μὴ τὸ θέλημα τῶν ἐχθρῶν ἐκπληρώσητε, μὴ τὸν κοινὸν ἡμῶν ἐχθρὸν καὶ πολέμιον ἐπιγελάσαι ἡμῖν ὡς πρότερον συγχωρήσητε· μὴ τὸν Θεὸν καὶ τὸ Πνεῦμα αὐτοῦ τὸ Ἅγιον λυπηθῆναι παρασκευάσητε. Μετέωρός ἐστι πᾶσα ψυχή, καὶ ἀκοὴ πᾶσα τὴν ὑμῶν ἀναμένουσα γνώμην, ἣν ἐθελήσητε νεῦσαι πρὸς τὴν ἀγάπην καὶ τὰ σκάνδαλα ἐκ μέσου περιελεῖν, ἤρθη τὰ τῶν Χριστιανῶν, πέπτωκε τὰ τῶν ἀσεβῶν· ἔπτηξαν οἱ μισοῦντες ἡμᾶς, καὶ τὸν οἰκεῖον προεγνώκασιν ὄλεθρον· εἰδ᾿ ὃ μὴ γένοιτο τοὐναντίον ἐκβαίη, καὶ τὸ πονηρὸν ἔθος τῆς διαστάσεως ἐπικρατήσειε τοῦ κοινοῦ καὶ συμφέροντος, ἐγὼ μὲν οὐκέτι δύναμαι περαιτέρω λέγειν, καὶ τῷ πάθει συγχέομαι. Θεὸς δὲ ὁ πάντα δυνάμενος ἐπανορθώσειε τὴν Ἐκκλησίαν αὐτοῦ, ἣν τῷ ἰδίῳ ἐξηγόρασεν αἵματι καὶ τὸ θέλημα αὐτοῦ ὡς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς γενέσθαι παρασκευάσειεν· ὅτι αὐτῷ πρέπει δόξα τιμὴ καὶ προσκύνησις εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν».
Παρελθουσῶν τῶν ἡμερῶν τοῦ Πάσχα, οἱ μὲν Λατῖνοι ἐζήτησαν, ἵνα προβῶσιν εἰς συνεδρίας μετὰ τῶν Ἑλλήνων καὶ ἐξετάσωσι τὰς δογματικὰς διαφοράς, οἱ δὲ Ἕλληνες ἀνθίσταντο φρονοῦντες, ὅτι ἄδικον ἦτο νὰ συζητῶσι περὶ δογμάτων μὴ παρόντων τῶν ἐν τῇ συνόδῳ τῆς Βασιλείας συνελθόντων ἀρχιερέων. Τέλος δὲ κατένευσαν ἵνα συνερχόμενοι ἰδίᾳ εἰς ἕνα Ναὸν ἐξετάσωσι τὴν δόξαν περὶ τοῦ καθαρτηρίου πυρὸς καὶ ἄλλας τινὰς διαφοράς. Τούτου δεκτοῦ γενομένου ἀπεφασίσθη ὅπως συνέρχωνται τρὶς τῆς ἑβδομάδος ἐν τῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου ἐπιτροπεῖαι ἑκατέρωθεν πρὸς συζήτησιν τῶν ἐν λόγῳ διαφορῶν. Ὡρίσθησαν δὲ ὡς μέλλοντες νὰ συμμετάσχωσιν ἐκ μὲν τῶν Ἀνατολικῶν, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἐφέσου Μᾶρκος, ὁ Μονεμβασίας, ὁ Νικαίας, ὁ Λακεδαιμονίας, ὁ Ἀγχιάλου, ὁ μέγας Χαρτοφύλαξ, ὁ μέγας Ἐκκλησιάρχης, ὁ ἡγούμενος τοῦ Παντοκράτορος, ἡ ἡγούμενος τοῦ Καλέως, καὶ ὁ Ἱερομόναχος Μωϋσῆς, ἐξ ὧν διέταξεν ὁ αὐτοκράτωρ νὰ συζητῶσι μετὰ τῶν Λατίνων μόνον ὁ Ἅγιος Μᾶρκος, καὶ ὁ Νικαίας, διότι ὁ μὲν Ἅγιος Μᾶρκος ὑπερέβαλε πάντας ἐπὶ πολυμαθείᾳ, καὶ μάλιστα στερρότητι χαρακτῆρος καὶ ζήλῳ ὑπὲρ τῶν ὀρθοδόξων τῆς Ἐκκλησίας δογμάτων([73]). Ὁ δὲ Βησσαρίων Νικαίας ἦν καὶ αὐτὸς πολυμαθέστατος, ὑπερβάλλων τῇ εὐγλωττίᾳ καὶ αὐτὸν τὸν Ἅγιον Μᾶρκον, ἀλλ᾿ ἐστερεῖτο ἀτυχῶς τῆς σταθερότητος τοῦ χαρακτῆρος καὶ τῆς ἁγνῆς ἀγάπης πρὸς τὴν ἀλήθειαν, ὑπὸ τῆς ὁποίας ἐνεπνέετο ἡ τοῦ Ἁγίου Μάρκου εὐσέβεια. Οἱ δὲ Λατῖνοι ἐξελέξαντο δύο Καρδιναλίους, δύο μητροπολίτας, δύο ἐπισκόπους καὶ τέσσαρας ἄλλους κληρικούς. Ἐκ τῶν Λατίνων διεκρίνετο ὁ Καρδινάλιος Ἰουλιανὸς ὁ Ἀλγεργάτης, καὶ ὁ Ρόδου δυτικὸς Ἐπίσκοπος Ἀνδρέας, οἱ συχνότερα τὸν λόγον λαμβάνοντες ἐν Φερράρᾳ καὶ Φλωρεντίᾳ. Οὕτω δὲ ἤρξαντο αἱ μερικαὶ συνελεύσεις τῇ 4 Ἰουνίου, ἵνα μὴ κάθηνται ἀργοί, ἵνα μὴ δηλαδὴ τρώγωσιν ἀργοὶ τὰ τοῦ Πάπα φλωρία οἱ Ἀνατολικοὶ μέχρις οὗ προσέλθωσιν οἱ τῶν Λατίνων ἐπίσκοποι κληθέντες διὰ τῶν ἐπιστολῶν ἃς ἔστειλεν ὁ Πάπας. Διότι ὡς γνωστὸν εἶχε συμφωνηθῆ καθ᾿ ἕκαστον μῆνα ὁ βασιλεὺς νὰ λαμβάνῃ 30 φλωρία, ὁ Πατριάρχης 25, ὁ ἀδελφὸς τοῦ Βασιλέως 20, οἱ μετὰ τοῦ Βασιλέως καὶ τοῦ Πατριάρχου ἀνὰ 5, οἱ δὲ ὑπηρέται ἀνὰ 3 ἀπέναντι σιτηρεσίου.
Εἰς τὴν πρώτην συνεδρίαν ἀπεφασίσθη νὰ συζητηθῶσι τὰ περὶ τοῦ καθαρτηρίου πυρὸς (purgatorium), τοῦ ὁποίου τὴν ὕπαρξιν διαρρήδην ἠρνοῦντο οἱ Ἀνατολικοί. Ἐπειδὴ δὲ πολλοὶ τῶν ἀναγνωστῶν ἀγνοοῦσι τὰ περὶ αὐτοῦ ἐπιτραπήτω ἡμῖν, ἵνα δι᾿ ὀλίγων ἐκθέσωμεν ταῦτα ἐνταῦθα.
Ἡ Δυτικὴ ἐκκλησία δοξάζει, ὅτι τρεῖς διάφοροι τόποι ὑπάρχουσιν ἐν οἷς μεταβαίνουσι μετὰ θάνατον αἱ ψυχαί. Ὁ Παράδεισος ἢ ἡ Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν, ὁ ᾍδης ἢ ἡ αἰώνιος κόλασις, καὶ τὸ καθαρτήριον πῦρ, τὴν ὕπαρξιν τοῦ ὁποίου ἀνέκαθεν ἀπέκρουσεν ἀποκρούει καὶ θέλει ἀποκρούει καὶ ἐν τῷ μέλλοντι ὀρθῶς ποιοῦσα ἡ Ἀνατολικὴ Ὀρθόδοξος τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησία.
Κατὰ τοὺς Δυτικοὺς ἆρα αἱ μὲν ψυχαὶ αἱ καθαραὶ καὶ ἁγναὶ ἀπὸ πάσης κηλῖδος, ὡς αἱ τῶν δικαίων καὶ ἁγίων, εὐθὺς ἅμα τῷ θανάτῳ ἀπέρχονται εἰς τὴν οὐράνιον Βασιλείαν, ὅπου κληρονομοῦσι τοὺς ἡτοιμασμένους αὐταῖς στεφάνους. Αἱ τῶν ἀποθανόντων ὑπὸ τὸ βάρος θανασίμου ἁμαρτήματος ἢ τοῦ προπατορικοῦ ὡς αἱ τῶν ἐθνικῶν, μεταβαίνουσιν εἰς τὴν αἰώνιον κόλασιν. Τέλος δὲ αἱ ψυχαί, τῶν μετὰ τὸ βάπτισμα ὑποπεσάντων εἰς διάφορα ἁμαρτήματα καὶ ἐξομολογηθέντων μὲν εἰλικρινῶς τὰ ἴδια ἁμαρτήματα, μὴ προλαβόντων δὲ νὰ ἐκπληρώσωσι καθ᾿ ὁλοκληρίαν τὰ ὑπὸ τῶν πνευματικῶν ἐπιβληθέντα αὐτοῖς ἐπιτίμια (κανόνας), καὶ νὰ ποιήσωσι καρποὺς ἀξίους μετανοίας, πέμπονται ὑπὸ τοῦ Θεοῦ εἰς τὸ καθαρτήριον πῦρ, ὅπερ διαφέρει τοῦ τῆς αἰωνίου κολάσεως, διότι εἶναι προσωρινόν. Ἐν τῷ καθαρτηρίῳ τούτῳ πυρὶ δοξάζουσιν, ὅτι διαμένουσιν αἱ ψυχαὶ ἐπὶ χρόνον ἀνάλογον πρὸς τὰ ὑπ᾿ αὐτῶν πραχθέντα ἁμαρτήματα, καὶ τὰς ὑπὲρ αὐτῶν τελουμένας ἱερουργίας καὶ ἀγαθοεργίας.
Εἰς τοῦτο συνίσταται ὁ περὶ καθαρτηρίου πυρὸς μῦθος, ὃν ἐπενόησαν οἱ Δυτικοί, χάριν ἀργυρολογίας καὶ πλουτισμοῦ([74]), ὃν ὅμως βραδύτερον ἠθέλησαν νὰ ἐπιβάλωσιν ὡς δόγμα εἰς τὴν Ἐκκλησίαν. Αἱ περὶ τοῦ δόγματος τούτου συζητήσεις διεξήχθησαν πρώτιστα πάντων. Ἀπὸ τῆς ἀρχῆς δὲ τῶν συζητήσεων κατεδείχθη ἀμέσως ἔνθεν μὲν ἡ πολυμάθεια, ἡ σοφία, τὸ σθεναρὸν τοῦ χαρακτῆρος καὶ ὁ πρὸς τὰ πάτρια ζῆλος τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου, ὅστις οὕτως ἐδικαίωσε τὰς προσδοκίας καὶ τὰς ἐλπίδας ἃς ἐπ᾿ αὐτοῦ ἐστήριζον οἱ τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Ἔνθεν δὲ τὸ μικρόψυχον καὶ τὰ ταπεινὰ ἐλατήρια ὑφ᾿ ὧν ἀτυχῶς ἤγοντο πολλοὶ ἕτεροι, οἵτινες ἐνῷ ὤφειλον νὰ εἶναι συναγωνισταὶ αὐτοῦ, παρ᾿ ἐλπίδα μετεβλήθησαν εἰς πολεμίους. Μετὰ δὲ τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον ὁ μᾶλλον μεταξὺ τῶν Ἀνατολικῶν διακρινόμενος ἐπὶ παιδείᾳ, ἦν ὁ Νικαίας Βησσαρίων, ὡς καὶ ἀνωτέρω εἴπομεν.
Εἰς τὰς διεξαγομένας συζητήσεις προφορικῶς λαμβάνων τὸν λόγον ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος, ἀπήντα διὰ μακρῶν διαλύων μὲν τὰς ἀπορίας τῶν δυτικῶν, ἀντικρούων δὲ μετὰ σθένους τὰ ἐπιχειρήματα αὐτῶν. Τὸν λόγον ἐλάμβανε συνεχῶς καὶ ὁ Νικαίας Βησσαρίων, ἀντικρούων τοὺς λατίνους, ἐκ τῶν λόγων ὅμως αὐτοῦ ἔλειπε τὸ σθένος ὅπερ χαρακτηρίζει πάντοτε τοὺς τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου λόγους. Οἱ Λατῖνοι μὴ ἀρκούμενοι εἰς τὰς προφορικὰς συζητήσεις ἠθέλησαν καὶ ἐγγράφως νὰ προβῶσιν εἰς τὴν ἀνάπτυξιν τῶν ἰδίων δοξασιῶν. Τούτου ἕνεκα ὁ Βασιλεὺς διέταξε τοὺς ἡμετέρους ἵνα συντάξωσιν ἀπάντησιν πρὸς τὰ ὑπ᾿ αὐτῶν γραφέντα. Ἐπειδὴ δὲ ὁ αὐτοκράτωρ ταῦτα λέγων ἐφαίνετο ἀποτεινόμενος μᾶλλον πρὸς τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον, ὠργίσθη ὁ Νικαίας διὰ τὴν προτίμησιν ταύτην καὶ ἔκτοτε ἤρξατο ὑποβλέπων αὐτόν. Τὴν ψυχρότητα τὴν ἐκ τοῦ γεγονότος τούτου προελθοῦσαν εἰς τελείαν προήγαγε ρῆξιν τὸ ἀκόλουθον γεγονός. Ὅτε οἱ Λατῖνοι ἐζήτησαν νὰ ἀρχίσωσιν αἱ συζητήσεις περὶ τοῦ καθαρτηρίου πυρός, ὁ Νικαίας ὡμολόγησεν ἐνώπιον τοῦ Βασιλέως, ὅτι αὐτὸς οὐδὲν εἶχε νὰ εἴπῃ ἀντικρούων τοὺς Λατίνους εἰς τὸ ζήτημα τοῦτο, καὶ ὅτι θὰ ἠδύνατο μόνον νὰ συζητήσῃ εἰς τὸ ζήτημα τῆς ἐν τῷ συμβόλῳ προσθήκης. Ἐν τῇ συνόδῳ ὅμως ταύτῃ κατὰ κακὴν τύχην παρῆν καὶ ὁ πρωτοσύγκελος πνευματικὸς τοῦ αὐτοκράτορος Γρηγόριος, ἀνὴρ ἐξώλης καὶ προώλης, ὡς ἄριστα χαρακτηρίζει αὐτὸν ὁ Συρόπουλος. Οὗτος ἕνεκα φαύλων καὶ ποταπῶν λόγων ἐχθρικώτατα πρὸς τὸν ἱερὸν Μᾶρκον διακείμενος, μετέβη παρὰ τῷ Νικαίας καὶ ἤρξατο προτρέπων αὐτὸν νὰ συντάξῃ ἀπάντησιν εἰς τὰ ὑπὸ τῶν Λατίνων γραφέντα. Ὁ Βησσαρίων φιλοτιμηθεὶς συνέταξεν ἀπάντησιν, ἣν λαβὼν οὗτος προσήγαγεν εἰς τὸν αὐτοκράτορα, ἐπέδειξεν αὐτὴν τούτῳ, καὶ προέτρεπεν αὐτόν, ἐπαινῶν μεγάλως τό τε ρητορικὸν τοῦ ὕφους καὶ τὴν τῶν ἐπιχειρημάτων δύναμιν νὰ πέμψῃ ταύτην εἰς ἀπάντησιν τοῖς Δυτικοῖς. Ἀλλ᾿ ὁ Βασιλεὺς μὴ λαβὼν ὑπ᾿ ὄψιν τὰς συστάσεις τοῦ πνευματικοῦ αὐτοῦ Γρηγορίου, ἀλλὰ μελετήσας ὁ ἴδιος ἀμφοτέρας τὰς ἀπαντήσεις ἐπῄνεσε μὲν τὴν τοῦ Νικαίας ὡς ὑπερτέραν κατὰ τὸ προοίμιον, ἀπεφάσισεν ὅμως ν᾿ ἀποστείλῃ καὶ ἀπέστειλεν ὡς ἀπάντησιν τὴν ὑπὸ τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου γραφεῖσαν, διά τε τὸ ἔντεχνον τῆς συντάξεως καὶ τὴν ἰσχὺν καὶ τὸ ἀκαταμάχητον τῶν ἐν αὐτῇ ἐπιχειρημάτων([75]). Τοῦτο ἐκίνησε τὸν φθόνον τοῦ Βησσαρίωνος, ὃν ἐξηκολούθει νὰ διεγείρῃ καὶ ἐρεθίζῃ ἔτι μᾶλλον ὁ ρηθεὶς Γρηγόριος καὶ ἐγένετο ἀφορμὴ νὰ ἐπακολουθήσωσι δυσάρεστα γεγονότα, ἅτινα θὰ ἐκθέσωμεν κατωτέρω.
Ἐν τῇ ἑπομένῃ συνεδρίᾳ οἱ Ἀνατολικοὶ ἀνέγνωσαν πρὸς τοὺς Δυτικοὺς τὴν ὑπὸ τοῦ ἱεροῦ Μάρκου γραφεῖσαν ἀπάντησιν. Εἰς τὴν ἀπάντησιν ταύτην ἔσπευσαν ν᾿ ἀπαντήσωσιν οἱ Δυτικοὶ διὰ νέου λόγου εἰς ὃν καὶ αὖθις ἀνταπήντησεν ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος ἀνασκευάζων πάντα τὰ νέα ἐπιχειρήματα τῶν Δυτικῶν. Ὁ Γρηγόριος καθ᾿ ὅλον τοῦτο τὸ διάστημα ἐξηκολούθει νὰ διαβάλλῃ σατανικώτατα τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον πρὸς τὸν Νικαίας μέχρις οὗ ἐπὶ τέλους κατώρθωσε νὰ προκαλέσῃ τὴν τοσαῦτα ὀλέθρια ἀποτελέσματα σχοῦσαν διάστασιν. Ἡ ρῆξις κατεδηλώθη ἐμπράκτως καὶ ἐμφανῶς ἔν τινι συνεδρίᾳ καθ᾿ ἣν θελήσαντος τοῦ Βασιλέως νὰ κωλύσῃ τὸν Νικαίας νὰ λάβῃ τὸν λόγον ἐν ᾧ ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος ἀνέπτυσσε τὰς δοξασίας τῆς ἡμετέρας ἐκκλησίας πρὸς τοὺς Λατίνους, οὗτος ὀργισθεὶς ἀνέστη καὶ καταφρονῶν τῆς τοῦ βασιλέως διαταγῆς εἶπεν, ὅτι ἦτο ἐντελῶς ἐλεύθερος νὰ ἐκφράσῃ τὴν ἀτομικὴν αὐτοῦ δόξαν ἐπὶ τοῦ συζητουμένου θέματος. Ἵνα δὲ ἔτι μᾶλλον καταδείξῃ τὴν κατὰ τοῦ Ἐφέσου ἀποστροφὴν αὐτοῦ ἐγερθεὶς εὐθύς, ἀπεμακρύνθη ἀπ᾿ αὐτοῦ καὶ ἀπελθὼν ἐκάθισε παρὰ τοῖς συγκλητικοῖς καὶ τοῖς ἄλλοις ἄρχουσι τοῖς ἐντεταλμένοις τὴν τήρησιν τῆς ἐν τῇ συνόδῳ τάξεως. Ἀπὸ τοῦ γεγονότος τούτου πασιδήλως πλέον λιποτακτήσας ὁ Βησσαρίων ἐκ τῶν τάξεων αὐτοῦ συνετάχθη τοῖς ἀντιθέτοις. Καὶ εἶναι μὲν ἀληθές, ὅτι ἡ βοήθεια, ἣν παρεῖχε τοῖς ἡμετέροις καὶ πρότερον, ἦν οὐχὶ πολὺ σημαντική, ἀλλ᾿ ἀπὸ τῆς ἀποσκιρτήσεως αὐτοῦ ὑπελείφθη πλέον ἀτυχῶς μόνος ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος προστάτης, πρόμαχος καὶ τρανόφθογγος τῆς ὀρθοδοξίας κῆρυξ, παραμείνας μέχρι τέλους στῦλος ἀκλόνητος καὶ βράχος ἑδραῖος ἐφ᾿ οὗ συνετρίβησαν πάντα τῶν ἀντιπάλων τὰ τεχνάσματα.
Βλέποντες οἱ ἐν Φερράρᾳ Ἕλληνες τὴν μεταξὺ τοῦ Ἐφέσου καὶ τοῦ Νικαίας διχόνοιαν, καὶ ἀναλογιζόμενοι ὅτι ταύτης τὰ ἀποτελέσματα ἔσονται πρόξενα πολλῶν κακῶν εἰς τοὺς Ἕλληνας, ἀπέστειλαν εἰς τὸν Πατριάρχην τὸν μέγαν Ἐκκλησιάρχην Σίλβεστρον Συρόπουλον καὶ τὸν Μητροπολίτην Λακεδαιμονίας Μεθόδιον, παρακαλοῦντες αὐτόν, ἵνα διὰ λόγων παραινετικῶν καταπαύσῃ τὴν διχόνοιαν, καὶ συνδιαλλάξῃ τοὺς πρὸς ἀλλήλους διεστῶτας. Ἀτυχῶς ὅμως ὁ Πατριάρχης, ὅστις ἠδύνατο ἐὰν ἤθελε παρέμβη διὰ τῶν νουθεσιῶν αὐτοῦ νὰ προλάβῃ τὸ κακόν, καίτοι ὑπεσχέθη νὰ πράξῃ τοῦτο, ἄγνωστον τίνος ἕνεκα οὐδὲν ἔπραξε καὶ ἀφῆκε τὰ πράγματα ὡς εἶχον ἐπὶ βλάβῃ τῆς Ἐκκλησίας.
Μεταξὺ τῶν δέκα τῶν ὑπὸ τῶν Λατίνων ὁρισθέντων ὅπως λαμβάνωσι μέρος εἰς τὰς συζητήσεις πρὸς τοὺς Ὀρθοδόξους κατελέγετο καὶ ὁ Καρδινάλιος Ἰουλιανός, διακρινόμενος ἐν πᾶσι διά τε τὴν περὶ τοὺς λόγους δύναμιν, καὶ τὸ ἀπέραντον τῆς μνήμης, καὶ τὴν ὀξύτητα τῆς ἀντιλήψεως. Ὁ δαιμόνιος τὸν νοῦν οὗτος ἀνήρ, καθ᾿ ἃ ἱστορικῶς βεβαιοῦται, ἠδύνατο ἐκροώμενος μακρᾶς ἀγορεύσεως, εὐθὺς μετὰ τὸ πέρας νὰ προβῇ εἰς λεπτομερῆ αὐτῆς ἀνάλυσιν καὶ νὰ ἀντικρούσῃ τὰ ἐν αὐτῇ περιεχόμενα. Ὁ καρδινάλιος οὗτος εἶχεν ἀναλάβει ἐν ταῖς πρώταις τῆς συνόδου συνεδρίαις τὸ βαρὺ ἔργον ν᾿ ἀντικρούσῃ καὶ ἀνασκευάσῃ τὰ ὑπὸ τοῦ ἱεροῦ Μάρκου λεγόμενα. Μετὰ πολλὰς ὅμως ἐν τῇ συνόδῳ συζητήσεις, περιέστη εἰς τοσοῦτον ἀδιέξοδον θέσιν, ὥστε κατανοήσας τὴν ἰδίαν ἀσθένειαν καὶ τὴν ὑπεροχὴν ἐν τῇ διαλεκτικῇ δεινότητι τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου, ἠναγκάσθη ν᾿ ἀπόσχῃ πάσης ἐν τῷ μέλλοντι συζητήσεως, εἰπὼν πρὸς τοὺς λοιποὺς τῆς Δύσεως ἐπισκόπους: «μέχρι τοῦ παρόντος εἶπον ὅσα δῆτα καὶ εἴρηκα· τοὺς δ᾿ ἐφεξῆς ἀναδέξεται λόγους, ὁ τοῦ Ἱεροῦ Παλατίου διδάσκαλος Ἰωάννης, καὶ ἐρεῖ καὶ ἀποδώσει τούτους ἀρκούντως καὶ καλῶς κατὰ τὴν ἑνοῦσαν αὐτῷ σύνεσιν καὶ σοφίαν· καὶ ἀγωνιεῖται ἱκανῶς τὸν περὶ τούτου ἀγῶνα, ἐγὼ γὰρ οὐκ εἰμὶ κατ᾿ αὐτόν». Ὁ Ἰωάννης οὗτος ἦτο ἀνὴρ διακρινόμενος ἐπὶ εὐρείᾳ μαθήσει καὶ σοφίᾳ καὶ πεπροικισμένος σπανίᾳ διαλεκτικῇ δεινότητι καὶ εὐστροφίᾳ νοῦ. Εὐτυχῶς ὅμως ἐν τῇ διεξαγωγῇ τοῦ ἀγῶνος τῶν συζητήσεων δὲν ἠδυνήθη ν᾿ ἀναδειχθῇ εὐτυχέστερος τοῦ καρδιναλίου Ἰουλιανοῦ, διότι τὰ ἐπιχειρήματα αὐτοῦ μὴ βασιζόμενα ἐπὶ τῆς ἀληθείας καὶ τῶν ἱστορικῶν γεγονότων εὐχερῶς κατέπιπτον καὶ ἐθρυμματίζοντο ὑπὸ τὰ βαρέα κτυπήματα, ἅτινα κατέφερεν ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος διὰ τῶν ἀγορεύσεων αὐτοῦ, βασιζομένων ἐπὶ τῶν ρήσεων τῆς ἁγίας Γραφῆς καὶ τῆς ἱστορίας τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας. Ὁ Ἰωάννης ἐντὸς ὀλίγου κατανοήσας τὸ δυσχερὲς τῆς ἰδίας θέσεως καὶ βλέπων ἐκφεῦγον τὸ ἔδαφος ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτοῦ ἠναγκάζετο νὰ συζητῇ φιλονεικότερον πρὸς τὸν Ἐφέσου, καὶ νὰ ἐκτρέπῃ τὴν συζήτησιν εἰς ἕτερα θέματα ἀνάξια λόγου καὶ ἐστερημένα πάσης σοβαρότητος, νὰ ὑποβάλλῃ δὲ συνεχεῖς ἀπορίας καὶ προβλήματα πρὸς λύσιν τῷ Ἱερῷ Μάρκῳ, ὅστις ἀμέσως καίπερ μὴ παρεσκευασμένος, ἅτε ἀγνοῶν ὅσα ἔμελλε νὰ εἴπῃ ὁ Ἰωάννης, ἐν τούτοις ἀπήντα τοσοῦτον πειστικῶς καὶ καταλλήλως, ὥστε ἔθετε φίμωτρον εἰς τὸ στόμα αὐτοῦ. Περιστὰς εἰς τὸ ἀδιέξοδον κατά τινα συζήτησιν περὶ τοῦ καθαρτηρίου πυρὸς καὶ μὴ ἔχων τί ν᾿ ἀπαντήσῃ εἰς τὰ λεχθέντα αὐτῷ ἐπειράθη νὰ ἐκτρέψῃ τὴν συζήτησιν εἰς ἕτερα ζητήματα σοφιστικὰ ὅλως, προτείνας αὐτῷ πρὸς λύσιν μεταξὺ ἑτέρων καὶ τὰς ἑξῆς ἀπορίας: πῶς ἵπτανται οἱ ἄγγελοι; ἐκ ποίας ὕλης ἤθελεν ἀνάψει τὸ ἄσβεστον πῦρ τῆς Κολάσεως, ἐν ᾧ ἔμελλον νὰ ριφθῶσιν οἱ ἁμαρτωλοί; Αἱ ἀνόητοι, γελοῖαι καὶ δυσσεβεῖς αὗται ἐρωτήσεις, ὅλως ἀνοικείως καὶ ἀκαίρως παρεμβαλλόμεναι ἐν τῇ συζητήσει τοῦ κυρίου θέματος, τοσοῦτον ἐξηρέθισαν τοὺς παρόντας ἐκ τῶν ὀρθοδόξων, ὥστε συγκλητικός τις Ἰάγαρις τοὔνομα στραφεὶς πρὸς τὸν Ἰωάννην καθ᾿ ἣν στιγμὴν ἀπηύθυνε τὴν τελευταίαν αὐτοῦ ἐρώτησιν περὶ τοῦ πυρὸς τῆς αἰωνίου Κολάσεως, εἶπε μετ᾿ ἀγανακτήσεως: «γνώσεται τοῦτο ὁ ἐρωτῶν, ὅταν ἐκεῖσε παραγένηται».
Δέκα ὡς καὶ ἀνωτέρω ἐρρέθη ἐκ τῶν ἀνατολικῶν εἶχον ὁρισθῆ ὅπως μετέχωσιν ἐν τῇ συνόδῳ τῶν συζητήσεων. Εἰς δύο ὅμως τούτων μόνον εἶχεν ἀνατεθῆ ἀποφάσει τοῦ Βασιλέως ἡ διεξαγωγὴ τούτων, εἰς τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον καὶ τὸν Βησσαρίωνα, οἵτινες ὅμως ἐν ἀνάγκῃ ἐπὶ σπουδαίων ζητημάτων ἠδύναντο καὶ ὤφειλον συσκεπτόμενοι μετὰ τῶν ἄλλων ὀκτώ, νὰ λαμβάνωσιν ὑπ᾿ ὄψιν τὸ πόρισμα τῆς συσκέψεως, συμφώνως δὲ τούτῳ ν᾿ ἀπαντῶσι τοῖς Λατίνοις. Ἀτυχῶς ὅμως ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος μόνος αὐτὸς διεξῆγε τὸν ἀγῶνα, διότι οἱ μὲν λοιποὶ ἠρκοῦντο σιγῶντες ν᾿ ἀποθαυμάζωσι τὴν σοφίαν τῶν λόγων αὐτοῦ, καθ᾿ ἃ βεβαιοῖ ὁ μετέχων τῶν συζητήσεων ἱστορικὸς Συρόπουλος, ὁ δὲ μόνος δυνάμενος νὰ παράσχῃ αὐτῷ μικρὰν συνδρομὴν Βησσαρίων, φθόνῳ κινούμενος οὐ μόνον ἀπέστη τοῦ ἀγῶνος ὡς ρίψασπις, ἀλλὰ καὶ εἰρωνεύετο καὶ ἐνέπαιζε μετὰ τοῦ Γρηγορίου τὸν ζηλωτὴν τῆς τῶν Πατέρων αὐτοῦ πίστεως, τὸν τῆς ἀληθείας στρατιώτην εὐόρκως ἐπιτελοῦντα τὸ ἴδιον καθῆκον, καὶ διὰ τῶν σθεναρῶν αὐτοῦ ἀγώνων τῶν ὄντως ὑπερανθρώπων κατορθώσαντα μέχρι τέλους νὰ σώσῃ τὴν ὀρθοδοξίαν.
Ὁ ἀσύνετος αὐτοκράτωρ ἀγγείλας τῷ ἄρχοντι τῆς Φερράρας, ὅτι οὐδενὶ τῶν Ἑλλήνων ἔπρεπε νὰ ἐπιτρέψῃ νὰ ἐξέλθῃ τῆς πόλεως χωρὶς νὰ παρουσιάσῃ εἰς αὐτὸν ἄδειαν βασιλικήν, ἐξῆλθε τῆς πόλεως καὶ κατῴκησεν εἴς τι Μοναστήριον ἀπέχον ἀπ᾿ αὐτῆς ὡσεὶ ἓξ μίλια, καὶ ἐκεῖ ἐνασχολούμενος εἰς διασκεδάσεις καὶ κυνήγια οὐδένα λόγον περὶ τῶν ἐκκλησιαστικῶν ὑποθέσεων ἐποιεῖτο, ἐνῷ οἱ ἐκλεκτότεροι τῶν Ὀρθοδόξων ἐκάθηντο ἐν Φερράρᾳ κεκλεισμένοι καὶ ταλαιπωρούμενοι. Διὰ ταῦτα προσελθόντες εἰς τὸν Πατριάρχην, εἶπον αὐτῷ ὅτι δὲν πρέπει νὰ καταναλίσκωμεν τὸν καιρὸν ἡμῶν ματαίως εἰς ξένην χώραν, ἀλλὰ πρέπει νὰ σκεφθῶμεν περὶ τῆς καθολικῆς συνόδου (ἥτις εἰσέτι δὲν εἶχεν ἀρχίσει). Τὴν αἴτησιν ταύτην τῶν Ἑλλήνων ἀνήνεγκεν ὁ Πατριάρχης τῷ αὐτοκράτορι, ὅστις ἀπεκρίθη, «ὅτι ἡμεῖς ἐκδεχόμεθα πρέσβεις ἐκ τῶν ρηγῶν καὶ τῶν αὐθεντῶν, ἐκδεχόμενοι καὶ πλείονας ἐπισκόπους καὶ Καρδιναλίους· πῶς οὖν ποιήσωμεν σύνοδον μὴ ἐλθόντων ἐκείνων; οὐ γὰρ ἤλθομεν ποιῆσαι τὴν Οἰκουμενικὴν Σύνοδον μετὰ μόνων τῶν Φερραρίων». Ὁ δὲ Πάπας γνωρίζων καλῶς ὅτι οὐδεὶς τῶν ἡγεμόνων καὶ τῶν ἐπισκόπων τῆς ἐν Βασιλείᾳ συνόδου ἔμελλε νὰ ἔλθῃ ἔλεγεν· «ἔνθα εἰμὶ ἐγὼ μετὰ τοῦ βασιλέως καὶ τοῦ Πατριάρχου, ἐκεῖ ἐστιν ἡ σύνοδος ἅπασα τῶν χριστιανῶν, καὶ μάλιστα ὅτε πάρεισιν οἱ Πατριάρχαι πάντες καὶ Καρδινάλεις ἡμῶν»([76]).
Μόλις λοιπὸν μετὰ πολλὰς ἀπαιτήσεις τοῦ Πατριάρχου καὶ τοῦ Πάπα ἦλθεν ὁ αὐτοκράτωρ, καταλιπὼν πρὸς καιρὸν τὸ κυνήγιον, ἐκ τοῦ Μοναστηρίου εἰς τὴν Φερράραν, καὶ συσκεφθέντες ὥρισαν ἡμέραν τῆς ἐνάρξεως τῶν συνελεύσεων τὴν 6 τοῦ Ὀκτωβρίου.
Ἐξέλεξαν δέ, ἵνα προσδιαλέγωνται ἐν τῇ Συνόδῳ, οἱ μὲν Ἕλληνες τὸν ἱερὸν Μᾶρκον Ἐφέσου, τὸν Ρωσσίας Ἰσίδωρον, τὸν Νικαίας Βησσαρίωνα, Γεώργιον τὸν Γεμιστόν, τὸν μέγαν Χαρτοφύλακα Μιχαὴλ τὸν Βαλσαμῶνα, τὸν μέγαν Ἐκκλησιάρχην Συρόπουλον καί, τούτου παραιτηθέντος, τὸν μέγαν Σκευοφύλακα Θεόδωρον τὸν Ξανθόπουλον· ἀλλ᾿ ὁ αὐτοκράτωρ προσέταξεν, ἵνα μόνον ὁ Ἅγιος Μᾶρκος καὶ ὁ Νικαίας, οἵτινες ἦσαν οἱ σοφώτεροι τῶν ἐν ἐκείνῃ τῇ ψευδοσυνόδῳ παρουσιασθέντων Ἑλλήνων, διαλέγωνται μετὰ τῶν Λατίνων. Οἱ δὲ Λατῖνοι τὸν Καρδινάλιον τοῦ ἁγίου Ἀγγέλου Ἰουλιανὸν Καισαρίνην, καὶ τὸν τοῦ Ἁγίου Σταυροῦ Νικόλαον Ἀλβεργάτον Φιρμάνον, τοὺς ἐπισκόπους, Ρόδου Ἀνδρέαν καὶ Φαρολιβιένους Ἰωάννην, καὶ δύο διδασκάλους τῆς θεολογίας ἱερομονάχους.
Ἤρξαντο λοιπὸν αἱ συνελεύσεις τῇ ὁρισθείσῃ ἡμέρᾳ οὐχὶ ἐν τῷ Ναῷ τῆς ἐπισκοπῆς, ἔνθα ἡ ἀνακήρυξις τῆς Συνόδου ἐγένετο, ὡς ἦτο σύνηθες, διότι πᾶσαι αἱ Οἰκουμενικαὶ Σύνοδοι ἐν ἱεροῖς ναοῖς συνηθροίζοντο· ἀλλ᾿ ἐν τῷ παλατίῳ τοῦ Πάπα: «Ἀπᾷδον γάρ ἐστι καὶ ἀνάρμοστον, ἔλεγον οἱ Καρδινάλιοι, τῇ μεγαλειότητι καὶ ὑπεροχῇ τοῦ Πάπα ἀπέρχεσθαι αὐτὸν εἰς τὴν ἐπισκοπὴν καὶ διέρχεσθαι πλήθη ἀνθρώπων μετὰ τεσσάρων ἢ πέντε Καρδιναλίων καὶ ὀλίγων Ἐπισκόπων»([77]). Ἐκεῖ λοιπὸν γενομένης τῆς συνελεύσεως οὔτε τοποτηρηταὶ τῶν ἡγεμόνων τῆς Εὐρώπης ἦλθον, οὔτε οἱ ἐν Βασιλείᾳ συνεδριάζοντες Καρδινάλιοι καὶ ἀρχιερεῖς, καὶ οἱ λοιποὶ πολυάριθμοι κληρικοὶ ἐπαρουσιάσθησαν, οἵτινες καθεῖλον μάλιστα τὸν Πάπαν Εὐγένιον ὡς ἐπίορκον, σχισματικόν, σιμωνιακὸν καὶ αἱρετικόν. Εἰς τὴν πρώτην συνέλευσιν ἐδημηγόρησεν ὁ Νικαίας Βησσαρίων καὶ ὁ Ρόδου Ἀνδρέας, ὁ μὲν Ἑλληνιστὶ ὁ δὲ λατινιστί, ἐγκώμια πλέξαντες εἰς τὸν Πάπαν, τὸν Αὐτοκράτορα, τὸν Πατριάρχην καὶ τὴν σύνοδον. Εἰς δὲ τὰς ἐφεξῆς συνελεύσεις προκειμένης τῆς συζητήσεως περὶ τῆς ἐν τῷ ἁγίῳ Συμβόλῳ προσθήκης πρῶτος ὁ ἱερὸς Μᾶρκος κατήρξατο ταύτης εἰπὼν τὰ ἑξῆς «πρῶτον μὲν ὅτι ἐστὶν ἀναγκαιοτάτη ἡ εἰρήνη, ἣν κατέλιπεν ἡμῖν ὁ δεσπότης ἡμῶν Χριστός· δεύτερον ὅτι παρέβλεψεν ἡ Ρωμαϊκὴ Ἐκκλησία τὴν ἀγάπην καὶ διελύθη ἡ εἰρήνη· τρίτον ὅτι ἀνακαλουμένη νῦν ἡ Ρωμαϊκὴ Ἐκκλησία τὴν τότε καταλειφθεῖσαν ἀγάπην ἐσπούδασεν ἵνα ἔλθωμεν ἐνταῦθα καὶ ἐξετάσωμεν τὰς μεταξὺ ἡμῶν διαφοράς· τέταρτον ὅτι ἀδύνατόν ἐστιν ἀνακαλέσθαι τὴν εἰρήνην, ἐὰν μὴ λυθῇ τὸ τοῦ σχίσματος αἴτιον· καὶ πέμπτον ἵνα καὶ οἱ ὅροι τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων ἀναγνωσθῶσιν, ὡς ἂν φανῶμεν καὶ ἡμεῖς σύμφωνοι τοῖς ἐν ἐκείναις πατράσι καὶ ἡ παροῦσα σύνοδος ἐκείναις ἀκόλουθος. Ταῦτα μὲν εἶπεν ὁ Ἅγιος Μᾶρκος Ἐφέσου πεπλατυσμένως καὶ λογικῶς»([78]).
Καὶ οἱ μὲν Λατῖνοι ἠγωνίζοντο παντὶ τρόπῳ μὴ ἀναγνωσθῆναι τοὺς ὅρους τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, διότι ἡ ἀνάγνωσις αὐτῶν ἤθελεν ἐλέγξει τὴν ὑπ᾿ αὐτῶν ἐν τῷ Ἁγίῳ Συμβόλῳ γενομένηνπροσθηκην. Μάλιστα δὲ παντὶ σθένει ἐσπούδαζον ἀπολογούμενοι νὰ ἀποδείξωσιν ὅτι ὀρθῶς καὶ εὐσεβῶς ἐγένετο εἰς τὸ σύμβολον τῆς πίστεως ἡ προσθήκη. Ὄχι ἔλεγεν ὁ ἱερὸς Μᾶρκος· ἡμεῖς ἐσμεν οἱ ἐγκαλοῦντες, ἡμεῖς πρέπει νὰ εἴπωμεν πρῶτον, ὅσα εἶναι ἁρμόδια εἰς τὸν ἐγκαλοῦντα νὰ εἴπῃ, μετὰ ταῦτα δὲ δύνασθε καὶ ὑμεῖς ν᾿ ἀπολογηθῆτε. Ἐπὶ τοῦ ζητήματος τούτου σφοδραὶ διεξήχθησαν συζητήσεις τοῦ θείου Μάρκου ζητοῦντος νὰ εἴπῃ εἴτι ἐβούλετο κατὰ τῆς προσθήκης, καὶ τοὺς ὅρους ἀπαιτοῦντος τῶν Οἰκουμενικῶν συνόδων, τῶν δὲ Λατίνων ὅλαις δυνάμεσι πρὸς ἀπολογίαν ὁρμώντων, καὶ τὴν ἀνάγνωσιν τῶν ὅρων οὐδαμῶς παραδεχομένων. Τόσον δὲ βαρὺ καὶ κακὸν ἐφαίνετο ἡ ἀνάγνωσις τῶν συνοδικῶν ὅρων εἰς τοὺς Λατίνους, ὥστε, ἀφ᾿ οὗ ἐλύθη ἐκείνης τῆς ἡμέρας ἡ συνέλευσις, ἔδραμον εὐθὺς οἱ Καρδινάλιοι καὶ πολλοὶ Λατινεπίσκοποι εἰς τὸν βασιλέα καὶ εἰς τὸ κελλίον τοῦ Πατριάρχου, παρόντων καὶ τῶν Ἀνατολικῶν ἀρχιερέων, διὰ νὰ ἐμποδίσωσι τῶν συνοδικῶν ὅρων τὴν ἀνάγνωσιν. Καὶ τί ἠθέλετε κερδίσει, ἔλεγον πρὸς αὐτούς, ἂν ἤθελεν ἀνακηρυχθῆ ἐναντίον ἡμῶν τῶν Οἰκουμενικῶν συνόδων τὸ ἀνάθεμα; Τοῦτο δὲ ἔλεγον, ἐπειδὴ κηρυχθείσης τῆς συνοδικῆς συνελεύσεως, συνέδραμον πλῆθος ἀνθρώπων, καὶ ὅλα τὰ μέρη τοῦ Παλατίου ἄνω τε καὶ κάτω, καὶ πανταχοῦ ἦσαν πλήρη ἀνθρώπων· διὰ τοῦτο καὶ ἔλεγον, ὅτι ἡ ἀνάγνωσις ἐκείνη ἦτο περιττὴ καὶ ἀνωφελής, ἀλλὰ καὶ σκανδάλων πρόξενος. Ἀλλ᾿ ἐὰν θέλητε, εἶπον, ἀναγνώσατε αὐτοὺς μόνοι ἐν τῇ ἰδίᾳ ὑμῶν συνελεύσει. Οἱ ἡμέτεροι κατιδόντες ὅτι τὸ ζήτημα τοῦ θεοσόφου Μάρκου ἤθελε τὰ μέγιστα συντείνει πρὸς ταπείνωσιν τῆς λατινικῆς ἐπάρσεως καὶ αὐθαδείας, ἀντέστησαν καὶ αὐτοὶ συμμεριζόμενοι τὴν γνώμην αὐτοῦ, δηλώσαντες ὅπως ἀναγκάσωσιν αὐτοὺς εἰς ὑποχώρησιν, ὅτι ἂν μὴ ἀνεγινώσκοντο κοινῇ συνεδρίᾳ πρῶτον οἱ ὅροι ἐν τῷ παλατίῳ τοῦ Πάπα, ἦτο ἀδύνατον νὰ γίνῃ ἄλλη συνέλευσις.
Βλέποντες οἱ Λατῖνοι τὴν πολλὴν ἐπιμονὴν τῶν ἡμετέρων ὑπέκυψαν ἄκοντες δεχθέντες νὰ γίνῃ παρρησίᾳ εἰς ἐπήκοον τοῦ πλήθους ἡ τούτων ἀνάγνωσις. Ἀλλ᾿ ὅμως ἵνα δείξωσι πόσον τοῦτο ἦτο λυπηρὸν καὶ πικρὸν εἰς αὐτοὺς ἐπενόησαν τὰ ἑξῆς: Πρῶτον μὲν ἐξεῦρον τρόπον νὰ μὴ εἶναι ἐκεῖ ὅλον ἐκεῖνο τὸ πλῆθος, ὅπερ πρότερον συνηθροίζετο. Δεύτερον τὸ Ἅγιον Εὐαγγέλιον ὅπερ εἰς τὰς ἄλλας συνελεύσεις ἔκειτο ἐν τῷ μέσῳ ἠνεῳγμένον, τότε εὑρέθη κεκλεισμένον. Τρίτον αἱ λαμπάδες ἦσαν ἐσβεσμέναι καὶ ὄχι ἀνημμέναι καθὼς πρότερον· καὶ τέταρτον τὰ ἀγάλματα τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Πέτρου καὶ Παύλου δὲν εἶχον ἀφεθῆ ὄρθια εἰς τὸ ἀλτάριον, καθὼς πάντοτε, ἀλλὰ ἦσαν ὕπτια.
Καὶ εἶναι μὲν ἀληθὲς ὅτι καὶ μόνη τῶν ὅρων ἡ ἁπλῆ ἀνάγνωσις ἤρκει ὅπως ἀνατρέψῃ πάσας τὰς τῶν Λατίνων καινοτομίας. Ἀλλ᾿ ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος δὲν ἠρκέσθη εἰς τοῦτο μόνον, ἀλλὰ προέτασσε μὲν μακρὰ καὶ ἀναλυτικὰ προοίμια τῆς ἀναγνώσεως ἑκάστου ὅρου, προέβαινε δὲ μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν εἰς ἐξαγωγὴν συμπερασμάτων, δι᾿ ὧν πασιφανῶς κατεδεικνύετο, ὅτι καίτοι αἱ πέντε τελευταῖαι Οἰκουμενικαὶ Σύνοδοι ἐπανειλημμένως εὑρέθησαν εἰς τὴν ἀνάγκην νὰ ποιήσωσι προσθήκας εἰς τὸ ἱερὸν Σύμβολον, ὅμως οὐ μόνον τοῦτο δὲν ἔπραξαν ἀλλὰ καὶ βαρυτάτῳ ἀναθέματι καθυπέβαλον τὸν τολμήσοντα νὰ ἐπιφέρῃ οἱανδήποτε ἀλλοίωσιν εἰς αὐτό. Τοσαύτη ἦτο ἡ ἐκ τῶν λόγων τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου ἐντύπωσις, ὥστε καὶ πολλοὶ τῶν ἐγκρίτων Λατίνων μοναχῶν, οἵτινες ἦσαν παρόντες ἠναγκάσθησαν νὰ ὁμολογήσωσι μετὰ θάρρους, ὅτι οὔτε εἶδον οὔτε ἤκουσάν ποτε τοιαῦτα, οὔτε δὲ οἱ διδάσκαλοι αὐτῶν ἐδίδαξάν ποτε αὐτοὺς περὶ τούτων καὶ ὅτι κατόπιν ἐκείνων τὰ ὁποῖα ἤκουσαν ἐπείσθησαν ὅτι οἱ Γραικοί (Ἕλληνες) ἐφρόνουν καὶ ἐδογμάτιζον πολὺ ὀρθότερα τῶν Λατίνων, ἐξεφράζοντο δὲ καὶ ἀνεπιφυλάκτως τὸν πρὸς τὸν Ἐφέσου θαυμασμὸν αὐτῶν([79]). Τοσοῦτον δὲ ἐμφανῶς ἀπέδειξε τὸ ἄθεσμον καὶ ἀντευαγγελικὸν τῆς ἐν τῷ ἱερῷ Συμβόλῳ προσθήκης, διὰ τῶν ὅρων τῶν Οἰκουμενικῶν συνόδων καθ᾿ οὓς ἀπολύτως ἀπαγορεύεται πᾶσα ἀλλοίωσις ἢ προσθήκη, ἔστω καὶ ἂν αὕτη ἦτο ὀρθόδοξος καὶ οὐχὶ ψευδὴς ὡς ἐν τῇ προκειμένῃ περιστάσει· ὥστε ἂν μὴ παρενεβάλλοντο ὑπὸ τῶν Δυτικῶν ἐξ ἑωσφορικῆς ἀλαζονείας καὶ σατανικοῦ πείσματος κωλύματα, ἡ πολυπόθητος ἕνωσις ἤθελε συντελεσθῆ τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ συμφώνως πρὸς τὴν ἀρχαίαν τῆς Ἐκκλησίας διδασκαλίαν. Οἱ Λατῖνοι γινώσκοντες ἐκ τῶν προτέρων τὴν ἰδίαν ἀσθένειαν πάσῃ θυσίᾳ ἐφρόντισαν, ὡς ἐγράφη καὶ ἀνωτέρω, ν᾿ ἀποφύγωσι τὴν τῶν ὅρων ἀνάγνωσιν. Ἀτυχῶς ὅμως δι᾿ αὐτοὺς τὸ ἀποτέλεσμα ὑπῆρξε πολὺ τοῦ προσδοκωμένου δυσαρεστότερον· διότι μέγα σκάνδαλον ἤρξατο ἐγειρόμενον ἐν τῷ λαῷ. Τοῦτο ἰδόντες προσεπάθησαν ν᾿ ἀπαντήσωσιν ὡς τάχιστα, ἵνα ἀπολογούμενοι κατασιγάσωσιν ὡς ἐφρόνουν τὸν ἐγερθέντα κλύδωνα. Αἱ ἀπολογίαι ὅμως αὐτῶν ἦσαν ἀτυχῶς δι᾿ αὐτοὺς ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἐστερημέναι πάσης σοβαρότητος καὶ περιεστρέφοντο εἰς ἕτερα θέματα ἐκτὸς τῶν ὑπὸ συζήτησιν, διότι εἰς ταῦτα οὐδὲν ἠδύναντο ν᾿ ἀντιτάξωσι.
Τὰς συζητήσεις διεξῆγε καὶ πάλιν ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος ἔχων ἀντιθέτους τοὺς καὶ ἐν ταῖς συνεδρίαις τῆς μερικῆς συνόδου, τὸν Καρδινάλιον δηλ. Ἰουλιανὸν καὶ τὸν σοφιστὴν Ἰωάννην, οἵτινες ἐτήρησαν καὶ ἐν τῇ προκειμένῃ περιστάσει τὴν αὐτὴν τακτικήν, ἐπὶ ἰδίᾳ ὅμως ζημίᾳ, διότι πολλοὶ τῶν παρόντων κατανοήσαντες εὐκόλως τὰ τῶν Ἀνατολικῶν δίκαια ἤρξαντο ἐκφράζοντες τὴν πεποίθησιν αὐτῶν ταύτην, μάλιστα δὲ οἱ ἐρημῖται μοναχοί. Τοῦτο ἐκίνησε τὴν ὀργὴν τῶν περὶ τὸν Πάπαν, οἵτινες καλέσαντες τοὺς μοναχοὺς δι᾿ ἀπειλῶν καὶ διαφόρων ἄλλων μέσων κατώρθωσαν τοὺς μὲν ν᾿ ἀπομακρύνωσιν ἐκεῖθεν, εἰς δὲ τοὺς ἄλλους νὰ ἐπιβάλωσι σιγήν, ἐπὶ τῷ λόγῳ, ὅτι οὗτοι, ὄντες ἀπαίδευτοι καὶ ἐστερημένοι θεολογικῆς μορφώσεως, οὐδὲν εἶχον τὸ δικαίωμα ν᾿ ἀναμιγνύωνται καὶ ταράττωσι τὴν συνείδησιν τῶν ἁπλουστέρων, καθ᾿ ἃ ἱστορεῖ ὁ Συρόπουλος.
Μέχρι τοῦ σημείου τούτου τὰ πράγματα εὑρίσκοντο εἰς εὐάρεστον διὰ τοὺς Ἀνατολικοὺς θέσιν, διότι πάντες σχεδὸν οὗτοι συμμεριζόμενοι τὰς τοῦ ἱεροῦ Μάρκου γνώμας ἦσαν μετ᾿ αὐτοῦ ἀδελφικῶς ἡνωμένοι, καὶ ἐνεψύχουν αὐτὸν εἰς τὴν διεξαγωγὴν τοῦ ἀγῶνος. Ἀπὸ τοῦ σημείου ὅμως τούτου τὰ πράγματα ἐντελῶς μετεβλήθησαν, διότι οἱ τῶν Ἀνατολικῶν πλεῖστοι ἕνεκα διαφόρων λόγων περὶ ὧν κατωτερω ρηθήσεται αὐτομολήσαντες πρὸς τοὺς ἀντιθέτους ἐγένοντο αἴτιοι νὰ ἐπακολουθήσωσι τὰ ἀξιοθρήνητα γεγονότα, ἅτινα μετὰ βαθυτάτου ψυχικοῦ ἄλγους θέλομεν πραγματευθῆ ἐν τοῖς ἐφεξῆς.
Ὁ Νικαίας Βησσαρίων μετὰ τὴν ἀπαγγελίαν λόγου τινὸς συνταχθέντος ὑπὸ τοῦ Σχολαρίου οὐδόλως ἀνεμιγνύετο εἰς τὰς συζητήσεις δελεασθεὶς ὑπὸ τῶν τοῦ Πάπα ὑποσχέσεων, ὅστις ἐκμεταλλευθεὶς τὴν φιλοδοξίαν αὐτοῦ εἶχεν ὑποσχεθῆ ν᾿ ἀναγάγῃ αὐτὸν εἰς τὸ τοῦ Καρδιναλίου ἀξίωμα. Ὁ δὲ εἰρημένος Γρηγόριος ὁ σατανικὸς μᾶλλον ἢ πνευματικός, καὶ Ἀμηρούτζης τις διδάσκαλος φθόνῳ τηκόμενοι πρὸς τὸν ἱερὸν Μᾶρκον ἔν τινι συνελεύσει, καθ᾿ ἣν οὗτος τὸν σοφιστὴν καὶ ἀπεραντολόγον Ἰουλιανὸν κατέπνιγε τῇ ἀκαταμαχήτῳ δυνάμει τῶν λόγων αὐτοῦ, καὶ ἐν τῷ μέσῳ τῆς Συνόδου ἐθριάμβευε, ἐφελκύσας οὕτω καὶ αὐτῶν τῶν ἀντιπάλων αὐτοῦ τῶν ἐγκρίτων Λατίνων καὶ Μοναχῶν τὸν θαυμασμόν, καὶ πνευματοφόρος ἀνεγνωρίζετο καὶ ἐκηρύττετο, τότε λέγω, ὁ Γρηγόριος καὶ ὁ Ἀμηρούτζης, καθίσαντες καὶ οἱ δύο ὁμοῦ, ὄπισθεν πάντων καὶ οὐχὶ μακρὰν εἰρωνεύοντο ἐμπαίζοντες κρύφα τὰ παρ᾿ αὐτοῦ λεγόμενα. «Οὕτω συνηγόρουν καὶ συνηγωνίζοντο οἱ ἡμέτεροι τῷ τῆς ἡμῶν Ἐκκλησίας προασπιστῇ ἐν τῷ σταδίῳ ἀγωνιζομένῳ», ὡς μαρτυρεῖ ὁ φιλαληθέστατος Συρόπουλος, ὅστις ἐκεῖ παρὼν ὤν, καὶ τὸν τῆς Ἐκκλησίας ἀγωνιστὴν καὶ προασπιστὴν ἤκουε καὶ τῶν προδοτῶν ἐκείνων τὰς εἰρωνείας καὶ τὰ ἄσεμνα σχήματα ἔβλεπεν. Ὅθεν ἀγανακτῶν ὁ δυστυχὴς καὶ σφόδρα λυπούμενος διὰ τὴν τότε ἀθλιότητα μὲ δάκρυα καὶ ἀναστεναγμοὺς ἀνέγραψε βεβαίως τὰς ἀναφερομένας ἀνωτέρω ὀλίγας γραμμάς.
Ἐνῷ δὲ ἐκεῖνοι μέν, ὡς εἶπον, ὑπὸ τοῦ διαβολικοῦ φθόνου κινούμενοι οὕτως ἐφέροντο πρὸς τὸν Ἐφέσου, πολλοὶ πάλιν ἄλλοι τὰς ἐκεῖ κακοπαθείας μὴ φέροντες, ἕτεροι δὲ καὶ νὰ εὐαρεστήσωσι τῷ Βασιλεῖ θέλοντες, ἤρχισαν κατ᾿ ὀλίγον νὰ προδίδωσι τὴν πατρῴαν εὐσέβειαν καὶ νὰ ἐκκλίνωσιν ἑκόντες ἄκοντες εἰς τὸν παπισμόν. Ὅτε δὲ ταῦτα ἐγίνοντο, προστίθησιν ὁ Συρόπουλος([80]), οἱ ἡμέτεροι ἐστεροῦντο τῶν ἀναγκαίων· διότι ἔπρεπε νὰ συγκατανεύσωσι πρῶτον εἰς ὅ,τι ἤθελον οἱ Λατῖνοι, καὶ τότε νὰ δοθῇ τὸ σιτηρέσιον, ἀλλὰ καὶ τότε ἐλλιπὲς καὶ ὄχι τέλειον. Καὶ ποτὲ μὲν δύο μῆνες, ποτὲ δὲ τρεῖς, ποτὲ δὲ καὶ πέντε, παρήρχοντο καὶ μνήμη σιτηρεσίου παρὰ τὰς ὑπεσχημένας αὐτοῖς λαμπρὰς ἐξόδους οὐδαμῶς ἐγίνετο· καὶ ἐζητεῖτο μὲν ἐπιμόνως καὶ μετὰ πολλῶν δεήσεων ἐκ τῶν ἡμετέρων, ἀλλ᾿ εἰς μάτην ἐγένοντο αἱ δεήσεις ἐφ᾿ ᾧ καὶ ἠναγκάζοντο, οἱ δυστυχεῖς, οἱ μὲν νὰ πωλῶσι εἴ τι εἶχον ἄξιον λόγου, οἱ δὲ νὰ ἐνεχυριάζωσι καὶ αὐτὰ τὰ ἐνδύματα αὐτῶν· τούτου δ᾿ ἕνεκα οἱ πλεῖστοι στερούμενοι καὶ αὐτῆς τῆς κλίνης ἠναγκάζοντο νὰ κατακλίνωνται χαμαί, ἵνα ἀναπαυθῶσι, καὶ ταῦτα ἐν μέσῳ τῶν παγετῶν τοῦ χειμῶνος.
Ἀλλ᾿ ἐπὶ τὸ προκείμενον ἐπανέλθωμεν· πρὸς τὰ παρὰ τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου λεχθέντα ἀπήντησαν, ὡς εἴπομεν ἀνωτέρω, οἱ ἐκλεκτοὶ τῶν Λατίνων διὰ περιττολογιῶν ὅτε μὲν διαστρέφοντες ρητά τινα τῶν Ἁγίων Πατέρων, ἄλλοτε δὲ νοθευμένα ἀναγινώσκοντες δι᾿ ὧν ἐσπούδαζον τὸ σαθρὸν τῆς πλάνης αὐτῶν δόγμα νὰ στηρίξωσιν. Ἔν τινι δὲ συνελεύσει ἰσχυρισθέντων τῶν Λατίνων ὅτι διὰ τοὺς Ἀρειανοὺς ἐγένετο ἡ προσθήκη (προφανῶς ψευδέστατα, διότι δὲν ἦσαν οἱ Ἀρειανοὶ ὅταν ἐγένετο ἡ προσθήκη), ὁ Ἅγιος Μᾶρκος εἶπεν, εἰ δ᾿ οἰκονομίαν ἐβλήθη, καθὼς λέγετε, δι᾿ οἰκονομίαν ἀφαιρεθήτω, ὅπως εἰρήνη ταῖς Ἐκκλησίαις ἐπεισαχθῇ. Οἱ Λατῖνοι ὅμως πρὸς ταῦτα ἀποκρινόμενοι ἔλεγον, οὐ δυνάμεθα τοῦτο πρᾶξαι σῳζομένης τῆς ἡμετέρας τιμῆς, καὶ οὕτω προετίθουν τὴν τιμὴν τῶν ἀνθρώπων τῆς τοῦ Θεοῦ. Τοῦ ὅρου δὲ τῆς ἑβδόμης Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἀναγινωσκομένου παρὰ τῶν ἡμετέρων, προσεκόμισαν οἱ Λατῖνοι βιβλίον νενοθευμένον, ἔχον δῆθεν τὰ πρακτικὰ τῆς Συνόδου ταύτης, ἐν ᾧ προσέκειτο ἐν τῷ Συμβόλῳ ἡ προσθήκη καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, καὶ εἰπόντος τοῦ Ρόδου Ἀνδρέου ὅτι οὕτως ἀνεγνώσθη τὸ Σύμβολον ἐν τῇ Ζ´ Οἰκουμενικῇ Συνόδῳ, ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος γελάσας εἶπεν: «Ἡ γὰρ τοῦ Ταρασίου ὁμολογία ταῖς πράξεσιν ἐγκειμένη «ἐκ Πατρὸς δι᾿ Υἱοῦ λέγει ἐκπορεύεσθαι, οὐκ ἐκ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ». Ἐν τῇ ιε´ συνελεύσει ἥτις ἐγένετο τῇ 8 Δεκεμβρίου καὶ ἥτις ἦν ἡ τελευταία τῶν ἐν Φερράρᾳ συνελεύσεων, λαβὼν ἐντολῇ τοῦ Βασιλέως τὸν λόγον ὁ ἱερὸς Μᾶρκος εἶπε τὰ ἀκόλουθα([81]).
«Ἐγὼ τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι δόγμασιν ἐντραφεὶς εὐσεβέσι, καὶ τῇ Ἁγίᾳ Καθολικῇ Ἐκκλησίᾳ διὰ πάντων ἑπόμενος, πιστεύω καὶ ὁμολογῶ τὸν Θεὸν Πατέρα, μόνον ἄναρχον καὶ ἀναίτιον, πηγὴν δὲ καὶ αἰτίαν τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Πνεύματος. Ὁ γὰρ Υἱὸς ἐξ αὐτοῦ γεγέννηται καὶ τὸ Πνεῦμα ἐξ αὐτοῦ ἐκπορεύεται, μηδὲν τοῦ Υἱοῦ συμβαλλομένου πρὸς τὴν ἐκπόρευσιν, ὥσπερ οὐδὲ τοῦ Πνεύματος πρὸς τὴν γέννησιν, κατὰ τὸ ἅμα τὰς προόδους εἶναι καὶ συναλλήλοις, ὡς οἱ θεολόγοι Πατέρες διδάσκουσι· διὰ τοῦτο γὰρ καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεσθαι δι᾿ Υἱοῦ λέγεται, τοῦτ᾿ ἔστι μετὰ τοῦ Υἱοῦ, καὶ ὡς ὁ Υἱός, εἰ καὶ μὴ γεννητῶς ὡς ἐκεῖνος. Ὁ δὲ Υἱὸς οὐ λέγεται γεννᾶσθαι διὰ τοῦ Πνεύματος, διὰ τὸ σχετικὸν εἶναι, τὸ τοῦ Υἱοῦ ὄνομα, ἵνα μὴ δόξῃ υἱὸς εἶναι τοῦ Πνεύματος, ἐντεῦθεν καὶ Πνεῦμα μὲν Υἱοῦ λέγεται διὰ τὸ κατὰ φύσιν οἰκεῖον· καὶ τὸ δι᾿ αὐτοῦ πεφυκέναι καὶ δίδοσθαι τοῖς ἀνθρώποις· ὁ δὲ Υἱὸς τοῦ Πατρὸς λέγεται, τοῦ δὲ Πνεύματος ὁ Υἱὸς οὐ λέγεται κατὰ τὸν Νύσσης Γρηγόριον. Εἰ δὲ τὸ δι᾿ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι τὴν αἰτίαν ἐδήλου, καθάπερ οἱ νέοι θεολόγοι φασίν, ἀλλ᾿ οὐ τὸ δι᾿ αὐτοῦ ἐκλάμπειν καὶ πεφυκέναι, καὶ ὅλως τὸ συμπροϊέναι, καὶ συμπαρομαρτεῖν κατὰ τὸν θεηγόρον Δαμασκηνόν, οὐκ ἂν οἱ θεολόγοι πάντες ἑξῆς ρητῶς ἀφῄρουν τοῦ Υἱοῦ τὴν αἰτίαν· ὁ μὲν Διονύσιος λέγων, μόνη πηγὴ τοῦτ᾿ ἔστιν αἰτία, τῆς ὑπερουσίου θεότητος ὁ Πατήρ, καὶ τούτῳ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Πνεύματος διακρίνεται. Ὁ δὲ Ἀθανάσιος, μόνος ἀγέννητος καὶ μόνος πηγὴ θεότητος ὁ Πατήρ, τοῦτ᾿ ἔστι μόνος αἰτία καθάπερ καὶ μόνος ἀναίτιος· ὁ δὲ Γρηγόριος ὁ θεολόγος, πάντα ὅσα ὁ Πατὴρ τοῦ Υἱοῦ πλὴν τῆς αἰτίας. Ὁ δὲ Μάξιμος ὅτι καὶ οἱ Ρωμαῖοι τὸν Υἱὸν οὐ ποιοῦσιν αἰτίαν τοῦ Πνεύματος· ὁ δὲ Δαμασκηνὸς καὶ ἐν ἄλλοις, ὅσα ἁρμόζει πηγῇ, αἰτίᾳ γεννήτορι, τῷ Πατρὶ μόνῳ προσαρμοστέα, οὐκ ἂν ὁ θεολογικώτατος οὗτος Δαμασκηνὸς τὴν ΔΙΑ τιθεὶς ἐπὶ τοῦ Υἱοῦ, τὴν ΕΚ ἀπηγόρευεν, ἐν μὲν τῷ ὀγδόῳ τῶν θεολογικῶν λέγων, ἐκ τοῦ Υἱοῦ τὸ Πνεῦμα οὐ λέγομεν, Υἱοῦ δὲ ὀνομάζομεν καὶ δι᾿ Υἱοῦ φανεροῦσθαι ἡμῖν ὁμολογοῦμεν. Ἐν δὲ τῷ ιγ´πάλιν ὁ αὐτὸς Πνεῦμα Υἱοῦ οὐχ ὡς ἐξ αὐτοῦ, ἀλλ᾿ ὡς δι᾿ αὐτοῦ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, μόνος γὰρ αἴτιος ὁ Πατήρ, ἐν δὲ τῇ πρὸς Ἰορδάνην ἐπιστολῇ πρὸς τῷ τέλει· Πνεῦμα ἐνυπόστατον ἐκπόρευμα καὶ πρόβλημα, δι᾿ Υἱοῦ δέ, καὶ οὐκ ἐξ Υἱοῦ, ὡς Πνεῦμα στόματος Θεοῦ λόγου ἐξαγγελτικόν· ἐν δὲ τῷ εἰς τὴν θεόσωμον ταφὴν τοῦ Κυρίου λόγῳ, Πνεῦμα ἅγιον τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός, ὡς ἐξ αὐτοῦ ἐκπορευόμενον, ὅπερ καὶ τοῦ Υἱοῦ λέγεται, ὡς δι᾿ αὐτοῦ φανερούμενον καὶ τῇ κτίσει μεταδιδόμενον· ἀλλ᾿ οὐκ ἐξ αὐτοῦ ἔχον τὴν ὕπαρξιν· δῆλον γάρ, ὡς ἔνθα μεσιτείαν αἰτιώδη δηλοῖ ἡ ΔΙΑ καὶ τὸ προσεχὲς αἴτιον, ὡς οἱ Λατῖνοι βούλονται, πάντως ἰσοδυναμεῖ τότε τῇ ΕΚ, καὶ ἡ ἑτέρα τῆς ἑτέρας τὴν χρῆσιν ἀντιλαμβάνει· ὡς τὸ ἐκτησάμην ἄνθρωπον διὰ τοῦ Θεοῦ, ταὐτὸν τῷ ἐκ τοῦ Θεοῦ καὶ ὁ Ἀνὴρ ΔΙΑ Γυναικός, τοῦτ᾿ ἔστιν ἐκ Γυναικός, ἔνθα τοίνυν ἡ ΕΚ, ἀπηγόρευται δῆλον ὅτι καὶ ἡ αἰτία ταύτῃ συναπηγόρευται· λείπεται ἆρα τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς δι᾿ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι, τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον οὕτω λέγεσθαι κατὰ τὸν τῆς συνεπτυγμένης θεολογίας τρόπον, ὡς ἐκ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, δι᾿ οὗ φανεροῦσθαι, ἢ γνωρίζεσθαι, ἢ ἐκλάμπειν, ἢ πεφυκέναι νοεῖσθαι· τοῦτο γάρ φησιν ὁ μέγας Βασίλειος γνωριστικὸν τῆς κατὰ τὴν ὑπόστασιν ἰδιότητος σημεῖον ἔχει τὸ μετὰ τοῦ Υἱοῦ καὶ σὺν αὐτῷ γνωρίζεσθαι, καὶ οὐκ ἄλλη τις πρὸς τὸν Πατέρα, ἢ τὸ ἐξ αὐτοῦ ὑφεστάναι· τοῦτ᾿ ἆρα καὶ τὸ διὰ τοῦ Υἱοῦ βούλεται, τὸ μετ᾿ αὐτοῦ γνωρίζεσθαι, καὶ οὐκ ἄλλη τις πρὸς τὸν Πατέρα, ἢ τὸ ἐξ αὐτοῦ ὑφεστάναι· οὐκ ἆρα ἐκ τοῦ Υἱοῦ ὑφέστηκεν, οὐδὲ τὸ εἶναι ἔχει τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον· ὥσπερ δι᾿ Υἱοῦ τὰ πάντα γεγενῆσθαι λέγεται· ἀλλ᾿ ἐκεῖνο μὲν λέγεται τῆς ΔΙΑ κειμένης ἀντὶ τῆς ΕΚ, τοῦτο δὲ οὐδαμῶς. Οὐδ᾿ ἂν εὕροι τις οὐδαμοῦ κείμενον οὕτω χωρὶς τοῦ Πατρὸς ἀλλ᾿ ἐκ Πατρὸς δι᾿ Υἱοῦ λέγεται· τοῦτο δὲ τὴν αἰτίαν οὐκ ἐξ ἀνάγκης τῷ Υἱῷ δίδωσι· διὰ τοῦτο καὶ τὸ ἐξ Υἱοῦ καὶ παντελῶς οὐχ εὕρηται καὶ καθαρῶς ἀπηγόρευται. Τὰς δὲ τῶν Δυτικῶν διδασκάλων φωνάς, αἳ τὴν αἰτίαν τῷ Υἱῷ διδόασιν, οὔτε γνωρίζω, οὔτε παραδέχομαι, τεκμαιρόμενος ὅτι διεφθαρμέναι εἰσὶ καὶ παρέγγραπτοι διά τε πολλῶν ἄλλων καὶ διὰ τοῦ χθὲς καὶ πρώην προσενεχθέντος παρ᾿ αὐτῶν βιβλίου τῆς Οἰκουμενικῆς ἑβδόμης συνόδου τὸν ὅρον ἔχοντος μετὰ τῆς ἐν τῷ συμβόλῳ προσθήκης([82]), ὅπερ ἀναγνωσθὲν ὁπόσην αὐτῶν αἰσχύνην κατέχεεν, ἴσασιν οἱ τότε παρόντες, ἀλλ᾿ οὐδ᾿ ἂν ἐναντία ταῖς Οἰκουμενικαῖς συνόδοις καὶ τοῖς κοινοῖς αὐτῶν δόγμασιν, οὐδ᾿ ἂν ὅλως ἀσύμφωνα τοῖς Ἀνατολικοῖς διδασκάλοις ἔγραψαν οἱ πατέρες ἐκεῖνοι, οὐδὲ αὐτοῖς ἀνακόλουθα, καθάπερ δι᾿ ἄλλων πολλῶν ἐκείνων ρητῶν ἀποδείκνυται. Διὰ τοῦτο τὰς τοιαύτας ἐπικινδύνους φωνὰς περὶ τῆς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐκπορεύσεως ἀθετεῖ καὶ συμφωνῶν τῷ ἁγίῳ Δαμασκηνῷ, ἐκ τοῦ Υἱοῦ τὸ Πνεῦμα οὐ λέγω, κἂν ὅστις οὖν ἕτερος τοῦτο λέγειν δοκῇ. Οὔτε λέγω τὸν Υἱὸν αἴτιον, οὐδὲ προβολέα, ἵνα μὴ δεύτερος αἴτιος ἐν τῇ τριάδι, κἀντεῦθεν δύο αἴτιοι καὶ δύο ἀρχαὶ γνωρισθῶσιν· οὐδὲ γὰρ οὐσιῶδες ἐνταῦθα τὸ αἴτιον κοινὸν καὶ ἐν τοῖς τρισὶ προσώποις ὑπάρχει, καὶ διὰ τοῦτο τὰς δύο ἀρχὰς οὐδαμοῦ οὐδαμῶς οἱ Λατῖνοι φεύξονται μέχρις ἂν τὸν Υἱὸν λέγωσιν ἀρχὴν τοῦ Πνεύματος. Ἡ δὲ ἀρχὴ προσωπικὸν ὑπάρχει καὶ διακρῖνον τὰ πρόσωπα. Κατὰ πάντα τοίνυν ἑπόμενος ταῖς ἁγίαις καὶ Οἰκουμενικαῖς ἑπτὰ συνόδοις καὶ τοῖς ἐν αὐταῖς διαλάμψασι θεοσόφοις πατρᾶσι: «Πιστεύω εἰς ἕνα Θεὸν Πατέρα παντοκράτορα, ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς ὁρατῶν τε πάντων καὶ ἀοράτων· καὶ εἰς ἕνα Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν». Καὶ λέγεται ὅλον τοῦτο τὸ ἱερὸν τῆς πρώτης συνόδου καὶ τῆς δευτέρας ἐκτεθέν, παρὰ δὲ τῶν λοιπῶν καὶ βεβαιωθέν, ὅλῃ ψυχῇ δεχόμενος καὶ φυλάττων, ἀποδέχομαι καὶ ἀσπάζομαι πρὸς ταῖς εἰρημέναις ἑπτὰ συνόδοις, καὶ τὴν μετ᾿ αὐτὰς ἀθροισθεῖσαν ἐπὶ τοῦ εὐσεβοῦς Βασιλείου βασιλέως Ρωμαίων καὶ τοῦ Ἁγιωτάτου Πατριάρχου Φωτίου, τὴν Οἰκουμενικὴν ὀγδόην ὀνομασθεῖσαν, ἣ καὶ τῶν τοποτηρητῶν παρόντων Ἰωάννου τοῦ μακαρίου Πάπα τῆς πρεσβυτέρας Ρώμης, Παύλου καὶ Εὐγενίου τῶν Ἐπισκόπων καὶ Πέτρου Πρεσβυτέρου καὶ Καρδιναλίου, ἐκύρωσε μὲν καὶ ἀνεκήρυξε τὴν ἑβδόμην Οἰκουμενικὴν Σύνοδον καὶ ταῖς πρὸ αὐτῆς συντάττεσθαι διωρίσατο. Ἀποκατέστησε δὲ τῷ οἰκείῳ θρόνῳ τὸν Ἁγιώτατον Φώτιον, κατέκρινε δὲ καὶ ἀνεθεμάτισε, καθάπερ καὶ αἱ πρὸ αὐτῆς Οἰκουμενικαὶ Σύνοδοι, τοὺς τολμῶντας προσθήκην τινὰ καινοτομεῖν ἢ ὑφαίρεσιν: «εἴ τις γάρ, φησί, παρὰ τοῦτο τὸ ἱερὸν σύμβολον τολμήσει ἕτερον ἀναγράψασθαι, ἢ προσθεῖναι ἢ ὑφελεῖν καὶ ὅρον ὀνομάσαι ἀποθρασυνθείη κατάκριτος καὶ πάσης χριστιανικῆς πολιτείας ἀπόβλητος». Τὰ δ᾿ αὐτὰ καὶ ὁ Πάπας Ἰωάννης πρὸς τὸν Ἅγιον Φώτιον ἐπιστέλλων φησὶ πλατύτερόν τε καὶ καθαρώτερον περὶ τῆς ἐν τῷ συμβόλῳ ταύτης προσθήκης. Αὕτη ἡ σύνοδος καὶ κανόνας ἐξέθετο τοὺς ἐν πᾶσι τοῖς κανονικοῖς βιβλίοις εὑρισκομένους, κατὰ τοὺς ὅρους τοίνυν αὐτῆς καὶ τῶν πρὸ αὐτῆς συνόδων, τὸ ἱερὸν τῆς πίστεως σύμβολον ἀκίνητον δεῖ φυλάττεσθαι κρίνω, ὡς ἐξεδόθη καὶ οὓς ἀποβάλλονται συναποβαλλόμενος, οὐδέποτε εἰς κοινωνίαν προσδέξομαι, τοὺς τολμήσαντας ἐν τῷ συμβόλῳ τὴν καινοτομίαν προσθῆναι περὶ τῆς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐκπορεύσεως, ἕως ἂν ἐμμένωσι τῇ τοιαύτῃ καινοτομίᾳ. Ὁ γὰρ κοινωνῶν φησι τῷ ἀκοινωνήτῳ καὶ αὐτὸς ἀκοινώνητος ἔστω· καὶ ὁ θεῖος Χρυσόστομος ἐξηγούμενος τό, εἴ τις εὐαγγελίζεται ὑμῖν παρ᾿ ὃ παρελάβετε, ἀνάθεμα· οὐκ εἶπε, φησίν, ἐὰν ἐναντία καταγγέλλωσιν, ἢ τὸ πᾶν ἀνατρέπωσιν, ἀλλά, κἂν μικρόν τι εὐαγγελίζωνται, παρ᾿ ὃ παρελάβετε, κἂν τὸ τυχὸν παρακινήσωσιν, ἀνάθεμα ἔστωσαν. Καὶ ὁ αὐτὸς αὖθις· οἰκονομητέον ἔνθα μὴ παρανομητέον. Καὶ ὁ μέγας Βασίλειος ἐν τοῖς ἀσκητικοῖς φανερὰ ἔκπτωσις πίστεως καὶ ὑπερηφανείας κατηγορία, ἢ ἀθετεῖν τι τῶν γεγραμμένων ἢ ἐπεισάγειν τῶν μὴ γεγραμμένων, τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ εἰπόντος, τὰ ἐμὰ πρόβατα τῆς φωνῆς μου ἀκούει· καὶ πρὸ τούτου εἰρηκότος, ἀλλοτρίῳ δὲ οὐ μὴ ἀκολουθήσουσιν ἀλλὰ φεύξονται ἀπ᾿ αὐτοῦ, ὅτι οὐκ οἴδασι τὴν φωνὴν τῶν ἀλλοτρίων, καὶ ἐν τῇ πρὸς μονάζοντας ἐπιστολῇ· οἵτινες τὴν ὑγιῆ πίστιν προσποιοῦντες ὁμολογεῖν, κοινωνοῦσι δὲ τοῖς ἑτερόφροσι, τοὺς τοιούτους, εἰ μετὰ παραγγελίαν μὴ ἀποστῶσι, μὴ μόνον ἀκοινωνήτους ἔχειν, ἀλλὰ μηδὲ ἀδελφοὺς ὀνομάζειν. Καὶ πρὸ τούτου ὁ Θεοφόρος Ἰγνάτιος ἐν τῇ πρὸς τὸν θεῖον Πολύκαρπον Σμύρνης ἐπιστολῇ· πᾶς ὁ λέγων, φησί, παρὰ τὰ διατεταγμένα, κἂν ἀξιόπιστος ᾖ, κἂν νηστεύῃ, κἂν σημεῖα ποιῇ, κἂν προφητεύῃ, λύκος σοι φαινέσθω ἐν προβάτου δορᾷ, προβάτων φθορὰν κατεργαζόμενος· καὶ τί δεῖ πολλὰ λέγειν, ἅπαντες οἱ τῆς Ἐκκλησίας διδάσκαλοι, πᾶσαι αἱ σύνοδοι, πᾶσαι αἱ θεῖαι γραφαὶ φεύγειν τοὺς ἑτερόφρονας παραινοῦσι, καὶ τῆς αὐτῶν κοινωνίας διΐστασθαι. Τούτων οὖν ἐγὼ πάντων καταφρονήσας, ἀκολουθήσω τοῖς ἐν προσχήματι πεπλασμένης εἰρήνης ἑνωθῆναι κελεύουσι, τοῖς τὸ θεῖον σύμβολον κιβδηλεύσασι, καὶ τὸν Υἱὸν ἐπεισάγουσι δεύτερον αἴτιον τοῦ Ἁγίου Πνεύματος· τὰ γὰρ λοιπὰ τῶν ἀτοπημάτων ἐκ τό γε νῦν ἔχον, ὧν καὶ ἓν μόνον ἱκανὸν ἦν ἡμᾶς ἐξ αὐτῶν διαστῆσαι, μὴ πάθοιμι τοῦτό ποτε, παράκλητε ἀγαθέ, μὴ δ᾿ οὕτως ἐμαυτοῦ καὶ τῶν καθηκόντων λογισμῶν ἀποπέσοιμι· τῆς δὲ σῆς διδασκαλίας καὶ τῶν ὑπὸ σοῦ ἐμπνευσθέντων μακαρίων ἀνδρῶν ἐχόμενος, προστεθείην πρὸς τοὺς ἐμοὺς πατέρας, τοῦτο εἰμή τι καὶ ἄλλο ἐντεῦθεν ἀποφερόμενος τὴν εὐσέβειαν».
«Τοῦτο τὸ Σύμβολον ἀπαιτοῦμεν ὑμᾶς, ὦ φίλοι, τὴν καλὴν παρακαταθήκην τῶν ἡμετέρων Πατέρων, τῶν ἐν τῇ ἡμετέρᾳ βασιλίδι πόλει συναθροισθέντων. Ἀπόδοτε τοίνυν τοῦτο, καθὼς παρελάβετε παρ᾿ ἡμῶν. Εἴ τις ὑμῖν ἐνεπίστευσε παρακαταθήκην, οὐκ ἂν αὐτήν, ὡς παρελάβετε παρεδώκατε; Ἀπόδοτε τοίνυν καὶ τὸ τῶν πατέρων Σύμβολον, ὡς ἐλάβετε. Οὐ δέχεται προσθήκην, οὐ δέχεται μείωσιν. Κέκλεισται παρ᾿ αὐτῶν καὶ ἐσφράγισται καὶ τοὺς τολμῶντας τοῦτο καινοτομεῖν ἀποπέμπονται, καὶ τοὺς ἕτερον παρ᾿ αὐτὸ ποιοῦντας εὐθύναις ὑπάγουσι. Μικρὸν ὑμῖν ἡ γενομένη τῆς λέξεως προσθήκη εἶναι δοκεῖ, καὶ ὀλίγος ὁ περὶ ταύτης λόγος; οὐκοῦν καὶ ἐξαιρεθεῖσα μικρὸν ἂν βλάψειεν ἢ οὐδέν, μᾶλλον δὲ ὠφελήσει τὰ μέγιστα· συνάψει γὰρ Χριστιανοὺς ἅπαντας. Ἀλλὰ μέγα τὸ γεγονὸς καὶ πολὺς ὁ περὶ τούτου ὁ λόγος; οὐκοῦν οὐδὲ ἡμεῖς ἁμαρτάνομεν πολὺν ποιούμενοι τὸν περὶ τούτου λόγον. Δι᾿ οἰκονομίαν τινὰ προσετέθη; δι᾿ οἰκονομίαν ἀφαιρεθήτω πάλιν, ἵνα προσλάβησθε ἀδελφοὺς σπαραττομένους καὶ τὴν ἀγάπην οὕτω περὶ πολλοῦ ποιουμένους. Παρακαλοῦμεν τοίνυν ὑμᾶς, ὦ πατέρες καὶ ἀδελφοὶ καὶ κύριοι τιμιώτατοι, ὡς καὶ πρότερον παρεκαλέσαμεν, διὰ τὰ σπλάγχνα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ ἀγαπήσαντος ἡμᾶς ἀχρείους ὄντας καὶ ἁμαρτωλοὺς καὶ ἀπεγνωσμένους, καὶ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ θέντος ὑπὲρ ἡμῶν, ἐπανέλθωμεν πρὸς τὴν καλὴν συμφωνίαν τὴν πρὸς ἡμᾶς αὐτοὺς καὶ τοὺς ἁγίους Πατέρας ἣν εἴχομεν πρότερον, ὅτε τὸ αὐτὸ πάντες ἐλέγομεν, καὶ οὐκ ἦν ἐν ἡμῖν σχίσμα τι· ἐπιγνῶμεν ἀλλήλους ἀδελφικῶς· αἰδεσθῶμεν τοὺς κοινοὺς Πατέρας ἡμῶν· τιμήσωμεν αὐτῶν τοὺς ὅρους· φοβηθῶμεν αὐτῶν τὰς ἀπειλάς· φυλάξωμεν τὰς παραδόσεις· ἵνα ὁμοθυμαδὸν ἐν ἑνὶ στόματι καὶ μιᾷ καρδίᾳ δοξάσωμεν τὸ πάντιμον καὶ μεγαλοπρεπὲς ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν».
Ἐπειδὴ δὲ ἔβλεπον οἱ Λατῖνοι, ὅτι τὰ παρὰ τοῦ Ἁγίου Μάρκου λεχθέντα ἦσαν ἀναντίρρητα, ἐξῃτήσαντο παρὰ τῶν Ἑλλήνων ἵνα ἐγκαταλείψωσι τὰς περὶ τῆς προσθήκης διαλέξεις καὶ διαλεχθῶσι περὶ τοῦ δόγματος, εἰ ἀληθές ἐστι τὸ ἐκ τοῦ Υἱοῦ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεσθαι. Μεθ᾿ ἡμέρας δέ τινας ἀπῆλθεν ὁ Βασιλεὺς πρὸς τὸν Πατριάρχην καὶ συγκαλεσάμενος τοὺς ἀρχιερεῖς καὶ τοὺς λοιποὺς κληρικοὺς εἶπεν, ὅτι οἱ Λατῖνοι ζητοῦσιν, ἵνα παύσωσιν αἱ περὶ τῆς προσθήκης διαλέξεις καὶ συζητήσωσι περὶ τοῦ δόγματος· οἱ δὲ ἀρχιερεῖς καὶ κληρικοὶ εἶπον, «ὅτι οἱ Λατῖνοι ὁρῶντες τὸ κεφάλαιον τοῦτο ἰσχυρὸν ὂν ὑπὲρ ἡμῶν καὶ μὴ ἔχοντες πρὸς τοῦτο προσφόρους ἀπολογίας, ἀποδέχονται ἐκβαλεῖν ἡμᾶς ἀπὸ τούτου, τὸ ἴδιον συμφέρον πραγματευόμενοι. Δεῖ οὖν καὶ ἡμᾶς ἀντέχεσθαι τοῦ ἡμετέρου συμφέροντος καὶ μὴ παραιτήσασθαι τὴν ἡμετέραν ἰσχύν»([83]). Καὶ ὁ μὲν αὐτοκράτωρ προσεπάθει νὰ πείσῃ τοὺς ἀρχιερεῖς νὰ ἀφήσωσι τὰς περὶ τῆς προσθήκης διαλέξεις καὶ νὰ συζητήσωσι περὶ τῆς δόξης, τοὺς μὲν δι᾿ ἑαυτοῦ, τοὺς δὲ δι᾿ ἄλλων συμβουλεύων καὶ ἕλκων εἰς τὴν ἰδίαν αὐτοῦ γνώμην· ὁ δὲ Πατριάρχης συγκαλέσας τοὺς ἀρχιερεῖς καὶ τοὺς λοιποὺς κληρικοὺς εἶπεν: «Ἐγὼ οἶδα ὅπως οἱ ἡμέτεροι εἶπον περὶ τῆς προσθήκης πολλὰ καὶ ἰσχυρὰ καὶ σχεδὸν ἀναντίρρητα καὶ ἀπέδειξαν ὅτι οὐκ ἐξῆν προσθεῖναι ἐν τῷ Συμβόλῳ. Ὅσα δὲ εἶπον οἱ Λατῖνοί εἰσι σαθρὰ καὶ ἀνίσχυρα. Διὸ φαίνεταί μοι καλόν, ἵνα ἱστῶμεν μέχρι τούτου καὶ δηλώσωμεν τῷ Πάπᾳ, ὅτι οἱ ἡμέτεροι ἀπέδειξαν διὰ πολλῶν καὶ συνοδικῶν πράξεων καὶ ρήσεων Ἁγίων Πατέρων, ὅπως οὐκ ἐξῆν ὑμῖν προσθεῖναι ἐν τῷ συμβόλῳ· διὰ τοῦτο ζητοῦμεν ἐκβληθῆναι τὴν προσθήκην. Πλὴν γὰρ τούτου οὐ προχωρήσομεν περαιτέρω· καὶ μετὰ τὸ ἐκβληθῆναι αὐτὴν χωρήσωμεν καὶ πρὸς ἐξέτασιν τῆς δόξης, εἰ θελήσητε. Μὴ ἐκβαλόντων δὲ ὑμῶν τὴν προσθήκην, ἡμεῖς περὶ ἑτέρου τινὸς οὐ ποιησόμεθα λόγον, ἀλλ᾿ οἴκαδε ἀπελευσόμεθα»([84]). Πάντες συνεφώνησαν μὲ τὴν γνώμην τοῦ Πατριάρχου, πλὴν τοῦ Νικαίας Βησσαρίωνος, ὅστις ἔλεγεν, ὅτι ἔπρεπε νὰ γένωνται αἱ διαλέξεις περὶ τῆς δόξης· διότι εἰς τὸ ζήτημα τοῦτο ἠδύναντο νὰ εἴπωσι πολλὰ καὶ καλὰ καὶ περὶ τῆς δόξης, καὶ ὅτι δὲν ἔπρεπε νὰ φοβῶνται τοὺς Λατίνους. Παρελθουσῶν δὲ ἡμερῶν τινων, ὁ Βασιλεὺς ἐσπούδαζεν ἵνα ἑλκύσῃ τοὺς ἀρχιερεῖς καὶ τοὺς κληρικοὺς ἑκόντας ἄκοντας, ὅπως χωρήσωσιν εἰς τὰς περὶ δόξης διαλέξεις. Προσκαλεσάμενος λοιπὸν αὐτοὺς ἐδημηγόρησε διὰ μακρῶν καὶ κατεσκεύασεν, ἵνα χωρήσωσιν εἰς τὰς περὶ τῆς δόξης διαλέξεις. Μετὰ δὲ τὰς δημηγορίας τῶν αὐτῷ συνηγορησάντων Νικαίας καὶ Ρωσσίας προσέταξεν, ἵνα ἐκφράσῃ ἕκαστος τὴν γνώμην του. Ὅθεν πρῶτος εἶπεν ὁ Πατριάρχης τὴν ἑαυτοῦ γνώμην ἔχουσαν οὕτω: «Ὁρῶ τοὺς Λατίνους ὅτι εἰσὶν ἄνθρωποι φιλόνεικοι, κενόδοξοι καὶ ἀκατάπειστοι· τὸ δὲ κεφάλαιον τοῦτο τὸ περὶ προσθήκης ἐστὶν ἰσχυρὸν ὑπὲρ ἡμῶν καὶ εἶπον οἱ ἡμέτεροι λόγους πολλοὺς καὶ καλοὺς καὶ γενναίους εἰς αὐτό· οἱ δὲ Λατῖνοι οὐ δυσωποῦνται τοῖς λόγοις τῶν ἡμετέρων, οὐδὲ πεισθῆναι θέλουσι τῇ ἀληθείᾳ. Τί οὖν ἐλπίζομεν εὑρήσειν ἐξ αὐτῶν εἰ πρὸς ἕτερον μεταβαίημεν κεφάλαιον; Διὰ τοῦτο οὔπω μοι δοκεῖ καλὸν καταλιπεῖν τὸ ὑπὲρ ἡμῶν ἰσχυρόν, ὁποῖόν ἐστιν οἱ περὶ τῆς προσθήκης λόγοι, καὶ μεταβῆναι εἰς τὸ περὶ τῆς δόξης»([85]). Ἀλλὰ πλὴν τοῦ πατριάρχου, τοῦ μεγάλου Ἐκκλησιάρχου Σιλβέστρου τοῦ Συροπούλου, τοῦ μεγάλου Χαρτοφύλακος Μιχαὴλ τοῦ Βαλσαμῶνος καὶ τοῦ Πρωτοδίκου Γεωργίου, πάντες οἱ λοιποὶ ἀρχιερεῖς καὶ κληρικοὶ οἵτινες πρότερον ἦσαν σύμφωνοι τῇ γνώμῃ τοῦ Πατριάρχου, ὡς ἀνωτέρω εἴπομεν, ὕστερον ὅμως ἐνέδωκαν μεταβῆναι εἰς τὰς περὶ δόξης διαλέξεις.
Ἐν ᾧ ταῦτα ἐγίνοντο, ἔμαθον οἱ ἀρχιερεῖς, ὅτι ὁ αὐτοκράτωρ συνεσκέπτετο κρυφίως μετὰ τοῦ Πάπα, ἵνα μεταθέσωσι τὴν σύνοδον ἐκ Φερράρας εἰς Φλωρεντίαν. Ἐρωτήσαντος δὲ τοῦ Ἡρακλείας τὸν αὐτοκράτορα, εἰ ἀληθὲς τοῦτό ἐστι, ὁ αὐτοκράτωρ ἀπεκρίθη, ὅτι οὐδὲν περὶ τούτου γινώσκει. Εἰς τοῦτο ἐσκόπει νὰ προβῇ ἐπειδὴ κληρικοί τινες ὑπὸ τῶν στερήσεων πιεζόμενοι καὶ ὑπὸ διαφόρων ταλαιπωριῶν βιαζόμενοι κατώρθωσαν ν᾿ ἀναχωρήσωσιν εἰς Κωνσταντινούπολιν. Μαθὼν λοιπὸν ὁ αὐτοκράτωρ τὴν ἀπόκρυφον φυγὴν αὐτῶν καὶ τὸ μὲν φοβηθεὶς μὴ ἀκολουθήσωσι τὸ παράδειγμα ἐκείνων καὶ πολλοὶ ἄλλοι, τὸ δὲ καὶ θέλων νὰ στενοχωρήσῃ ἔτι περισσότερον τοὺς παρακωλύοντας αὐτὸν ἀπὸ τῆς ἐκπληρώσεως τῶν σκοπῶν οὓς προέθετο ἀπεφάσισε τὴν μετάθεσιν τῆς συνόδου.
Μετά τινας ἡμέρας κελεύσει τοῦ βασιλέως ἐκλήθησαν εἰς τὸν οἶκον τοῦ Πατριάρχου πάντες οἱ ἀρχιερεῖς καὶ κληρικοί. Ὅτε δὲ συνῆλθεν ὁ αὐτοκράτωρ, ὅστις παρίστατο λαβὼν τὸν λόγον εἶπεν αὐτοῖς, ὅτι ὁ Πάπας στερεῖται χρημάτων, καὶ ὅτι ἀνήγγειλεν αὐτῷ ὅτι συνεφώνησε μετὰ τῶν Φλωρεντιανῶν, ἵνα δανείσωσιν αὐτῷ χρήματα· ζητεῖ λοιπὸν ἵνα μεταβῶμεν καὶ ἡμεῖς μετ᾿ αὐτοῦ εἰς Φλωρεντίαν. Οἱ δὲ ἀρχιερεῖς δυσχεραίνοντες ἀπήντησαν εἰς ταῦτα τὰ ἑξῆς: «διατί μέλλομεν ἀπελθεῖν ἐκεῖ; τί δύνανται οἱ Λατῖνοι ποιῆσαι ἐν Φλωρεντίᾳ ὃ οὐ δύνανται ᾧδε; τί οὐκ εἴπομεν ᾧδε, ἵνα εἴπωμεν αὐτὸ ἐκεῖ; Ἆρά ἐστιν ἐλπίς, ὅπως ἐκβάλωσι τὴν προσθήκην ἀπὸ τοῦ Συμβόλου; ἢ ἡμᾶς βούλονται πεῖσαι δέξασθαι αὐτὴν ἐν τῷ Συμβόλῳ ἡμῶν; Ταῦτά εἰσιν ἀδύνατα ἐπ᾿ ἀμφοτέροις τοῖς μέρεσι· διὸ οὐ πρέπει ἡμᾶς ἀπελθεῖν ἀλλαχοῦ». Ἀλλ᾿ ὁ Πάπας ἀπειλῶν τρόπον τινὰ αὐτοὺς ἔλεγεν: «Ἐπίστασθε ἀκριβῶς ὅτι οὐδὲν ἔχω δώσειν ὑμῖν ἐν Φερράρᾳ ἐπειδὴ ἐξ ὅσων ἠλπίζομεν οὐδὲ ἓν εὐοδοῦται. Λοιπὸν οἱ Φλωρεντῖνοι δανείζουσιν ἡμῖν τεσσαράκοντα χιλιάδας χρυσίνων, ὅπως μεταθέσωμεν ἐκεῖσε τὴν σύνοδον. Ἀκολουθήσατέ μοι γοῦν, ἵνα ἀπέλθωμεν εἰς Φλωρεντίαν καὶ ὑπόσχομαι δώσειν ὑπὲρ βοηθείας τῆς Κωνσταντινουπόλεως χρυσίνων χιλιάδας δώδεκα καὶ τριήρεις δύο· ὑμῖν δὲ ὅσα φλωρία χρεωστῶ (ἐχρεώστει δὲ σιτηρέσιον πέντε μηνῶν) καὶ μπάγκον εἰς τὸ ἑξῆς λαμβάνειν ἀνελλιπῶς κατὰ μῆνα τὸ διατεταγμένον ὑμῖν». Μετὰ ταῦτα εἶπεν ὁ Βασιλεὺς αὐτοῖς ὅτι δὲν δυνάμεθα νὰ ζητήσωμεν ἔξοδον καὶ τριήρεις παρ᾿ αὐτῶν, ἐὰν μὴ ἀκολουθήσωμεν αὐτοῖς, ἔνθα αἱ ἔξοδοι καὶ τὰ ἀναλώσιμα; Δότε γνώμην ἐπὶ τοῖς προκειμένοις ἢ νὰ λάβωμεν τὴν δόσιν ταύτην τοῦ Πάπα καὶ ἀπέλθωμεν εἰς Φλωρεντίαν, ἢ νὰ παραιτησώμεθα αὐτὸν καὶ ἀπέλθωμεν εἰς τὴν πατρίδα ἡμῶν· πλὴν σκέψασθε πῶς μέλλομεν ἀπελθεῖν καὶ ἐὰν ἔχωμεν ἔξοδον καὶ ἐὰν ἔχῃ βοήθειαν ἡ Κωνσταντινούπολις.
Ταῦτα ἀκούσαντες οἱ ἡμέτεροι ἐταράχθησαν, ὡς εἰκός, καὶ μάλιστα διότι οὔτε νὰ ἐπιστρέψωσιν οἴκαδε ἐπετρέπετο αὐτοῖς, οὔτε ἐλπίδα τινὰ εἶχον ἵνα βελτιώσωσι τὴν οἰκτρὰν αὐτῶν θέσιν ἐφ᾿ ὅσον εἰς Φερράραν διέμενον, ἅμα δὲ ἐφοβοῦντο μὴ εἰς Φλωρεντίαν μεταβαίνοντες τὰ αὐτὰ καὶ ἐκεῖ εὕρωσι προσκόμματα καὶ στενοχωρίας, ὅθεν καὶ ἐζήτουν τὴν τοῦ Βασιλέως αὐτῶν γνώμην περὶ τοῦ πρακτέου. Ἀλλὰ καὶ ὁ αὐτοκράτωρ τὴν αὐτὴν σχεδὸν μετὰ τοῦ Πάπα ἐκφέρων γνώμην εἰς οὐδὲν χρήσιμος ἐφαίνετο αὐτοῖς διότι ἀπολογούμενος ἔλεγεν ὅτι καὶ αὐτὸς ὁ ἴδιος ὑπεῖκεν εἰς τὴν ἀνάγκην πρῶτον μὲν διότι ἐλλείπουσι τὰ πρὸς ἐπάνοδον ἀναγκαῖα, εἶτα δὲ διότι οὕτως ἀπολεσθήσεται πᾶσα ἐλπὶς βοηθείας ὑπὲρ τοῦ Γένους καὶ τῆς κινδυνευούσης Κωνσταντινουπόλεως. Καὶ οὕτως ἐκύρωσαν τὴν ἐκ Φερράρας εἰς Φλωρεντίαν μετάθεσιν τῆς Συνόδου ἐκ τῆς ὁποίας καὶ Φλωρεντινὴ σύνοδος ὠνομάσθη τὸ ἀποστατικὸν ἐκεῖνο καὶ ἀντίχριστον συνέδριον. Μετὰ δὲ τὴν ἀπόφασιν ταύτην ἐδόθη αὐτοῖς τὸ σιτηρέσιον ὄχι ὅμως ὅλον τὸ καθυστερούμενον ποσόν, ἀλλὰ τεσσάρων μόνον μηνῶν. Ἰδοὺ διὰ ποίων τρόπων προὐχώρει τὸ μιαρὸν ἐκεῖνο συνέδριον. Ἐζήτησαν δὲ ἔτι οἱ Λατῖνοι ἵνα ἡ μετάθεσις βεβαιωθῇ δι᾿ ὅρου συνοδικοῦ ἀναγνωσθησομένου ἐν τῷ Ναῷ τῆς ἐπισκοπῆς· συνέθεσαν λοιπὸν γραμμάτιον καὶ συναθροισθέντων πάντων ἐν τῷ Ναῷ τῆς ἐπισκοπῆς τῇ 16 Ἰανουαρίου τοῦ ἔτους 1439 ἀνέγνωσαν αὐτὸ ἀπὸ τοῦ ἄμβωνος ὁ μὲν Δωρόθεος Μυτιλήνης Ἑλληνιστί, ὁ δὲ Γραδένσης ἀρχιεπίσκοπος Λατινιστὶ ἔχον ᾧδε:
«Εὐγένιος ἐπίσκοπος δοῦλος τῶν δούλων τοῦ Θεοῦ εἰς διηνεκῆ μνήμην.
Γέγονε Σύνοδος Οἰκουμενικὴ ἐν τῇ Φερραρίᾳ καὶ ἐμέλλομεν πληρῶσαι ταύτην καὶ τελειώσαι ἐν αὐτῇ. ἐπειδὴ δὲ λοιμὸς θανάτου συνέχει αὐτήν, καὶ ταῦτα ἐν καιρῷ χειμῶνος, μή ποτε ἐπικρατήσῃ καὶ ἐν καιρῷ ἔαρος κατὰ τοὺς νόμους καὶ κανόνας ἡμῶν μετατιθέαμεν τὴν σύνοδον ταύτην ἀπὸ τῆς Φερραρίας εἰς τὴν Φλωρεντίαν, πόλιν ἐλευθέραν καὶ εἰρηνικήν, εὐάερόν τε καὶ ὑγιῆ».
Ταῦτα τῶν ἀρχιερέων ἀναγνωσάντων, ἐλύθη ἡ ἐν Φερράρᾳ σύνοδος, ὅπως μετατεθῇ εἰς Φλωρεντίαν, οὐχὶ διότι τὴν Φερράραν κατεῖχε λοιμὸς θανάτου, ὡς ὁ Πάπας ψευδόμενος ἔλεγεν, διότι ὁ λοιμὸς εἶχε παύσει, ὡς λέγει ὁ Συρόπουλος, δύο μῆνας πρὸ τῆς μεταθέσεως· ἀλλ᾿ ἵνα διὰ στερήσεων καὶ ταλαιπωριῶν ἀναγκάσωσι τοὺς Ἕλληνας νὰ δεχθῶσι τὴν ἕνωσιν καθὼς τὰ πράγματα ἀκολούθως ἀπέδειξαν.
Καθ᾿ ὅλον τὸν ἐν Φερράρᾳ πολύμηνον ἀγῶνα, ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος ὡς ἐκ τῶν ἐκτεθέντων ἐξάγεται ἀνεδείχθη ἀκαταγώνιστος τοῦ ὀρθοδόξου δόγματος ὑπέρμαχος μετὰ πάσης θεολογικῆς ἀκριβείας ἀκαταμαχήτως ἐρίζων πρὸς τοὺς Λατίνους καὶ πρὸς τὸν Καρδινάλιον Ἰουλιανόν, ὅστις συχνότατα τὸν λόγον ὑπὲρ τοὺς ἄλλους ἐλάμβανε. Οἱ δὲ Λατῖνοι Ἐπίσκοποι, οἵτινες προσῆλθον εἰς τὴν σύνοδον ταύτην πρὸς ἐξαπάτησιν καὶ ἐξαγορὰν τῶν συνειδήσεων, ὁμολογοῦντες ἐν τῇ ἀρχῇ τοῦ λόγου, ὅτι ἀπὸ τῆς Γραφῆς καὶ τῶν Πατέρων φθέγξονται, κατέφευγον εἶτα ἐξ ἀδυναμίας καὶ ἐλλείψεως ἐπιχειρημάτων εἰς σχολαστικὰς μικρολογίας, μὴ διστάζοντες νὰ ἐπικαλῶνται ἐνίοτε τὰς παρ᾿ αὐτῶν προσαγομένας καὶ σκοπίμως διεφθαρμένας μεταφράσεις. Διέκοπτον τὰς συζητήσεις, ὅτε ἔβλεπον καὶ τὰς ἑαυτῶν πεποιθήσεις κλονιζομένας, καὶ ἀνέβαλλον τὰς συνεδριάσεις ἐπὶ μακρὸν πρὸς χρῆσιν δολίων μέσων. Καὶ αὐτὴ ἡ τῶν χρημάτων διανομὴ ἐχρησίμευεν εἰς τὰς χεῖρας τοῦ Πάπα ὡς ὅπλον πρὸς διαφθορὰν τῶν συνειδήσεων, διότι τοσοῦτον πολλάκις ἐπεβραδύνετο ἡ τῶν συμφωνηθέντων καταβολὴ ὥστε πολλοὶ τῶν ἡμετέρων Ἐπισκόπων καὶ λαϊκῶν, εἰς τὴν ἐσχάτην περιελθόντες ἔνδειαν ἠναγκάζοντο νὰ πωλῶσι τά τε ἔπιπλα καὶ ἐνδύματα αὐτῶν, ὅπως πορισθῶσι διὰ τοῦ ἀντιτίμου τὰ πρὸς τὸ ζῆν.
Τῇ οὖν δεκάτῃ τοῦ Ἰανουαρίου ἐξῆλθεν ὁ Πάπας τοῦ παλατίου αὐτοῦ μετὰ παρρησίας καὶ φαντασίας πολλῆς, καὶ ἐκάθισεν ἐπὶ τοῦ ἵππου φορῶν τὴν μίτραν αὐτοῦ καὶ μανδύαν πολυτελῆ, καὶ κύκλῳ αὐτοῦ λαμπάδες πολλαί· ὁ δὲ τῆς πόλεως τοπάρχης ὁ Μαρκέσιος τὰ χαλινὰ τοῦ ἵππου κρατῶν πεζὸς ὥδευεν, ἕως οὗ ἐξῆλθε τῆς πόλεως· καὶ καρδινάλιοι καὶ πάντες οἱ Ἐπίσκοποι οἱ μὲν ἔνθεν, οἱ δὲ κἀκείθεν ἠκολούθουν μετὰ τῶν ἵππων αὐτῷ· εἶτα ὁ στρατὸς προάγοντες καὶ ἀκολουθοῦντες πλῆθος πολύ· ταύτης τῆς τάξεως γενομένης ἐξῆλθεν ὁ Πάπας τὰ τείχη τῆς Φερράρας, καὶ εἰς τὴν Μονὴν τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου ἀπῆλθε, ἦν γὰρ ἡ μνήμη τοῦ Ἁγίου τῆς Μονῆς· ἡ δὲ Μονὴ ὑπῆρχεν ἀσκητήριον γυναικῶν κάλλιστον καὶ χωρητικὸν ἔχον παλάτια καὶ τρικλίνους εἰς καταμονὴν ἀρχόντων πολλῶν. Μείνας οὖν ὁ Πάπας ἐν τῷ Μοναστηρίῳ καὶ ἕωθεν ἀναστὰς τῇ δεκάτῃ ἑβδόμῃ του μηνὸς ἤρξατο πλέειν τὴν πρὸς Φλωρεντίαν ὁδόν. «Μηνὶ Φεβρουαρίῳ, τῇ δεκάτῃ τρίτῃ, ἦλθεν ὁ Βασιλεὺς λαμπρᾶς αὐτῷ γενομένης ὑπαντῆς, κοσμίας καὶ περιφανοῦς. Ἦλθον γὰρ οἱ αὐθένται πεζοὶ περιπατοῦντες ἕως τῶν πυλῶν τῆς πόλεως, καὶ ἀπήντησαν αὐτῷ· ἦλθον πάντες οἱ Καρδινάλιοι, καὶ ὁ χορὸς ἅπας τῶν εὐγενῶν ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν. Οἱ μὲν ἀπήντων, οἱ δὲ ἐξεδέχοντο, οἱ δὲ ἵσταντο, οἱ δὲ ἄλλοι ἠρώτων τί ἐστι· καὶ οἱ μὲν ἐν τῇ ὁδῷ, οἱ δὲ ἐν τῇ ἀγορᾷ, ἄλλοι ἐν τοῖς τείχεσιν, ἕτεροι δὲ ἀπὸ τῶν θυρίδων καὶ τῶν ἐξάτων, καὶ ὁμοῦ ἐσείσθη πᾶσα ἡ πόλις τῇ προπομπῇ, καὶ τοῖς ὀργάνοις καὶ τοῖς ἤχοις τῶν σαλπίγγων· τῇ δὲ δευτέρᾳ ἡμέρᾳ ἠξίωσαν αὐτὸν ὅπως παραγένηται ἐν οἴκῳ τιμίῳ, καὶ θεωρῇ τὰ ὑπ᾿ αὐτὸν γινόμενα θέατρα ἐν τῷ ἱπποδρομίῳ, ὃ ἦν προκατεσκευασμένον πλησίον τοῦ οἴκου διὰ τὸν βασιλέα θεωρεῖν. Παραδρομὴν δὲ ἡμερῶν τριῶν νύκτωρ προσελάσαντες τῇ Φλωρεντίᾳ καὶ οἱ Ἀρχιερεῖς μετὰ τοῦ Πατριάρχου, ἔμειναν ἔξω τῆς πόλεως ἐν Μοναστηρίῳ τινὶ καὶ πανδοχείοις, τῇ δὲ ἐπαύριον ἐξῆλθον εἰς ἀπάντησιν τοῦ Πατριάρχου Καρδινάλιοι δύο ἀρχιεπίσκοποι καὶ ἐπίσκοποι ὡσεὶ τριάκοντα καὶ ἄλλος πολὺς λαός, καὶ ἀπαντήσαντες αὐτῷ εἰσήγαγον εἰς Φλωρεντίαν. Ὤχετο δὲ ὁ Πατριάρχης ἐν μέσῳ Καρδιναλίων μετὰ τιμῆς μεγάλης καὶ πάντες ἀπῆλθον ὀψικεύοντες τὸν Πατριάρχην ἕως τοῦ ἡτοιμασμένου αὐτῷ οἴκου· ὃν ἐκεῖσε καταλίποντες ἀπῆλθον καὶ οἱ συνακολουθοῦντες Ἀρχιερεῖς ἕκαστος ὅπου ἂν ἡτοίμασται αὐτῷ»([86]). Ἀλλὰ καὶ ἡ εἰς Φλωρεντίαν μετάβασις κατ᾿ οὐδὲν τὴν τοῦ Πάπα διαγωγὴν μετήλλαξεν, ἕως οὗ τέλος ἐπέτυχε τοῦ δολίου αὐτοῦ σκοποῦ ὃν ἀπὸ πολλοῦ ἐμελέτα καὶ ἐπεδίωκε.
Μετὰ τὴν εἰς Φλωρεντίαν ἀποδημίαν ἀναπαυθέντες ἐπί τινα χρόνον, συνῆλθον ἐν τῷ Παλατίῳ τοῦ Πάπα τῇ 26 Φεβρουαρίου τῇ Πέμπτῃ τῆς β´ ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν καὶ ἤρξαντο τῶν διαλέξεων, ὄχι πλέον περὶ τοῦ ζητήματος ἂν καλῶς ἢ κακῶς ἐγένετο ἡ εἰς τὸ ἅγιον Σύμβολον γενομένη προσθήκη ἀλλὰ περὶ τοῦ δόγματος αὐτοῦ ὡς πρὸ πολλοῦ μετ᾿ ἄκρας σπουδῆς οἱ παπισταὶ ἐζήτουν, ἤτοι περὶ τοῦ ζητήματος ἂν ἀληθῶς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεται καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἢ οὐ.
Οἱ Λατῖνοι οἵτινες εἶχον ἡττηθῆ καταφανῶς ἐν τῷ ζητήματι τῆς προσθήκης, κατέστησαν δὲ ἀναπολόγητοι καὶ αὐτοκατάκριτοι ἐκ τῆς ἀναγνώσεως τῶν ὅρων τῶν ἁγίων Οἰκουμενικῶν συνόδων, αἵτινες ἐθέσπισαν τὸ ἀμετάβλητον τοῦ Ἱεροῦ Συμβόλου, ἀναθέματι βαρυτάτῳ καθυποβαλοῦσαι πάντα τὸν τολμήσοντα νὰ προσθέσῃ ἔστω καὶ ἓν ἰῶτα ἢ μίαν κεραίαν, βαρέως τὴν ἧτταν (ἣν ἄλλως τε καὶ πολλοὶ τῶν δυτικῶν ὡς ἀνωτέρω ἐρρέθη ὡμολόγησαν) φέροντες ἠγωνίσθησαν μετὰ μεγάλου ζήλου, ὅπως τοὐλάχιστον ὑπερισχύσωσιν ἐν τῷ περὶ τῆς ἀληθείας τοῦ δόγματις ἀγῶνι. Πρὸς τοῦτο δὲ δὲν ἐδίστασαν νὰ προβῶσι μὲν εἰς παρερμηνείας πολλῶν τῆς ἱερᾶς γραφῆς χωρίων, νὰ προσαγάγωσι δὲ πολλὰ χωρία δυτικῶν τῆς Ἐκκλησίας πατέρων στρεβλωθέντα καὶ πλαστογραφηθέντα ὑπ᾿ αὐτῶν ὅπως ἀποδείξωσιν, ὅτι καὶ ἐν τῇ ἀρχαιότητι πολλοὶ πατέρες τῆς Δύσεως οὕτως ἐδογμάτιζον. Εἰς τὰς ἐν τῷ παλατίῳ τοῦ Πάπα συγκροτηθείσας ἑπτὰ συνεδρίας, ἐν αἷς τὰ περὶ τοῦ ζητήματος τούτου συνεζητήθησαν, τοσοῦτον ἀνέπτυξε ζῆλον ὁ ἱερὸς Μᾶρκος ὁ διαπρεπὴς ἱεράρχης τῆς Ἐφέσου, οὗ ἡ γνώμη μέγιστον εἶχε κῦρος καὶ διότι ἦτο ὡρισμένος τοποτηρητὴς τῶν τῆς Ἀνατολῆς Πατριαρχῶν, μετὰ τοιούτου σθένους ἠγωνίσθη, ὥστε αὐτὸς μόνος ἐφαίνετο ἐλέγχων τὰς τῶν Δυτικῶν παρεξηγήσεις, καὶ κρατερῶς ὑπεραμυνόμενος τῶν δγμάτων τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως, καθ᾿ ἃ βεβαιοῖ καὶ ὁ σοφὸς Σχολάριος γράφων περὶ αὐτοῦ, «ὑπερήσπιζε τῆς Πατρίου δόξης ἐν μέσοις Λατίνοις μόνος, ἡμῖν γὰρ τοῖς ὀφείλουσι συμμαχεῖν ἀντὶ τοιούτων φεῦ! πολεμίοις ἐκέχρητο». Ὁ αὐτοκράτωρ βλέπων τοὺς ἀγῶνας τοῦ ἱεροῦ Μάρκου καὶ τοῦ Ἡρακλείας Ἀντωνίου, οἵτινες ἀπαντῶντες περιῆγον εἰς στενοχωρίαν τοὺς Λατίνους, οἵτινες δὲν ἠδύναντο νὰ ἀπαντήσωσι εἰς τὰ παρ᾿ αὐτῶν λεγόμενα ἀφῆκε τὰς συζητήσεις, καὶ ἤρξατο σκεπτόμενος περὶ τῆς ἐξευρέσεως τρόπου καθ᾿ ὃν θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ ἐπέλθῃ ἡ ποθουμένη ἕνωσις.
Παυσαμένων τῶν διαλέξεων, παρουσίασαν οἱ Λατῖνοι τὰ ρητὰ ἐκεῖνα τῶν ἐν ἀμφοτέραις ταῖς Ἐκκλησίαις δεκτῶν ὡς Ἁγίων πατέρων τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας, τὰ λέγοντα δῆθεν ὅτι τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεται καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ καὶ κατ᾿ ἀκολουθίαν εἶπον εἰς τοὺς ἡμετέρους, ἀπαντήσατε εἰς αὐτὰ καὶ ἀμέσως ἀνεχώρησαν εἰς τὰ ἴδια ἀναμένοντες τὴν ἀπολογίαν αὐτῶν. Ὁ δὲ Βασιλεὺς κατὰ πρῶτον εἶπεν, ὅτι ὤφειλον νὰ συντάξωσι τὴν ζητηθεῖσαν ἀπολογίαν, ἀλλὰ τὸ βάρος τοῦτο πάλιν εἰς τὸν μέγαν τοῦτον διδάσκαλον ἀνέθηκεν, ὅστις ὅμως ἀπεκρίθη εἰς τὸν Βασιλέα: «Ὁρῶ ὡς αἱ τοιαῦται διαλέξεις πέρας οὐχ ἕξουσί ποτε, οὔτε τι ἀγαθὸν προξενήσουσιν ἡμῖν, διὸ οὐδὲ προαιροῦμαι λέγειν εἰκῇ καὶ μάτην διαμάχεσθαι· ἐπεὶ καὶ χάριν τοῦτο ἔλαβον παρὰ τῆς ἁγίας σου Βασιλείας ἔνδοσιν ἵνα εἴπω, ὅσα ἐν τῇ τελευταίᾳ ὁμιλίᾳ εἴρηκα καὶ παύσομαι· εἰ οὖν ὁρίζεις, καὶ ἕτερός τις δότω ἀπολογίαν». Ἀλλὰ τίς ἦτο ἱκανὸς καὶ ἐφάμιλλος αὐτοῦ, ὥστε νὰ καθέξῃ τὸν ἐκείνου τόπον; Ὁ δὲ αὐτοκράτωρ ὅστις ὅλως διόλου ἀπέβλεπε πρὸς ἕνωσιν καὶ ὄχι πρὸς διάστασιν καὶ χωρισμόν, ἐπειδὴ ἐσκέφθη ὅτι, ἐὰν ἠνάγκαζε τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον, ἵνα κάμῃ τὴν ἀπόκρισιν ἤθελεν οὗτος γράψει ὡς ἐγίνωσκε καὶ ἤθελεν ἀποκριθῆ ὅτι τὰ ρητὰ ἐκεῖνα ἡ Ὀρθόδοξος Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία δὲν παραδέχεται ὡς ψευδεπίγραφα καὶ διεφθαρμένα μετέβαλε γνώμην καὶ διὰ τοῦτο δὲν ἐπέτρεψε τοῦ λοιποῦ οὐδεμίαν διάλεξιν καὶ μόνον τρόπον ἑνώσεως ἐζήτει νὰ εὕρῃ, ἐφ᾿ ᾧ καὶ ἤρχισαν μυστικὰ συμβούλια νὰ συγκροτῶνται καθ᾿ ἑκάστην.
Τὰ συμβούλια ταῦτα ἤρξαντο γινόμενα ἐν τῷ κελλίῳ τοῦ Πατριάρχου, ἐν τούτοις δὲ παντὶ τρόπῳ ἐζητεῖτο παρὰ τοῦ αὐτοκράτορος καὶ τῶν περὶ αὐτὸν λατινοφρόνων τρόπος ἑνώσεως. Ἐν ταῖς κατ᾿ ἰδίαν ἐκείναις συνελεύσεσι σπουδαῖον διεδραμάτιζον μέρος, ὁ Ρωσσίας Ἰσίδωρος, ὁ Νικαίας Βησσαρίων, οἵτινες βραδύτερον ἀνήχθησαν εἰς τὸ τοῦ Καρδιναλίου ἀξίωμα, καὶ ὁ πνευματικὸς τοῦ βασιλέως Γρηγόριος ὅστις εἶχε προαχθῆ εἰς πρωτοσύγκελον, ἵνα δοθῇ περισσότερον κῦρος τοῖς λόγοις αὐτοῦ. Μετ᾿ αὐτῶν λοιπὸν συμβουλευόμενος νὰ εὕρῃ τρόπους ἑνώσεως, ἠγάπα αὐτοὺς καὶ ἐτίμα καὶ πάσης εὐμενείας καὶ ἀποδοχῆς ἠξίου· ἐνῷ οἱ λέγοντες ὅτι δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ ἑνωθῶμεν ἄλλως ἐκτὸς ἂν ἤθελε τοῦ ἱεροῦ συμβόλου ἀφαιρεθῆ ἡ προσθήκη, ὠνειδίζοντο, κατεφρονοῦντο καὶ ὑβρίζοντο ὡς ἀπειθεῖς καὶ μὴ συνεργοῦντες εἰς τοὺς ἑνωτικοὺς τρόπους μηδὲ τὸ καλὸν ἀγαπῶντες, ὅπερ μετὰ τὴν ἕνωσιν ἔμελλε νὰ γίνῃ παρὰ τοῦ Πάπα εἰς τὸ γένος καθ᾿ ἃ ἐφρόνουν. Ὅθεν καὶ συναχθέντων πάντων ἡμέραν τινὰ προστάγματι Βασιλικῷ, ὁ Βασιλεὺς ἐδημηγόρησεν εἰπὼν ἐν τέλει ὅτι εἰς τὸ ἑξῆς, ἐάν τις ἤθελεν ἐναντιωθῆ εἰς τὸν τῆς ἑνώσεως τρόπον, ἤθελε αὐστηρῶς τιμωρηθῆ διὰ τὴν ἀπείθειαν αὐτοῦ.
Εὐθὺς δὲ μετὰ τὸ πέρας τῆς ἀγορεύσεως αὐτοῦ τῆς αὐστηροτάτης ὁ αὐτοκράτωρ ἠρώτησε τοὺς παρόντας ἂν ἔκρινον καλὸν νὰ γένηται ἡ ἕνωσις μετὰ τῶν Λατίνων ἐπὶ τῇ βάσει ρητοῦ τινος τοῦ Ἁγίου Μαξίμου ἐν τῇ πρὸς τὸν Μαρῖνον ἐπιστολῇ εὑρισκομένου ἐν ᾗ περιπτώσει ἤθελον καὶ οἱ Δυτικοὶ παραδεχθῆ αὐτό. Εἰς τὴν ἐρώτησιν ταύτην ἔσπευσαν ἀμέσως ν᾿ ἀπαντήσωσιν ὁ Νικαίας Βησσαρίων, ὁ Ρωσσίας Ἰσίδωρος καὶ ὁ πρωτοσύγκελος Γρηγόριος δηλοῦντες, ὅτι ἐθεώρουν τοῦτο καλὸν καὶ τὰ μάλιστα συμφέρον, προσεπάθουν δὲ νὰ πείσωσι καὶ τοὺς λοιποὺς περὶ τούτου. Τότε ὅμως ἀντέστη καὶ πάλιν ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος εἰπών, ὅτι τοῦτο οὐδόλως ἦτο ὀρθόν, διότι οἱ Δυτικοὶ ἤθελον ἐξακολουθήσει δοξάζοντες βραδύτερον τὸ ἐναντίον καὶ ἐμμένοντες εἰς τὴν πλάνην αὐτῶν ἣν καὶ ἐπ᾿ Ἐκκλησίας ἐδίδασκον. Ἡμεῖς, εἶπεν ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος, οὐδόλως ἐξεκλίναμεν τῆς ἀρχαίας διδασκαλίας οὐδὲ ἐκαινοτομήσαμεν, ἀλλὰ τηροῦμεν ἀλώβητα τὰ ὑπὸ τῶν πατέρων παραδοθέντα ἡμῖν, ἐὰν λοιπὸν οἱ Δυτικοὶ ἐπιθυμῶσι νὰ ἑνωθῶσι μεθ᾿ ἡμῶν ὀφείλουσι νὰ ὁμολογήσωσι σαφῶς καὶ ἄνευ περιστροφῶν τὴν εἰς τὰ δόγματα τῆς ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας πίστιν αὐτῶν, καὶ νὰ ἀποκηρύξωσι πάσας τὰς καινοτομίας αὐτῶν, καὶ ἰδίᾳ ν᾿ ἀφαιρέσωσιν ἐκ τοῦ ἱεροῦ Συμβόλου τὴν προσθήκην. Διότι οὕτω μόνον θὰ καθίστατο δυνατὴ ἕνωσις ἀκίνδυνος. Ἡ τοιαύτη τοῦ ἱεροῦ Μάρκου παρρησία τοσοῦτον ἠρέθισε τοὺς περὶ τὸν αὐτοκράτορα λατινόφρονας, ὥστε οὗτοι ἐπετέθησαν μετὰ δριμύτητος τοιαύτης κατὰ τοῦ ἱεροῦ Μάρκου, ὥστε ἠναγκάσθη ὁ Ἡρακλείας νὰ ἐπιτιμήσῃ αὐτοὺς ὡς λαλοῦντας λίαν ἐμπαθῶς. Ὁ Νικαίας ὅμως ἐκ τῆς παρατηρήσεως ταύτης ἔτι μᾶλλον ὀργισθεὶς καθύβρισεν αὐτὸν διὰ χυδαιοτάτων ὕβρεων, ἃς ἐξέφερεν ὑπὸ τὴν προστασίαν τοῦ αὐτοκράτορος ἐπιβαλόντος σιγὴν τῷ Ἡρακλείας, ἵνα διὰ τοῦ τρόπου τούτου πτοηθῶσι πάντες καὶ οὕτω διὰ τῶν ἀπειλῶν κατορθωθῇ ἡ ἕνωσις([87]).
Ἐν ἑτέρᾳ δὲ συνεδρίᾳ θελήσας ὁ Γεμιστὸς νὰ εἴπῃ τι ὑπὲρ τοῦ ἁγίου Μάρκου τοσοῦτον ἀναιδῶς ὑπὸ τοῦ Τραπεζουντίου Ἀμηρούτζη ἐνεπαίχθη, ὥστε ἐσιώπησεν. Οἱ αὐθάδεις οὗτοι ἐγίνοντο καθ᾿ ἑκάστην αὐθαδέστεροι, διότι οὔτε ὁ Αὐτοκράτωρ οὔτε ὁ Πατριάρχης ἐπέπληξεν αὐτοὺς διὰ τὸν ἀναιδῆ τρόπον αὐτῶν. Ἐν ἑτέρᾳ συνελεύσει ἀνέγνω ὁ Νικαίας ρητά τινα τοῦ ἁγίου Κυρίλλου καὶ Ἐπιφανίου, τῶν μὲν τὰς ἀρχὰς ἀφαιρῶν, τῶν δὲ περικόπτων τὰ τέλη, θέλων διὰ τούτων ν᾿ ἀποδείξῃ τὴν ἐκπόρευσιν τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ· ἐδημηγόρησε δὲ καὶ ὁ Βασιλεὺς εἰπών.
Ἡμεῖς πατέρες ἅγιοι, ἤλθομεν ὅπως δήποτε ἐν τῇ Φραγγίᾳ· καὶ ἐγὼ οὐδὲ πρῶτος μόνος ἠρξάμην ταύτης τῆς ὑποθέσεως, ἀλλ᾿ ἐνθυμεῖσθε ὅτι ὁ πατήρ μου ὁ Βασιλεὺς ἀπὸ τοῦ καιροῦ, ὅτε ἦν ἐν τῷ ἑξαμιλίῳ, ἀπέστειλε τὸν εὐδαίμονα Ἰωάννην ἐκεῖνον εἰς Ἰταλίαν καὶ ἤρξατο τοῦ τοιούτου ἔργου, ἐπίστασθε γὰρ ἀκριβῶς τὸν πατέρα μου καὶ τὴν γνῶσιν καὶ τὴν πρᾶξιν αὐτοῦ· ὅτι οὐ μόνον ὑπῆρχεν ἄριστος φιλόσοφος, ἀλλὰ καὶ τῶν δογμάτων τῆς Ἐκκλησίας λεπτότατος ἐξηγητής· εἶχε δὲ καὶ συνήγορον τὸν Πατριάρχην ἐκεῖνον Εὐθύμιον, τὸν ὄντως ἐνάρετον καὶ θεολόγον ἀκρότατον· τοσοῦτοι δὲ καὶ τηλικοῦτοι ὑπάρχοντες, οὐκ ἐνενόησαν τοῦ τοιούτου μόνον ἔργου τὴν ἐπιχείρησιν ἀλλὰ καὶ ἤρξαντο καὶ ἐπεθύμουν τελειῶσαι αὐτὸ([88]). Ὁ καιρὸς δὲ ἐνεπόδισε τοῦτο· ἔφθασε δὲ τὸ ἔργον καὶ ἕως ἡμῶν ὅτι καὶ τριήρεις καὶ ἐξόδους ἔστειλαν, καὶ ὅτι ᾐτήσαντο τὸ ἔργον μετὰ πολλῆς τῆς ὁρμῆς. Ταῦτα εἰδότες ἐγώ τε καὶ ὁ Πατριάρχης συνήξαμεν ὑμᾶς πάντας καὶ ἤλθομεν ἕως ᾧδε· πλημμελεῖ οὖν ὁ καιρός, καὶ οὐδέν τι ἐποιήσαμεν· μνήσθητε τοίνυν τοῦ ἡμετέρου οἴκου, ὅπως κινδυνεύει ἐν μέσῳ τῶν ἀσεβῶν, καὶ ἐὰν συμβῇ τι, οἴμοι πόσον τὸ δεινόν· ἔχω ὅτι ὁ διωγμὸς μέλλει γενέσθαι πολλῷ χείρων τοῦ ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ Μαξιμιανοῦ· διὸ καὶ ὀφείλομεν καταλεῖψαι τὰς διαλέξεις καὶ τὰς φιλονεικίας καὶ εὑρεῖν τι μέσον καὶ χωρῆσαι εἰς αὐτό. Ταῦτα τοῦ Βασιλέως εἰπόντος ἐλύθη ἡ συνάθροισις, ἥτις ἐγένετο ἐν τῷ κελλίῳ τοῦ Πατριάρχου.
Τῇ 21 λοιπὸν Μαρτίου μηνὸς ἡμέρᾳ Σαββάτῳ συνῆλθον ἐν τῷ παλατίῳ τοῦ Πάπα οἱ ἡμέτεροι (αὕτη δὲ ἦτο ἡ εἰκοστὴ τετάρτη τῶν ἐν Φλωρεντίᾳ συνεδριάσεων), τοῦ ἱεροῦ Μάρκου καὶ τοῦ Ἡρακλείας Ἀντωνίου μὴ παρόντων, κατὰ τὴν τοῦ Βασιλέως ἐντολήν, διότι ὁ Βασιλεὺς ἐπεδίωκε τὴν ἐξεύρεσιν τρόπου ἑνώσεως καὶ οὐχὶ τὴν ἐξακολούθησιν τῶν συζητήσεων καὶ φιλονεικιῶν.
Ὁ Πάπας καὶ οἱ περὶ αὐτὸν βλέποντες τὴν μεγάλην βραδύτητα, ἀπεφάσισαν νὰ προβῶσιν εἰς ἐκβιαστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀνατολικῶν καὶ πρὸς τοῦτο ἀπέκοψαν πάλιν τὸ κατὰ τὰς συμφωνίας χορηγούμενον αὐτοῖς σιτηρέσιον, ὅπως βίᾳ ἀναγκασθῶσιν ὑπὸ πείνης καὶ τῶν στερήσεων νὰ σπεύσωσιν εἰς τὴν λύσιν τοῦ ζητήματος τῆς ἑνώσεως. Ἡ ἐφαρμογὴ τοῦ μέτρου τούτου εἰς μεγίστην περιήγαγεν ἀπορίαν ἰδίᾳ τοὺς δορυφόρους τοῦ βασιλέως ἀναγκασθέντας νὰ πωλήσωσι καὶ αὐτὰ τὰ ὅπλα αὐτῶν πρὸς πορισμὸν τῶν πρὸς τὸ ζῆν. Ἐκ τῆς παρατάσεως δὲ τῆς τοιαύτης καταστάσεως ὀργισθέντες τέλος μετέβησαν παρὰ τῷ μεγάλῳ πρωτοσυγκέλῳ Γρηγορίῳ, ὅστις ἐγίνωσκον καλῶς, ὅτι εἶχε στενοτέρας σχέσεις μετὰ τοῦ βασιλέως καὶ ὡς ἐκ τούτου ἠδύνατο νὰ ἐκφρασθῇ ἐνώπιον αὐτοῦ μετὰ θάρρους, καὶ τὸν παρεκάλεσαν θερμότατα ἵνα μεσιτεύσῃ παρὰ τῷ βασιλεῖ ὅπως ἐντείληται νὰ καταβληθῶσιν αὐτοῖς τὰ ὀφειλόμενα, εἰς ἐσχάτην περιελθοῦσιν ἤδη ἔνδειαν. Οὗτος ἐπανειλημμένως παρακαλέσας τὸν Βασιλέα καὶ μὴ δυνηθεὶς οὐδὲν νὰ κατορθώσῃ, θέλων δὲ καὶ νὰ ἀπαλλαγῇ τῶν ἐνοχλήσεων, εἶπεν εἰς τοὺς παρακαλοῦντας αὐτόν, ὅτι αἴτιοι τῆς συμφορᾶς ταύτης πάσης ἦσαν ὁ ἱερὸς Μᾶρκος καὶ ὁ μέγας Σακελλάριος, διότι ἀνθιστάμενοι εἰς τὴν πραγματοποίησιν τῆς ἑνώσεως ἐγίνοντο ἀφορμὴ νὰ παρατείνηται ἡ ἐν Φλωρεντίᾳ διαμονή, καὶ ἴσως ἤθελε διὰ τοῦτο καταστῆ ἀδύνατος καὶ ἡ εἰς τὰ ἴδια ἐπάνοδος, ὅθεν καὶ παρέπεμψεν αὐτοὺς εἰς ἐκείνους. Τοὺς λόγους τούτους ἀκούσαντες ἐκεῖνοι μετ᾿ ὀργῆς πολλῆς ἔσπευσαν πρὸς συνάντησιν τοῦ ἱεροῦ Μάρκου καὶ τοῦ Σακελλαρίου, καὶ ἀναμφιβόλως ἤθελον κακοποιήσει αὐτούς, ἂν μὴ κατὰ θείαν πάντως πρόνοιαν ἀπουσίαζον κατ᾿ ἐκείνην τὴν ὥραν.
Πολλαὶ παρῆλθον ἡμέραι καθ᾿ ἃς οὐδὲν ἐγένετο, διότι οὔτε εἰς τὰ ὑπὸ τῶν λατίνων ὑποβληθέντα χωρία ἐδόθη ἀπάντησίς τις, οὔτε μέσον τι πρὸς ἕνωσιν κατορθώθη νὰ ἐξευρεθῇ. Ὁ Βασιλεὺς δυσχεραίνων ἐπὶ τῇ βραδύτητι ἐξηκολούθει διαρκῶς νὰ προτρέπῃ τοὺς ἡμετέρους, ὅπως εὕρωσι μέσον συμβιβασμοῦ, διότι ἐν ἐναντίᾳ περιπτώσει ἤθελον ἀπέλθει χωρὶς νὰ τύχωσι τῆς προσδοκωμένης βοηθείας ἐπὶ βλάβῃ ἐθνικῇ. Τὸ αὐτὸ δὲ ἐπανελάμβανε συνεχῶς καὶ ὁ Ρωσσίας Ἰσίδωρος προσθέτων ὅμως ὅτι δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ ἀπέλθωσιν ἄπρακτοι ἐλλείψει μέσων «τὸ ἀπελθεῖν ἡμᾶς ἀπράκτους, ἔλεγεν, εὔκολόν ἐστι, τὸ δὲ πῶς καὶ ποῦ καὶ πότε μέλλομεν ἀπέρχεσθαι οὐκ ἐπίσταμαι». Αἱ ἐπανειλημμέναι δὲ αὗται προτροπαὶ ἠνάγκασαν τέλος ἡμέραν τινὰ τὸν Μονεμβασίας νὰ ἐρωτήσῃ αὐτούς, ἂν ἐνόμιζον ὅτι ἔπρεπε, μόνον ὅπως ἀσφαλίσωσι τὴν δαπάναις τοῦ Πάπα ἐπάνοδον, νὰ προδώσωσι τὴν πάτριον πίστιν προσθείς, ὅτι αὐτὸς προὐτίμα ν᾿ ἀποθάνῃ μᾶλλον ἢ νὰ λατινίσῃ. Ἐν ἑτέρᾳ δὲ συνεδρίᾳ καὶ αὐτὸς ὁ Πάπας Εὐγένιος, ὑποδείξας αὐτοῖς, ὅτι οὐδὲν ἤθελον κερδίσει ἐκ τῆς διαιρέσεως, ἐδήλωσεν αὐτοῖς ρητῶς, ὅτι ἡ εἰς τὰ ἴδια ἐπάνοδος ἦτο ἀδύνατος ἄνευ τῆς ἑνώσεως ἐν ᾧ ταύτης γενομένης καὶ αὐτὸς καὶ πάντες οἱ τῆς Δύσεως ἡγεμόνες, ἤθελον παράσχει αὐτοῖς πᾶσαν τὴν δυνατὴν συνδρομὴν κατὰ τῶν ἐν τῇ Ἀνατολῇ ἐχθρῶν.
Ὁ Βασιλεὺς ὀλίγον φροντίζων περὶ τῶν δογματικῶν ζητημάτων ἐζήτει ὡς καὶ ἄλλοτε ὁ πρόπαππος αὐτοῦ Μιχαὴλ τὴν ἕνωσιν καθ᾿ οἷον δήποτε τρόπον. Οἱ ἡμέτεροι ὅμως μὴ δυνάμενοι νὰ στέρξωσι τὴν ἕνωσιν πρὸ τῆς ἀφαιρέσεως τῆς προσθήκης ἐκ τοῦ Ἱεροῦ Συμβόλου, κατανοήσαντες δὲ ὅτι τοῦτο ἦτο ἀδύνατον καθότι οἱ Λατῖνοι ρητῶς ἐδήλουν, ὅτι ἅπαξ γενομένη ἡ προσθήκη, ἦτο πλέον ἀδύνατον ν᾿ ἀφαιρεθῇ, προσῆλθον εἰς τὸν Βασιλέα καὶ μετὰ δακρύων θερμῶς παρεκάλουν αὐτόν, ὅπως ἐξεύρῃ τρόπον ἐπανόδου εἰς τὰ ἴδια. Τοῦτο μαθὼν ὁ Πάπας ἐταράχθη μεγάλως, καὶ ἐπιθυμῶν νὰ προλάβῃ τὴν πραγμάτωσιν τοιαύτης ἀποφάσεως, ἀπέστειλεν ἡμέραν τινά, καθ᾿ ἣν κελεύσει τοῦ αὐτοκράτορος ἦσαν συνηγμένοι οἱ Ἀνατολικοὶ παρ᾿ αὐτῷ, Καρδιναλίους καὶ Ἐπισκόπους, οἵτινες ὑπὲρ τὰς δύο ὥρας ἀγορεύσαντες πολλὰς καὶ αὐστηρὰς κατὰ τῶν ἡμετέρων μομφὰς ἐξέφρασαν, ἐλέγχοντες αὐτοὺς ἐπὶ ἀχαριστίᾳ καὶ ἀπαριθμοῦντες πρὸς πίστωσιν τῶν ἰδίων λόγων τὰς ὑπὸ τοῦ Πάπα γενομένας θυσίας ὑπὲρ αὐτῶν, τὸ δαπάναις αὐτοῦ γενόμενον ταξείδιον δηλαδὴ καὶ τὴν ἐπὶ διετίαν διατροφὴν αὐτῶν. Τέλος δὲ ἐδήλωσαν ὅτι ἦτο ἀνάγκη ἢ νὰ δεχθῶσι τὰ ὑπ᾿ αὐτῶν ὑποβληθέντα χωρία καὶ οὕτως ἐπὶ τῇ βάσει αὐτῶν ἑνωθῶσι τοῖς Λατίνοις, ἢ ἐν περιπτώσει ἀμφιβολίας νὰ παραμείνωσι καὶ ἐξακολουθήσωσι τὰς συζητήσεις μέχρις οὗ πεισθῶσι περὶ τῆς ἀληθείας τῶν δογμάτων τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας καὶ οὕτω συντελεσθῇ ἡ ἕνωσις. Ταῦτα δ᾿ ἔλεγον ἵνα ὑποδείξωσι τοῖς ἡμετέροις, ὅτι ἡ ἐπάνοδος ἦτο ἀδύνατος ἄνευ τῆς ἑνώσεως. Τοῦτο δὲ εἶχον γράψει τοῖς ἡμετέροις καί τινες φιλίως αὐτοῖς διακείμενοι ἐξ Ἀγκῶνος, γνωρίζοντες αὐτοῖς ὅτι ἦσαν ἐκεῖ ἐν περιορισμῷ.
Ὁ Πατριάρχης πεισθεὶς ὑπὸ τοῦ βασιλέως, λέγοντος, ὅτι μέγα ἐκ τῆς ἑνώσεως ἤθελε προέλθει καλὸν καὶ ἐπιθυμῶν καὶ αὐτὸς νὰ δοθῇ τέλος εἰς τὸ ζήτημα προσεποιεῖτο ἀσθένειαν, ὁ δὲ Βασιλεὺς κατηνάλισκε τὸν χρόνον αὐτοῦ εἰς κυνηγέσια καὶ διασκεδάσεις. Καὶ ταῦτα ἐν ᾧ οἱ λοιποὶ Ἀνατολικοὶ ὑφίσταντο τὰ πάνδεινα λιμοκτονοῦντες, ἵνα βίᾳ στέρξωσι τὴν ἕνωσιν. Καὶ οὐδεμία μὲν ἀμφιβολία, ὅτι καί τινες τῶν ἀνατολικῶν ἤθελον τὴν ἕνωσιν καὶ προέτρεπον μάλιστα πρὸς τοῦτο καὶ τὸν αὐτοκράτορα, ἀλλὰ δὲν ἠδύναντο νὰ κατορθώσωσί τι ἐφ᾿ ὅσον δὲν ἠδύναντο νὰ πείσωσι καὶ τοὺς ἄλλους καὶ ἰδίᾳ τὸν ἀδαμάντινον τὸν χαρακτῆρα Ἱερὸν Μᾶρκον, τὸ παράδειγμα τοῦ ὁποίου ἐνεθάρρυνεν εἰς τὸν ἀγῶνα οὐκ ὀλίγον καὶ πολλοὺς ἄλλους ἐπί τινα χρόνον. Μυστικῶς ὅθεν πρὸς τοῦτο συχνότατα ἤρξαντο συγκροτούμενα συμβούλια ὑπὸ τοῦ βασιλέως, τοῦ Πατριάρχου καὶ τῶν ὁμοφρονούντων αὐτοῖς. Ὁ Πατριάρχης ἐπαινεῖ τὴν εἰρήνην, καὶ τὰ ἐκ τῆς ἑνώσεως ἀγαθὰ περιγράφων ἤρξατο προτρέπων τοὺς λοιποὺς νὰ προβῶσιν εἰς ὑποχωρήσεις καὶ συγκαταβάσεις, ἀλλ᾿ ἐπὶ ματαίῳ, διότι οἱ ἀκούσαντες κατεξανέστησαν καὶ μετ᾿ ἀγανακτήσεως ἐδήλωσαν, ὅτι οὐδεμία συγκατάβασις ἐπετρέπετο εἰς τὰ τῆς πίστεως. Μάτην δὲ προσεπάθησεν ὁ Πατριάρχης νὰ πείσῃ αὐτούς, ὅτι ἦτο ἐπιτετραμμένον νὰ προβῶσιν εἰς ὑποχωρήσεις, ἀφ᾿ οὗ τὰ ἀποτελέσματα ἤθελον εἶσθαι τόσον εὐεργετικὰ ὑπὲρ τοῦ κινδυνεύοντος γένους.
Ἐνῷ οἱ ἡμέτεροι εἰς τὴν συζήτησιν τούτων τῶν ζητημάτων ἠσχολοῦντο, οἱ Δυτικοὶ ἀπέστειλαν πρὸς τὸν βασιλέα ἔκθεσιν πίστεως, ἐν ᾗ ἀριδήλως ἀνεκήρυττον τὰ ἴδια δόγματα, καὶ ἐδήλωσαν τοῖς ἡμετέροις, ὅτι ἀμέσως ἤθελεν ἐπέλθει ἡ ἕνωσις ἀρκεῖ καὶ αὐτοὶ νὰ δεχθῶσι καὶ ὁμολογήσωσι τὰ ἐν αὐτῇ. Τὸ περιεχόμενον ταύτης τῆς ὁμολογίας ἕνεκα τῆς τοῦ Βασιλέως ἀσθενείας ἐγνώσθη μόνον μετὰ πάροδον ἡμερῶν τινων, ἐξήγειρε δὲ μεγάλην θύελλαν καὶ τὴν ἀγανάκτησιν πάντων τῶν Ὀρθοδόξων ἐκορύφωσεν ἡ διαδοθεῖσα φήμη, ὅτι ὁ βασιλεὺς ἐσκόπει νὰ καλέσῃ πάντας, ὅπως ἐγγράφως ἐκφράσωσι τὴν ἐπὶ τοῦ ζητήματος τούτου γνώμην αὐτῶν. Ἡ ἀγανάκτησις αὐτῶν ἐξεδηλώθη ὅτε, ἀναγνωσθείσης τῆς ἐκθέσεως ἐν συνεδρίᾳ συγκροτηθείσῃ κελεύσει τοῦ βασιλέως, ἠρωτήθησαν ἂν ἀπεδέχοντο τὰ ἐν αὐτῷ. Διότι πλὴν τῶν Νικαίας Βησσαρίωνος, Ρωσσίας Ἰσιδώρου, Μυτιλήνης Δοσιθέου καὶ τοῦ μεγάλου πρωτοσυγκέλου Γρηγορίου, ἅπαντες οἱ λοιποί, μετὰ πολλοῦ θορύβου καὶ ταραχῆς ἐδήλωσαν, ὅτι ἦτο ἀδύνατον αὐτοῖς νὰ δεχθῶσι τὰ ἐν αὐτῇ, ἀφ᾿ οὗ ἦσαν ὅλως ἀντίθετα τῇ διδασκαλίᾳ τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Οἱ προμνησθέντες λατινόφρονες ἐδήλωσαν, ὅτι ἠδύναντο νὰ ἐπιφέρωσι μικρὰς διορθώσεις, οἱ λοιποὶ ὅμως ἀπέκρουσαν καὶ ταύτην τὴν πρότασιν δηλοῦντες ὅτι δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ διορθωθῇ αὕτη οὖσα κατ᾿ ἀρχὴν ἀδιόρθωτος. Ἡ ἐπιμονὴ αὕτη ἠνάγκασε τότε τέλος τὸν Βησσαρίωνα καὶ τὸν Ἰσίδωρον, ἵνα ἀποβάλωσι τὸ προσωπεῖον καὶ προέλθωσιν εἰς τὸ μέσον ἐκ τοῦ ἐμφανοῦς συνήγοροι τῶν κακοδοξιῶν τῶν Δυτικῶν. Ἤρξαντο λοιπὸν ἀγωνιζόμενοι ν᾿ ἀποδείξωσι, ὅτι οὐδὲν τὸ μεμπτὸν εἶχεν ἡ ὁμολογία αὕτη, διότι ἀμφότερα τὰ μέρη ἦσαν συμφωνότατα, καθόσον τὸ διὰ τοῦ Υἱοῦ ἦτο ἐντελῶς ταὐτὸν τῷ ἐκ τοῦ Υἱοῦ. Διότι καὶ οἱ Δυτικοὶ λέγοντες ὅτι τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ οἱ Ἀνατολικοὶ δοξάζοντες, ὅτι τοῦτο ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρὸς διὰ τοῦ Υἱοῦ, τὸ αὐτὸ ἐφρόνουν καὶ οὐδεμία μεταξὺ αὐτῶν ὑφίστατο διαφορά, διότι ἡ ἔνοια ἀμφοτέρων ἦτο ἡ αὐτή, κατὰ διάφορον τρόπον ἐκπεφρασμένη, τῶν μὲν ἐκφραζόντων ταύτην διὰ τῆς ΔΙΑ τῶν δὲ διὰ τῆς ΕΚ προθέσεως.
Ἐκ τῆς ἀγορεύσεως ταύτης ἤρξατο δεινὸς ἀγὼν οὐχὶ πλέον τῶν ἀνατολικῶν πρὸς τοὺς Δυτικούς, ἀλλὰ τῶν Ἀνατολικῶν πρὸς ἀλλήλους διϊσταμένων. Καὶ εἶναι μὲν ἀληθές, ὅτι πάντες οἱ μὴ Λατινοφρονοῦντες ἐκ τῶν ἡμετέρων δὲν ἀπεδέχθησαν τὴν ὁμολογίαν ταύτην, ἀλλὰ ὁ ἱερὸς Μᾶρκος εἶχε τὸ ψυχικὸν σθένος νὰ παλαίσῃ μόνος καθ᾿ ὅλων, ἀντιτιθέμενος καὶ ἐπὶ τῇ τοῦ Βασιλέως ἐπιθυμίᾳ, σπεύδοντος πάσῃ θυσίᾳ πρὸς τὴν ἕνωσιν πρὸς λῆψιν τῆς ἐλπιζομένης βοηθείας. Μόνος αὐτὸς ἀνέλαβε τὸν ἀγῶνα καὶ διὰ τῆς σθεναρᾶς εὐγλώττου καὶ μεστῆς ἐπιχειρημάτων ἀκαταγωνίστων ἀγορεύσεως ἐπέδειξεν, ὅτι διάφορος πολὺ ἦτο ἡ ἔννοια τῶν προθέσεων ΕΚ καὶ ΔΙΑ ἀντικρούων τοὺς προλαλήσαντας Βησσαρίωνα, Ἰσίδωρον καὶ Γρηγόριον πειρωμένους ν᾿ ἀποδείξωσι τὴν ταυτότητα τῆς ἐννοίας τῶν δύο προθέσεων. Τῆς συνεδρίας διαρκούσης ἔτι μὲν ὁ Πατριάρχης ἀσθενῶν ἠναγκάσαθη ν᾿ ἀποχωρήσῃ, ὁ δὲ βασιλεὺς κλινήρης παρηκολούθει τὸ ἔργον ἐπισκοπῶν τὰ ὑπὸ τῶν ρητόρων λεγόμενα καὶ τὰς διαθέσεις τῶν ἀκουόντων νὰ κατανοήσῃ φροντίζων. Ἡ ἐπὶ τοῦ ζητήματος τούτου συζήτησις ἔλαβεν εὐρυτάτας διαστάσεις καὶ διεκόπη μόνον περὶ τὴν μεσημβρίαν, ἵνα δυνηθῶσι νὰ γευματίσωσιν οἱ ἐν αὐτῇ παρόντες. Ἀπεφασίσθη ὅμως αἱ ἐργασίαι νὰ ἐπαναληφθῶσιν εὐθὺς μετὰ τὸ γεῦμα. Κατὰ τὴν ἐπανάληψιν δὲ τῶν ἐργασιῶν παρέστησαν καὶ οἱ ὑπὸ τοῦ Πατριάρχου γραμματεῖς κληθέντες ὅπως καὶ αὐτοὶ καταπολεμήσωσι τὰ ὑπὸ τοῦ ἱεροῦ Μάρκου ὑπὲρ τῆς ἀληθείας λεγόμενα. Τοῦτο δὲ κατεδείχθη ἐκ τοῦ γεγονότος, ὅτι κατὰ τὴν ἐπανάληψιν τῶν συζητήσεων ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ ζητήματος, ἔλαβον ἐνεργότατον μέρος κατὰ τοῦ ἱεροῦ Ἐφέσου καὶ ἄλλοι μὲν πολλοί, ἰδίᾳ ὅμως διεκρίθη ὁ προρρηθεὶς Ἀμηρούτζης, διδάσκαλος καὶ φιλόσοφος οὐκ εὐκαταφρόνητος, ὅστις ἐξήντλησε ὅλας αὐτοῦ τὰς γνώσεις πρὸς ὑποστήριξιν τοῦ Βησσαρίωνος καὶ Ἰσιδώρου καὶ τῶν λοιπῶν περὶ αὐτοὺς Λατινοφρόνων.
Πάντες οὗτοι συνασπισθέντες εἰς πυκνὴν φάλαγγα μετὰ πολλῆς ὀργῆς διεξῆγον τὸν κατὰ τοῦ ἱεροῦ Μάρκου ἀγῶνα. Οὗτος ὅμως οὐδόλως ἀπεδειλίασεν, οὐδὲ ἐταράχθη ἢ ἐμικροψύχησεν ἀλλὰ τοὐναντίον πάσας αὐτοῦ τὰς ἐλπίδας ἐπὶ τὸν Θεὸν ἀναθεὶς καὶ θάρρος ἀντλῶν ἐκ τῆς πεποιθήσεως, ὅτι ἡ ἀλήθεια οὐδέποτε δύναται νὰ καταπνιγῇ μέχρι τέλους, καὶ τῇ δυνάμει τοῦ Πνεύματος περιφρουρούμενος διεξήγαγε τὸν ἀγῶνα μετὰ δυνάμεως τοιαύτης ὥστε κατώρθωσε πολλάκις ἐπικαλούμενος καὶ τὰς μαρτυρίας γραφικῶν χωρίων καὶ διαφόρων πατέρων ὡς καὶ τοὺς ὅρους τῶν Ἁγίων Οἰκουμενικῶν Συνόδων, νὰ καταστήσῃ ἀναπολογήτους τοὺς ἀντιπάλους. Ὁ ἱερὸς Μᾶρκος τότε ἐμνήσθη καὶ τοῦ χωρίου τοῦ ἁγίου Μαξίμου, περὶ οὗ καὶ ἀνωτέρω εἴπομεν, τὴν παραδοχὴν ὅμως τοῦ ὁποίου ἀπέκρουσεν ὁ λατινόφρων Βησσαρίων ἐπὶ τῷ λόγῳ ὅτι ἡ ἐπιστολὴ δὲν ἐσώζετο πλήρης.
Ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος τότε ἀνέγνωσε χωρίον τι τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, ὃν ἡ ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ὡς ἀνακεφαλαίωσιν τῶν θεολόγων ἀνεγνώρισεν, ἡ δὲ ἁγία ἑβδόμη Οἰκουμενικὴ Σύνοδος κοινὸν διδάσκαλον ἀνεκήρυξεν, ἐν ᾧ σαφῶς καὶ συντόμως δείκνυται ἡ διαφορὰ τῆς ἐννοίας τῶν προθέσεων ΕΚ καὶ ΔΙΑ ἔχον δὲ ὡς ἑξῆς: «οὐχ ὡς ἐξ αὐτοῦ ἀλλ᾿ ὡς δι᾿ αὐτοῦ ἐκπορευόμενον, μόνος γὰρ αἴτιος ὁ Πατήρ». Τὸ χωρίον τοῦτο ἑρμήνευσε διὰ θαυμασίας ἀγορεύσεως ἐν ᾗ σαφέστατα καὶ ἀναμφισβητήτως κατεδείχθη ἡ τῶν προθέσεων διαφορά. Ὁ Βησσαρίων τότε μὴ δυνάμενος ν᾿ ἀναιρέσῃ τὰ ὑπ᾿ αὐτοῦ λεχθέντα, ἀπέκρουσε τὸ χωρίον τοῦτο εἰπών, ὅτι οὐδεμίαν εἶχε σημασίαν ἡ μαρτυρία ἑνὸς καὶ ἐκάλεσε τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον νὰ προσαγάγῃ καὶ ἑτέρων μαρτυρίας. Τότε ὁ Ἡρακλείας στραφεὶς πρὸς τὸν βασιλέα εἶπεν, ἡμεῖς ἀκούομεν καὶ τὰς διαθέσεις τῶν λεγόντων καταλαμβάνομεν, καὶ γνωμοδοτήσωμεν ὅταν δεήσῃ. Αἱ συζητήσεις μετὰ πολλῆς διεξαγόμεναι σφοδρότητος παρετάθησαν μέχρι τῆς ἑσπέρας ὅτε διελύθη ἡ συνεδρία ἀποφασισθέντος ὅπως ἐπαναληφθῶσιν αἱ συζητήσεις τῇ ἑπομένῃ ἡμέρᾳ. Κατὰ τὴν συνεδρίαν δὲ ταύτην μακραὶ καὶ αὖθις διεξήχθησαν συζητήσεις, δι᾿ ὧν ὁ μὲν Νικαίας καὶ οἱ περὶ αὐτὸν προσεπάθουν νὰ πείσωσι τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον, ὅπως μεταβάλῃ γνώμην ἢ ἀναγκάσωσιν αὐτὸν ν᾿ ἀπόσχῃ τῶν συζητήσεων ἐλλείψει ἐπιχειρημάτων, οὗτος δὲ πάλιν σθεναρώτερον ἠγωνίζετο πολλὰ ἐκ τῶν συγγραμμάτων τῶν τῆς Ἐκκλησίας πατέρων εἰλημμένα χωρία προσάγων πρὸς κύρωσιν τῶν ἰδίων ἐπιχειρημάτων. Τότε δὲ ἀνέγνω καὶ χωρίον τοῦ Γρηγορίου Νύσσης ἐν ᾧ κατεδείκνυτο, ὅτι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας εἰς τὴν ἔκφρασιν τῆς αὐτῆς ἐννοίας μετεχειρίζοντο τὰς προθέσεις ΔΙΑ καὶ ΜΕΤΑ, τὸ ἀκόλουθον: «Πατὴρ μὲν ἄναρχος καὶ ἀγέννητος, καὶ ἀεὶ Πατὴρ νοεῖται· ἐξ αὐτοῦ δὲ κατὰ τὸ προσεχὲς ἀδιστάκτως ὁ μονογενὴς Υἱὸς τῷ Πατρὶ συνεπινοεῖται ΔΙ᾿ ΑΥΤΟΥ καὶ ΜΕΤ᾿ ΑΥΤΟΥ πρίν τι κενὸν καὶ ἀνυπόστατον διὰ μέσου παρεμπεσεῖν νόημα εὐθὺς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον συνημμένως καταλαμβάνεται, οὐχ ὑστερίζον τὴν κατὰ τὴν ὕπαρξιν μετὰ τὸν Υἱόν, ὥστε ποτὲ τὸν μονογενῆ δίχα τοῦ Πνεύματος νοηθῆναι. Ἀλλ᾿ ἐκ μὲν τοῦ Θεοῦ τῶν ὅλων καὶ αὐτὸ τὴν αἰτίαν ἔχον τοῦ εἶναι, ὅθεν καὶ τὸ μονογενές ἐστι φῶς, διὰ δὲ τοῦ ἀληθινοῦ φωτὸς ἐκλάμψαν, οὔτε διαστήματι, οὔτε φύσεως ἑτερότητι τοῦ Πατρὸς ἢ τοῦ μονογενοῦς ἀποτέμνεται». Καὶ τοῦτο ὅμως τὸ χωρίον ἐδήλωσεν ὁ Νικαίας ὅτι δὲν παρεδέχετο ἂν μὴ ἤθελον προσαχθῆ καὶ ἄλλα τὴν αὐτὴν ἔχοντα ἔννοιαν.
Αἱ φιλονεικίαι καὶ αἱ συζητήσεις οὕτω παρετείνοντο ἐπὶ μακρὸν ἄνευ ἀποτελέσματος. Τοῦτο ἰδὼν ὁ Βασιλεὺς ὑπέμνησεν αὐτοῖς, ὅτι ἦτο ἐπάναγκες νὰ συντάξωσι τὴν εἰς τὴν ἔκθεσιν πίστεως τὴν ὑπὸ τῶν Λατίνων σταλεῖσαν ἀπάντησιν, ἣν οὗτοι μετ᾿ ἀνυπομονησίας περιέμενον, καὶ ἑπομένως ὤφειλον εἰς τοῦτο πρότερον ν᾿ ἀσχοληθῶσιν ἀναβάλλοντες βραδύτερον τὴν συνέχειαν τῶν συζητήσεων αὐτῶν. Μετὰ τούτους τοὺς λόγους τοῦ βασιλέως ἐγερθεὶς ὁ Ρωσσίας Ἰσίδωρος, ἠρώτησε τοὺς παρόντας ἂν θ᾿ ἀπεδέχοντο τὰ χωρία διαφόρων τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας Πατέρων, ἅτινα συμφωνοῦντα ταῖς τῶν Δυτικῶν γνώμαις ἤθελον δυνηθῆ νὰ διευκολύνωσι τὸν συμβιβασμὸν καὶ τὴν ἕνωσιν. Τοὺς λόγους τούτους χαίρων ἤκουσεν ὁ βασιλεὺς καὶ ἀμέσως ἐκάλεσε τὸν Ἰσίδωρον νὰ προσαγάγῃ ταῦτα. Τότε ἀναστὰς οὗτος ἤρξατο νὰ ἀναγινώσκῃ διάφορα χωρία στρεβλωθέντα, πλαστογραφηθέντα καὶ παντοιοτρόπως κεκολοβωμένα καὶ παρεφθαρμένα, ἔκ τινος τετραδίου ὅπερ εἶχε παρασκευάσει ὁ Ἰωάννης ὁ Βέκκος, ὅστις λατινοφρονήσας ἐπὶ τοῦ λατινόφρονος Βασιλέως Μιχαὴλ τοῦ Παλαιολόγου ἀνήχθη παρ᾿ αὐτοῦ εἰς τὸν Πατριαρχικὸν τῆς Κωνσταντινουπόλεως θρόνον. Τοῦτον ὅμως μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Μιχαὴλ σύνοδος μεγάλη ἐν Κωνσταντινουπόλει συγκροτηθεῖσα καθῄρεσε, μεθ᾿ ὃ ἐξορισθεὶς κακὸς κακῶς ἐν τῇ ἐξορίᾳ ἐτελεύτησεν. Ἐκ τοῦ τετραδίου τούτου ἀνέγνω τινὰ χωρία ὁ Ἰσίδωρος καὶ κομπάζων ἐδήλου, ὅτι τοῦτο ἦτο πλῆρες ὁμοίων χωρίων. Ὁ Βασιλεὺς εὐχαριστηθεὶς εἶπε τοῖς ἡμετέροις, ἵνα ἐπὶ τῇ βάσει τῶν κυριωτέρων ἐξ αὐτῶν συντάξωσιν ὁμολογίαν πίστεως, ἵνα ἀποστείλωσι ταύτην τοῖς Δυτικοῖς. Τοῦτο δὲ καὶ ἐγένετο, ἀλλ᾿ ἡ σταλεῖσα ὁμολογία δὲν ἤρεσε τοῖς Λατίνοις, οἵτινες ἀπέστειλαν ὑπόμνημα πρὸς τοὺς ἡμετέρους ζητοῦντες ἐξηγήσεις ἐπὶ δώδεκα κεφαλαίων καὶ γράφοντες, ὅτι οἱ ἡμέτεροι ὤφειλον ἢ ν᾿ ἀπαντήσωσιν εἰς αὐτὰ ἢ νὰ δεχθῶσι τὴν εἰς αὐτοὺς σταλεῖσαν ὁμολογίαν.
Ὁ βασιλεὺς καὶ οἱ περὶ αὐτὸν λαβόντες γνῶσιν τῆς τοιαύτης τῶν Λατίνων ἀπαντήσεως ἐξεπλάγησαν μεγάλως καὶ ἐπὶ πολλὰς ἡμέρας ἐφύλαττον μυστικὴν τὴν ἀπάντησιν ταύτην, σκεπτόμενοι περὶ τῆς εὑρέσεως τρόπου πρὸς ἐξοικονόμησιν τοῦ ζητήματος. Ἐν τῷ μεταξὺ δὲ ἐτέθη πάλιν εἰς ἐνέργειαν κατὰ τῶν Ἀνατολικῶν ἡ βία καὶ ἐπὶ τέσσαρας μῆνας ἤδη ἐστεροῦντο τοῦ σιτηρεσίου, καὶ οὐ μόνον τὰς παρακλήσεις αὐτῶν δὲν ἐλάμβανον ὑπ᾿ ὄψιν ἀλλ᾿ οὐδὲ ἀπαντήσεως ἠξίουν αὐτοὺς καίπερ σχεδὸν ἐπαιτοῦντας τὰ πρὸς τὸ ζῆν. Τέλος δὲ μόνον ὅτε ἐπείσθησαν ὅτι τὰ πράγματα ἔφθασαν εἰς τὸ ἀπροχώρητον καὶ ὅτι ἐκινδύνευον ν᾿ ἀποθάνωσι τῆς πείνης, ἀπεφάσισαν νὰ χορηγήσωσιν αὐτοῖς σιτηρέσιον δύο μηνῶν ἀντὶ τοῦ καθυστερημένου ποσοῦ τῶν τεσσάρων μηνῶν. Ὁ ἐπίσκοπος Κορώνῃς Χριστοφόρος διδομένου τοῦ χρήματος τούτου μετὰ πόνου ψυχῆς εἶπεν, ἂς δοθῇ καὶ τοῦτο τὸ ἔλεος τοῦ Πάπα ὡς εἰ ἐρρίπτετο εἰς τὴν θάλασσαν. Ἀπῄτησε δὲ ἐξ αὐτοῦ νὰ μὴ δοθῇ οὐδὲν εἰς τὸν Ἐφέσου, διότι οὗτος ἔτρωγεν ὡς ὁ Ἰούδας τὸν ἄρτον τοῦ Πάπα ἐχθρικῶς καὶ ἐναντίως αὐτῷ διακείμενος, καὶ τούτου ἕνεκα ἔπρεπε νὰ δοθῇ αὐτῷ μόνον σχοινίον ὅπως ἀπαγχονισθῇ([89]).
Τέλος ὁ Βασιλεὺς ἐπιθυμῶν νὰ δοθῇ ἓν πέρας εἰς τὸ ζήτημα τοῦτο συνεκάλεσε τοὺς ἡμετέρους πάντας καὶ ἐδήλωσεν αὐτοῖς, ὅτι οἱ Λατῖνοι ἐζήτουν ἐξηγήσεις εἰς τὴν σταλεῖσαν πρὸς αὐτοὺς ὁμολογίαν. Αὐτὸς ὅμως οὐδόλως ἐπεδοκίμαζε τὸ τοιοῦτο, διότι ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ἤθελον ἀρχίσει πάλιν μακραὶ ὅσον καὶ ἄσκοποι συζητήσεις. Διὸ καὶ προέτρεψεν αὐτοὺς νὰ σκεφθῶσιν ἂν ἦτο δυνατὸν νὰ ἐπέλθῃ ἡ ἕνωσις κατ᾿ ἄλλον τρόπον, παραδεχομένων τῶν ἡμετέρων τὴν προσθήκην καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ. Τοῦτο προὐκάλεσε μακρὰς συζητήσεις καθ᾿ ἃς καὶ αὖθις πολλὰ ἐλέχθησαν περὶ τῆς σημασίας τῶν προθέσεων ΕΚ καὶ ΔΙΑ, ὑπὸ τοῦ Βησσαρίωνος καὶ τῶν περὶ αὐτὸν καὶ τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου. Ἡ συνεδρία δὲ αὕτη εἶχε τοῦτο τὸ ἐξαιρετικόν, ὅτι ἀπὸ ταύτης ἀποφάσει τοῦ βασιλέως εἰσῆλθον καὶ οἱ ἄρχοντες, ὅπως παρακολουθοῦντες τὰς συνεδρίας σχηματίσωσι γνώμην, περὶ τοῦ τίνες ἀληθῶς ἦσαν οἱ τὴν πατρίδα αὐτῶν ἀγαπῶντες καὶ ὑπὲρ τοῦ συμφέροντος αὐτῆς μοχθοῦντες.
Κατὰ τὴν συνεδρίαν ταύτην παρέστη καὶ ὁ συγκλητικὸς Ἰάγαρις, ὅστις ἀκούσας τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου ἀγορεύοντος καὶ μόνου ἀνθισταμένου τοῖς ὑπὸ τῶν λοιπῶν λεγομένοις καὶ μετὰ δυνάμεως ἐλέγχοντος αὐτούς, τοσοῦτον ἐξεπλάγη ὥστε ἠρώτησε τοὺς παρ᾿ αὐτῷ καθημένους, ἂν ἐνόμιζον, ὅτι ἦτο δυνατὸν ἄνθρωπος παραφρονήσας νὰ λέγῃ τοιαῦτα καὶ ἀγωνίζηται μόνος πρὸς τοσούτους. Ταῦτα δὲ εἶπε διότι οἱ ἐχθροὶ τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου εἶχον διαδώσει, ὅτι οὗτος εἶχε παραφρονήσει καὶ δὲν ἐγίνωσκεν οὔτε τί ἔλεγεν οὔτε τί ἔπραττεν. Ἡ συνεδρία δὲ αὕτη διελύθη χωρὶς νὰ καταλήξῃ εἰς οὐδὲν ἀποτέλεσμα πλὴν τῆς γνωμοδοτήσεως τῆς ἐξενεχθείσης κατόπιν ἐρωτήσεως τοῦ βασιλέως, καθ᾿ ἣν τὰ ὑπὸ τῶν δυτικῶν προσαχθέντα χωρία ἦσαν γνήσια τῶν ἀρχαίων πατέρων τῆς Ἐκκλησίας τῆς Δύσεως. Ἡ γνωμοδότησις δὲ αὐτῶν αὕτη πόσην ἐκέκτητο σπουδαιότητα εὐκόλως κατανοεῖται ἄν τις ἀναλογισθῇ, ὅτι, ἐνῷ οἱ πλεῖστοι τῶν γνωμοδοτησάντων δὲν ἦσαν εἰς θέσιν οὔτε τὰ χωρία τῶν Ἑλλήνων πατέρων νὰ νοήσωσι καίπερ ὄντα σαφέστατα, ἐν τούτοις ἀπετόλμησαν νὰ κηρύξωσιν ὡς γνήσια χωρία, εἰς ἄλλην γεγραμμένα γλῶσσαν, ἣν δὲν ἐγίνωσκον, χωρία δὲ παρεφθαρμένα καὶ κεκολοβωμένα, ἅτινα εἶχον ἀνάγκην διερμηνέων ἵνα κατανοήσωσιν.
Μετὰ τρεῖς ἡμέρας συνεκροτήθη προσκλήσει τοῦ βασιλέως εἰς τὰ δώματα αὐτοῦ νέα συνεδρία, ἐν ᾗ εἶχε ληφθῆ τὸ μέτρον, ὅπως ἀπαγορευθῇ πᾶσι τοῖς μὴ Ἀρχιερεῦσι καὶ Ἀρχιμανδρίταις τὸ ἐκφράζειν γνώμας ὡς τοῦτο ἐγένετο ἐν ταῖς Οἰκουμενικαῖς συνόδοις. Τὸ μέτρον τοῦτο ἐλήφθη ὅπως ἀποκλεισθῶσι τοῦ γνωμοδοτεῖν πάντες οἱ Ἐκκλησιαστικοὶ ἄρχοντες, ὡς ὁ μέγας Ἐκκλησιάρχης Συρόπουλος καὶ ἄλλοι, οἵτινες ἦσαν πολλοὶ καὶ ἠκολούθουν καὶ ὑπεστήριζον μόνον τὰς γνώμας τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου τοῦ ἀληθοῦς τῆς Ὀρθοδοξίας προμάχου. Ἐν τῇ συνεδρίᾳ ταύτῃ ἐτέθη πάλιν ἐπὶ τοῦ τάπητος πρὸς συζήτησιν τὸ θέμα περὶ τῆς ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ μετὰ πολλῆς σφοδρότητος ἐντείνοντες πάσας τὰς δυνάμεις αὐτῶν ἠγωνίσθησαν οἱ λατινόφρονες νὰ ἀποδείξωσι τὸ καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ καὶ ν᾿ ἀναιρέσωσι τὰ ὑπὸ τοῦ Ἐφέσου λεγόμενα. Ὁ Ἡρακλείας θελήσας νὰ ἀναγνώσῃ χωρία τινὰ ἔκ τινος βιβλίου χρησιμώτατα δὲ ὅπως διαφωτίσωσι τὴν διεξαγομένην συζήτησιν ἐξυβρίσθη μετὰ τοσαύτης ἰταμότητος καὶ θρασύτητος ὑπὸ τοῦ Γρηγορίου τοῦ πρωτοσυγκέλου, ὥστε ὁ ἀτυχὴς τὸ μὲν κατανοήσας τὸ ἄσκοπον τοῦ ἀγῶνος τὸ δὲ καὶ ἐκπλαγεὶς ἐπὶ τῇ τοιαύτῃ τόλμῃ, φοβηθεὶς δὲ ἐξ ἄλλου καὶ διότι κατεῖδεν ὅτι οἱ περὶ τὸν Γρηγόριον ἦσαν τὰ μάλιστα ἐξηρεθισμένοι ἠναγκάσθη νὰ κλείσῃ τὸ βιβλίον καὶ νὰ σιωπήσῃ.
Οἱ Λατινόφρονες ἐκ τοῦ ἀσφαλοῦς ὑβρίζοντες καὶ λοιδοροῦντες τοὺς ἀντιθέτους κατέστησαν θαρραλεώτεροι καὶ ἐνόμιζον ὅτι ἤθελον ταχέως ἀναγκάσει αὐτοὺς νὰ ὑποχωρήσωσιν. Διὰ ταῦτα δὲ ἤρξαντο ἐν τῷ φανερῷ πλέον νὰ ἐπαινῶσι τὰ δόγματα τῶν Λατίνων, καὶ ἐτόλμησαν ἔν τινι συνεδρίᾳ ἐνώπιον τοῦ Πατριάρχου νὰ δηλώσωσιν, ὅτι ἡ ὑφισταμένη διαφορὰ ἦτο μικρὰ καὶ ἀναξία λόγου, καὶ ὅτι ἐὰν οἱ Ἀνατολικοὶ ἤθελον στέρξει ἡ ἕνωσις μεταξὺ αὐτῶν καὶ τῶν Λατίνων ἠδύνατο εὐκολώτατα καὶ ἐντὸς ἐλαχίστου χρονικοῦ διαστήματος νὰ συντελεσθῇ. Ταχέως ὅμως κατενόησαν τὴν ἀπάτην εἰς ἣν εὑρίσκοντο, διότι ἐγερθεὶς ἀμέσως ὁ διάπυρος τῆς εὐσεβείας ζηλωτὴς ἀπήντησεν αὐτοῖς, ὅτι τοὐναντίον, ἦτο μεγίστη καὶ λίαν σημαντικὴ ἡ διαφορὰ αὕτη. Δὲν εἶναι αἵρεσις ἔκραζον πρὸς αὐτὸν οἱ λατινόφρονες, οὐδὲ δύνασαι σὺ νὰ χαρακτηρίσῃς αὐτοὺς ὡς αἱρετικοὺς ἀφ᾿ οὗ τοῦτο δὲν ἔπραξεν οὐδεὶς τῶν πρὸ σοῦ ἐλλογίμων καὶ ἁγίων ἀνδρῶν. Εἶναι αἵρεσις ἀπεκρίθη ὁ τῆς ὀρθοδοξίας πρόμαχος, καὶ οὕτως ἐχαρακτήριζον αὐτὴν καὶ οἱ πρὸ ἡμῶν τῆς ὀρθοδοξίας διδάσκαλοι, οἵτινες ἂν μὴ ἀπεκάλουν τοὺς δυτικοὺς αἱρετικοὺς ἔπραττον τοῦτο μόνον διότι ἀνέμενον τὴν εἰς τὴν ὀρθοδοξίαν ἐπιστροφὴν καὶ διεπραγματεύοντο τὴν φιλίαν αὐτῶν, προσθεὶς ὅτι ἦτο ἕτοιμος ν᾿ ἀποδείξῃ τὸν ἰσχυρισμὸν αὐτοῦ τοῦτον ἀμέσως. Μόλις ὅμως εἶχε προφθάσει νὰ εἴπῃ τὰς λέξεις ταύτας καὶ ἀμέσως ἐξεγερθέντες πλήρεις ὀργῆς καὶ φθάσαντες πλησίον αὐτοῦ οἱ ἀρχιεπίσκοποι Μυτιλήνης καὶ Λακεδαιμονίας εἶπον πρὸς αὐτόν, τίς εἶσαι σύ, ὅστις τολμᾷς νὰ ὑβρίζῃς τοὺς Λατίνους ὡς αἱρετικούς, ἕως πότε θέλομεν σὲ ὑπομένει τοιαῦτα λέγοντα, καὶ μετὰ σωρείαν ὕβρεων ἃς ἐξετόξευσαν κατ᾿ αὐτοῦ, παρόντος τοῦ Πατριάρχου καὶ σιγῶντος ἀφ᾿ οὗ ἠπείλησαν ὅτι ἤθελον καταγγείλει αὐτὸν εἰς τὸν Πάπαν ὡς χαρακτηρίζοντα αὐτὸν ὡς αἱρετικόν, ἵνα δώσῃ εὐθύνας τῆς ὕβρεως ἀνεχώρησαν τῆς αἰθούσης ὡς ὑπὸ δαιμονίων διωκόμενοι. Δίκαιον ἆρα εἶχεν ὡς ἐκ τῶν λεχθέντων ἐξάγεται ὁ σοφὸς Σχολάριος γράφων μετὰ πόνου ψυχῆς «ὅτι ἡμῖν τοῖς ὀφείλουσι συμμαχεῖν, ἀντὶ τοιούτων φεῦ! πολεμίοις ἐκέχρητο». Διότι τὸ παράδειγμα τοῦτο ἐμιμήθησαν καὶ ἕτεροι καὶ οὕτω περὶ τὸ τέλος πάντες σχεδὸν εἶχον κηρυχθῆ δεινοὶ αὐτοῦ πολέμιοι, ὅπερ ὅμως συνετέλεσεν εἰς τὸ νὰ ἀναδείξῃ λαμπρότερον τὸν στερρὸν καὶ ἀδαμάντινόν τοῦ ἱεροῦ Μάρκου χαρακτῆρα, ὅστις ὁμοιάζων κατὰ τὴν τοῦ Σωτῆρος παραβολὴν τὸν ἐπὶ τὴν πέτραν τεθεμελιωμένον οἶκον κατεφρόνησε πάσας τὰς καταιγίδας, καὶ οὐ μόνον ἄτρωτος διέμεινεν, ἀλλὰ καὶ λαμπρότερος κατώρθωσε ν᾿ ἀναδειχθῇ μετὰ τοσαύτας προσβολὰς πανταχόθεν αὐτῷ γενομένας.
Οἱ ἀντίθετοι κατανοήσαντες, ὅτι διὰ τῶν ὕβρεων καὶ τῶν ἀπειλῶν οὐδὲν ἠδύναντο νὰ κατορθώσωσιν ἐσκέφθησαν νὰ μεταβάλωσι τακτικήν, διὸ καὶ εἰς τὴν μετὰ δύο ἡμέρας συγκροτηθεῖσαν συνεδρίαν ἤρξαντο παρακαλοῦντες αὐτὸν μετὰ ταπεινότητος νὰ συγκαταβῇ ὀλίγον ἐξοικονομῶν τῶν πραγμάτων τὸ χαλεπόν. Δὲν συγχωροῦνται συγκαταβάσεις εἰς τὰ τῆς πίστεως ζητήματα ἀπήντησεν ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος. Ἐπειδὴ ὅμως οἱ λοιποὶ ἀντὶ νὰ παύσωσιν, ἤρξαντο τοὐναντίον θερμότερον καὶ μετὰ πλείονος ἐπιμονῆς ἱκετεύοντες αὐτὸν νὰ ὑποχωρήσῃ ὀλίγον, διότι ἡ διαφορὰ ἦτο ἐντελῶς ἀσήμαντος, καὶ ἑπομένως μικρὰ συγκατάβασις ἤρκει, ὅπως συντελεσθῇ ἡ ἕνωσις, ἠνάγκασαν τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον νὰ εἴπῃ πρὸς αὐτούς, ὅ,τι ἄλλοτε εἶπεν ὁ ἅγιος Θεόδωρος τῷ Ἐπάρχῳ προτρέποντι αὐτὸν νὰ συγκοινωνήσῃ ἅπαξ μετ᾿ αὐτοῦ, ὑπισχνούμενος ἐὰν τοῦτο ἔπραττε ν᾿ ἀφήσῃ αὐτὸν ἐλεύθερον. Παρόμοια λέγεις, εἶπε τῷ Ἐπάρχῳ ὁ ἅγιος Θεόδωρος, ὡς ἄν τις ἔλεγεν εἴς τινα, ἐπίτρεψόν μοι νὰ σοὶ κόψω ἅπαξ τὴν κεφαλὴν καὶ εἶτα ὕπαγε ὅπου ἐπιθυμεῖς. Τοιοῦτόν τι εἶπε πρὸς αὐτοὺς καὶ ὁ Ἅγιος Μᾶρκος ὅτι ἐζήτουν καὶ αὐτοὶ παρ᾿ αὐτοῦ καὶ τὴν ἀπάντησιν ταύτην ἔδωκεν αὐτοῖς προσθεὶς καὶ πάλιν, ὅτι δὲν ἐπετρέπετο συγκατάβασις εἰς τὰ τῆς πίστεως.
Μετὰ τοὺς λόγους τούτους τοῦ ἱεροῦ Μάρκου μεγάλως ὠργίσθησαν οἱ ἀντίθετοι, οἵτινες ἐξηκολούθουν τέως θερμῶς παρακαλοῦντες αὐτόν, ὅπως εἰρηνικῶς θελήσῃ νὰ θέσῃ τέρμα εἰς τὸ ζήτημα τῆς ἑνώσεως, ἐφ᾿ ᾧ καὶ ἀναστὰς ὁ Νικαίας Βησσαρίων μετὰ μεγάλης ἰταμότητος καὶ ἀναιδείας ἤρξατο σκώπτων καὶ ὑβρίζων αὐτὸν καὶ ἐπειδὴ ἔβλεπεν, ὅτι οὗτος μόνος ἔμεινε μέχρι τέλους ἀνένδοτος εἰς τὴν ἕνωσιν πρὸς τὸν Πάπαν ἀναστὰς ἀπερράπισε τὸ στερρὸν καὶ ἐπίμονον τῆς γνώμης αὐτοῦ, ὥς ποτε ἐπειράθη ἐν Σαλαμῖνι τὸν Θεμιστοκλέα ὁ Εὐρυβιάδης, εἰπών· «Περισσὸν ποιῶ καὶ φιλονικῶ μετὰ ἀνθρώπου δαιμοναρίου. Αὐτὸς γὰρ ἔνι μαινόμενος». Πρὸς ταῦτα ὅμως ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος βλέπων ὅτι ὁ περιϊστάμενος τῷ ἔθνει κίνδυνος ἦν μείζων ἢ ἐπὶ Θεμιστοκλέους εἶπεν· «σὺ ὑπάρχεις κοπέλιν, καὶ ἐποίησας ὡς κοπέλιν»([90]). Ταῦτα ἠρκέσθη μόνον εἰπὼν ὁ ἀνεξίκακος καὶ γνήσιος τῷ ὄντι τοῦ Χριστοῦ μαθητής. Ὁ δὲ Πατριάρχης ὁρῶν καὶ ἀκούων τὴν τοσαύτην ἀταξίαν καὶ ἀναίδειαν τοῦ Νικαίας Βησσαρίωνος διέμενεν ἰχθύος ἀφωνότερος καθ᾿ ἃ βεβαιοῖ ὁ Συρόπουλος.
Αἱ συζητήσεις ἐξηκολούθησαν καὶ τῇ ἑπομένῃ ἡμέρᾳ συνελθόντων πάντων κελεύσει τοῦ βασιλέως παρὰ τῷ Πατριάρχῃ, ὅπου καὶ ὁ βασιλεὺς παρίστατο. Μετὰ δριμύτητος καὶ ἀκοσμίας γλώσσης ἀσυγγνώστου ἐπετέθησαν κατὰ τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου ἐκ συμφώνου, ὁ Νικαίας Βησσαρίων, ὁ Ρωσσίας Ἰσίδωρος, ὁ Πρωτοσύγκελος Γρηγόριος καὶ ὁ διδάσκαλος Ἀμηρούτζης. Ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος πειραθεὶς ν᾿ ἀναγνώσῃ μαρτυρίαν τινὰ τοῦ Καβάσιλα ἐκωλύθη ὑπὸ τοῦ Ρωσσίας Ἰσιδώρου, εἰπόντος, ὅτι σκοπὸς τῆς συνελεύσεως ἦτο νὰ ἐπιτευχθῇ ἡ ἕνωσις καὶ ἡ εἰρήνη καὶ οὐχὶ νὰ γίνωνται συζητήσεις παρατείνουσαι τὸ σχίσμα καὶ τὴν διάστασιν. Ὁ Καβάσιλας δὲν εἶναι ἑνωτικὸς καὶ ἑπομένως δὲν θέλομεν ν᾿ ἀναγνωσθῶσι τὰ συγγράμματα αὐτοῦ. Μετὰ δὲ ταῦτα ἀναστὰς καὶ ὁ Λακεδαιμονίας εἶπεν, ὅτι τοῦτο ἦτο περιττόν, διότι ὁ Καβάσιλας δὲν ἦτο ἅγιος, ἀλλ᾿ ἀρχιερεύς τις ἁπλοῦς μηδαμῶς τῶν παρόντων διαφέρων. Εἰς ταῦτα ὅμως τῷ ἀνταπήντησεν ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος, ὅτι ἐπετρέπετο ν᾿ ἀναγνωσθῶσι καὶ αὐτοῦ αἱ γνῶμαι ἀφ᾿ οὗ ἀνεγνώσθησαν καὶ αἱ τοῦ Βέκκου.
Ἀγανακτήσας διὰ τὴν ἰταμότητα καὶ τὸ ὑπερβολικὸν αὐτῶν θράσος καὶ κατανοήσας, ὅτι πάντες σχεδὸν εἶχον ἀποφασίσει προδίδοντες τὴν θρησκείαν τῶν πατέρων αὐτῶν ν᾿ ἀσπασθῶσι τὰ τῶν Λατίνων δόγματα, καὶ ὅτι ὡς ἐκ τούτου οὐδὲν ὄφελος ἔμελλε νὰ προκύψῃ ἐκ τῶν συζητήσεων, ἐσιώπησε, καὶ ἐπὶ πολλὰς συνεδρίας καίτοι πολλαὶ διεξήχθησαν συζητήσεις ὅμως ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος οὐδόλως ἔλαβε τὸν λόγον, ἀλλὰ παρηκολούθει τὰ λεγόμενα, ἐνδομύχως θρηνῶν ἐπὶ τῇ ἀθλίᾳ καταστάσει τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας. Τὴν ἐκ τοῦ ἀγῶνος ἀποχώρησιν τοῦ ἱεροῦ Μάρκου ἐπωφελούμενοι οἱ περὶ τὸν Νικαίας ἔν τινι συνεδρίᾳ κελεύσει τοῦ Πατριάρχου, ἀνέγνωσαν δημοσίᾳ τὰ ὑπὸ τοῦ Βέκκου διαφθαρέντα χωρία τῶν ἁγίων Πατέρων, ἐξ ὧν ἐδείκνυτο ὅτι τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεται καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ. Ὁ Πατριάρχης μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν δηλώσας, ὅτι ἀπεδέχετο ὡς γνήσια τὰ χωρία ταῦτα τῶν Ἁγίων Πατέρων, ἀπεδέχθη τὸ δόγμα τῆς ἐκπορεύσεως καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, μετ᾿ αὐτοῦ δὲ συνετάχθησαν καὶ δέκα ἄλλοι ἀρχιερεῖς. Οἱ πλείονες ὅμως τῶν παραστάντων ἠρνήθησαν ν᾿ ἀποδεχθῶσι τοῦτο, οἱ δὲ Ἡρακλείας Ἀντώνιος, Μονεμβασίας Δοσίθεος, καὶ Ἀγχιάλου Σωφρόνιος καὶ ἀντέκρουσαν τὴν ἕνωσιν ὑπὸ τοιούτους ὅρους, δηλώσαντες, ὅτι ἐπ᾿ οὐδενὶ λόγῳ ἠδύναντο νὰ παραδεχθῶσι τὸν Υἱὸν ὡς αἰτίαν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, οὐδὲ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα ὡς ἐκπορευόμενον ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ ὡς ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς. Ὁ Βασιλεὺς καὶ πάλιν συνίστα νὰ ἐγκαταλειφθῶσιν αἱ συζητήσεις, διότι ὁ καιρὸς ἐπεῖγεν. Ἐν δὲ τῇ εἰκοστῇ πέμπτῃ συνεδρίᾳ ὁ βασιλεὺς προέτρεψεν αὐτοὺς νὰ ἐκφράσωσι γνώμην μὴ ζημιοῦσαν μήτε τὸ σῶμα μήτε τὴν ψυχὴν αὐτῶν, σύμφωνον δὲ πρὸς τὴν εὐσέβειαν. Πάντες τότε ἀπήντησαν ἀναθεματίζοντες τοὺς μὴ στέργοντας τὴν ἕνωσιν καὶ μὴ ποθοῦντας ταύτην ὑπὸ τοιούτους ὅρους. Μετὰ ταῦτα ὅμως ἀτυχῶς, διὰ πολλῶν δελεασθέντες μέσων, οἱ μὲν δι᾿ ἀπειλῶν, ἕτεροι διὰ κολακειῶν καὶ ὑποσχέσεων καὶ ἄλλοι ἄλλως προέδωκαν τὰ πάτρια κρημνισθέντες εἰς τὸ τῆς κακοδοξίας τῶν Λατίνων βάραθρον. Ὁ Πατριάρχης καλέσας παρ᾿ ἑαυτῷ τὸν Τυρνόβου Ἰγνάτιον, τὸν Μολδοβλαχίας Δαμιανὸν καὶ τὸν Ἀμασείας κατώρθωσεν ὑπομιμνήσκων αὐτοῖς τὰ πρὸς αὐτοὺς ἀγαθὰ καὶ ὀνειδίζων αὐτοὺς νὰ τοὺς πείσῃ νὰ συνταχθῶσι τῇ ἰδίᾳ γνώμῃ. Τοῦτο ἐνεθάρρυνεν αὐτόν, ὥστε καλέσας καὶ τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον ἤρξατο νὰ τὸν παρακαλῇ, ὅπως παύσῃ ἀνθιστάμενος εἰς τὸ θεῖον τῆς ἑνώσεως ἔργον καὶ ματαιῶν τὴν ὑπὲρ τοῦ γένους ἐκ ταύτης προκύψουσαν ὠφέλειαν. Ἀλλ᾿ οὐδὲν ἠδυνήθη νὰ ἐπιτύχῃ συναντήσας ἀντὶ καλάμου ὑπὸ τῶν ἀνέμων σαλευομένου στερρὰν καὶ ἀδαμαντίνην ψυχήν.
Ἐρρέθη ἀνωτέρω ὅτι ἐν τοιαύτῃ εὑρίσκοντο ἐνδείᾳ οἱ μὴ λατινοφρονήσαντες Ἕλληνες, ὥστε καὶ τὰ ἐνδύματα καὶ τὰ λοιπὰ αὐτῶν πράγματα ἐνεχυρίαζον καὶ ἐπώλουν, ὅπως οἰκονομήσωσι τὰ πρὸς τὸ ζῆν ἀναγκαῖα. Δὲν ἐδίδετο δ᾿ αὐτοῖς ὑπὸ τῶν Λατίνων τὸ ὁρισθὲν σιτηρέσιον, ἵνα ἐξ ἀνάγκης καὶ τὴν ἕνωσιν δεχθῶσι καὶ τὸν ὅρον ὑπογράψωσιν ὅπερ καὶ ἐγένετο. Πρὸς τὴν στέρρησιν δὲ τοῦ σιτηρεσίου συνήργει καὶ ὁ μέγας πρωτοσύγκελος Γρηγόριος, ὡς ὁ ἴδιος ἐνώπιον τοῦ Μητροπολίτου Νικομηδείας Μακαρίου καὶ τοῦ μεγάλου Σακελαρίου ἄνευ αἰδοῦς ὡμολόγησεν([91]). Τὴν μεγάλην δὲ ἔνδειαν τῶν ἡμετέρων γινώσκων ὁ λατινοφρονήσας Μητροπολίτης Μυτιλήνης Δωρόθεος εἶπε τοῖς Λατίνοις: «Εἰ θέλει ὁ Πάπας δότω μοι φλωρία, ἵνα δώσω ἐγὼ εἰς πρόσωπα, ἅπερ οἶδα, ὡς εὐεργεσίαν τοῦ Πάπα καὶ καταπείσω αὐτοὺς εὐκόλως ἔχειν καὶ πρὸς τὴν ὑπογραφὴν τοῦ ὅρου, καὶ πρὸς τὴν ἕνωσιν». Τοῦτο μαθὼν ὁ Πάπας διέταξε καὶ ἔδωκαν αὐτῷ φλωρία, ὥς τινες λέγουσι 200, τὰ ὁποῖα ἔδωκε πρός τινας τῶν ἀρχιερέων, καὶ τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀρχόντων. Τὸν δὲ μέγαν Χαρτοφύλακα Μιχαὴλ τὸν Βαλσαμῶνα, τὸν μέγαν Ἐκκλησιάρχην Σίλβεστρον τὸν Συρόπουλον καὶ τὸν Πρωτόδικον Γεώργιον τὸν Καππαδόκα, ἐβίασεν ὁ Βασιλεὺς διὰ τοῦ Φιλανθρωπινοῦ ἵνα τὸν ὅρον ὑπογράψωσιν.
Τὴν ἑπομένην συνήχθησαν καὶ πάλιν κελεύσει τοῦ βασιλέως· ἐρωτηθέντες δὲ ἅπαντες καὶ ἱερωμένοι καὶ ἄρχοντες ἔστερξαν τὴν μετὰ τῶν Λατίνων ἕνωσιν, μεθ᾿ ὃ ἠγέρθησαν κατὰ τὴν συνήθειαν ἵνα καὶ ὁ Βασιλεὺς εἴπῃ τὴν γνώμην του.
Ἄξιον δὲ νομίζομεν ὡς ἐν παρόδῳ νὰ προσθέσωμεν ἐνταῦθα, ἐκεῖνο τὸ ἀξιοσημείωτον συμβεβηκός, τὸ ὁποῖον διηγεῖται ὁ φιλαληθέστατος ἱστορικὸς Συρόπουλος, καθ᾿ ὃν ὅτε ὁ Βασιλεὺς ἐδημηγόρει περὶ τῆς θεοκαταλύτου ἑνώσεως, εἷς κύων τῶν θηρευτικῶν, ὁ ὁποῖος συνήθιζε νὰ ἀκολουθῇ τὸν Βασιλέα καὶ νὰ κοιμᾶται ἐπάνω εἰς τὸ χρυσοῦν προσκεφάλαιον ὅπερ ἦτο ἔμπροσθεν τοῦ θρόνου τοῦ βασιλέως καὶ ἐχρησίμευε ὡς ὑποπόδιον, ἐκάθευδε καὶ τότε ἐπὶ τοῦ προσκεφαλαίου, σιωπῶν ὡς καὶ ἄλλοτε. Ἀρξαμένου δὲ τοῦ Βασιλέως δημηγορεῖν, εὐθὺς ἤρχισεν ὁ κύων νὰ κλαυθμηρίζῃ, πολλοὶ δὲ ἐπεχείρησαν εὐθὺς ἐμποδίσαι καὶ κατασιγάσαι αὐτὸν καὶ μάλιστα οἱ βασιλικοὶ δορυφόροι, οἵτινες ἵσταντο πλησίον, ἀλλ᾿ εἰς μάτην. Ἐδοκίμασαν μὲ φωνὰς καὶ μὲ ράβδους, ἀλλὰ καὶ πάλιν δὲν ἐσιώπησεν, ἀλλ᾿ ἀδιακόπως τὸ κυνίδιον ἐκλαυθμήριζε καὶ κυνικὴν τραγῳδίαν ἐξύφαινε καὶ γοερῶς συνῇδε τοῖς βασιλικοῖς θεσπίσμασι καὶ οἰονεὶ ἐφαίνετο, ὅτι ἐκράτει τὸ ἴσον τῆς φωνῆς τοῦ λέγοντος καὶ διὰ τῆς κυνείας μουσικῆς τὸν ρυθμὸν αὐτοῦ ἐποίει καί, καθὼς οἱ μουσικοί, μὲ τὰς λεπτὰς φωνὰς τῶν παιδίων, τὰς τῶν διδασκάλων καλλιφωνίας λαμπρύνουσι καὶ μελῳδικωτέρας ἀποτελοῦσιν, οὕτω καὶ ὁ κύων ἐκεῖνος ἀμυδρῶς ᾖδε καὶ λιγυρῶς ὑλάκτει καὶ κυνικῶς ἐτραγώδει καὶ ἐμελούργει τῷ λέγοντι· ἢ μᾶλλον εἰπεῖν, ἐκλαυθμήριζεν, ὠλοφύρετο καὶ οὐ πρότερον ἔπαυσεν, εἰμὴ ὅτε ἐσιώπησε καὶ ὁ τὴν γνώμην ἀποφαινόμενος. Τοῦτό τινες ἐσημείωσαν ὡς ἀποτρόπαιον οἰωνόν· οἵτινες ἐξήγουν τὸ πρᾶγμα δεχθέντες αὐτὸ ὡς γενόμενον θείᾳ βουλήσει, ἵνα διὰ τοῦ ἀλόγου κτήνους οἱ λογικοὶ ἐλεγχθῶσιν ἄνθρωποι ὡς τοῦτο ἐγένετο καὶ ἄλλοτε ἐπὶ τῆς ὄνου τοῦ Βαλαάμ. Μετὰ τὴν ἀγόρευσιν αὐτοῦ ὁ βασιλεὺς παρήγγειλε τοῖς ὑπηρέταις αὐτοῦ, νὰ καταγγείλωσιν αὐτῷ πάντα, ὃν ἤθελον ἀκούσει ἐκφραζόμενον εἰς τὸ ἑξῆς κατὰ τῆς ἑνώσεως, ὅπως προβῇ εἰς τὴν αὐστηρὰν αὐτοῦ τιμωρίαν.
Τὴν ἀπόφασιν τῶν Ἀνατολικῶν χαίρων ὁ βασιλεὺς ἔσπευσε νὰ ἀναγγείλῃ τῷ Πάπᾳ, προσθεὶς ὅτι ἀφ᾿ οὗ ἐγένετο δεκτὸν τὸ δόγμα τοῦτο ὑπελείπετο μόνον νὰ γραφῇ ὁ ὅρος ὡς ἐν πάσαις ταῖς Οἰκουμενικαῖς Συνόδοις ἐγίνετο καὶ νὰ ὑπογραφῇ ὑπ᾿ ἀμφοτέρων, μεθ᾿ ὃ ἔδει νὰ ἑορτασθῇ τὸ εὐφρόσυνον γεγονὸς διὰ κοινῆς ἱερουργίας ἔν τινι τῶν ναῶν τῆς Φλωρεντίας. Ὁ Πάπας εὐχαρίστως ἀκούσας πάντα ταῦτα εἶπεν, ὅτι δὲν ἤρκει ἡ τοῦ ζητήματος τούτου λύσις, ἀλλ᾿ ὅτι οἱ ἀνατολικοὶ ὤφειλον ν᾿ ἀποδεχθῶσι καὶ τὰς ἑτέρας τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας αἰτήσεις καὶ κατόπιν νὰ γραφῇ καὶ ὑπογραφῇ ὁ ὅρος. Ἠξίουν δηλαδὴ νὰ δεχθῶσιν οἱ ἡμέτεροι τὴν χρῆσιν τῶν ἀζύμων ἀντὶ τοῦ ἄρτου κατὰ τὴν ἱερὰν λειτουργίαν, τὴν ὕπαρξιν τοῦ Καθαρτηρίου πυρός, τὴν ὑπεροχὴν τοῦ Πάπα καὶ τέλος τὴν ἐκ τῆς ἱερᾶς λειτουργίας ἀφαίρεσιν τῆς ἐπικλήσεως, ἤτοι τῆς δεήσεως τοῦ ἱερέως δι᾿ ἧς ἡ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία φρονεῖ, ὅτι τελεῖται ἡ τῶν προκειμένων ἁγίων δώρων μετουσίωσις, ἐν ᾧ οἱ Δυτικοὶ φρονοῦσιν, ὅτι αὕτη τελεῖται κατὰ τὴν ἀπαγγελίαν τῶν τοῦ Κυρίου λόγων: «Λάβετε φάγετε» κτλ.
Τοῦτο εἰς πολλὴν ἀνησυχίαν ἐνέβαλε τοὺς ἡμετέρους, μὴ στέργοντας νὰ μεταβάλωσι τὴν θείαν λειτουργίαν τοῦ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καὶ τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, ἐν αἷς περιείχετο ἡ ἐπίκλησις. Ἰδίᾳ δὲ ἐξώργισε τὸν Πατριάρχην καὶ τὸν βασιλέα, ὅστις ἠναγκάσθη ν᾿ ἀποταθῇ καὶ πάλιν εἰς τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον καὶ νὰ παρακαλέσῃ αὐτόν, ὅπως γράψῃ ἐπὶ τοῦ ζητήματος τούτου εἰς ἀπάντησιν τῶν Λατίνων. Τοῦτο δὲ καὶ προθύμως ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος ἐπραξεν ὑποδείξας διὰ λόγου ὑπ᾿ αὐτοῦ γραφέντος ὅτι οὕτω παρέδωκαν οἱ ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας διδάσκαλοι νὰ τελῶνται τὰ θεῖα δῶρα καθὼς ἁγιάζουν αὐτὰ οἱ τῆς ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ἱερεῖς.
Τὸν τοῦ Ἁγίου Μάρκου Ἐφέσου λόγον, ὅτι οὐ μόνον ἀπὸ τῆς φωνῆς τῶν δεσποτικῶν ρημάτων ἁγιάζονται τὰ δῶρα, ἀλλ᾿ ἐκ τῆς εὐχῆς τοῦ ἱερέως, ἀντιγράψας ἐκ τοῦ χειρογράφου τόμου τῆς Ἀπαλλαγῆς, εὑρισκομένου ἐν τῷ Ἁγίῳ Ὄρει ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τῆς Ἱερᾶς Σκήτης Ἁγίας Ἄννης, παρατίθημι ἐνταῦθα ἔχοντα οὕτως.
«Ὁ τῶν Λατίνων ἱερεὺς λειτουργῶν, μέμνηται μὲν διηγηματικῶς τῶν δεσποτικῶν ρημάτων, ὅτι αὐτὸς προσέταξε «λάβετε φάγετε καὶ πίετε πάντες· καὶ τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν»· ἱερουργεῖ δὲ μηδέν, ἀλλὰ μᾶλλον τὴν διήγησιν αὐτὴν οἴεται τῶν ρημάτων πρὸς τὸν ἁγιασμόν, καὶ τὴν ἱερουργίαν ἀρκεῖν. Εἶτα τὸν ἄζυμον ἄρτον ἐκεῖνον οὐκ ἐγκεκαλυμμένον τέως, ἀλλ᾿ ὅθεν ἔτυχεν, οὕτω λαβών, καὶ ὑψώσας μέρος μὲν ἀπορρήγνυσι, καὶ τῷ ποτηρίῳ ἐμβάλλει, τὸ δὲ λοιπὸν καθίησιν εἰς τὸ στόμα· καὶ τὸ ποτήριον ἐκπιὼν ὅλον ὁμοίως, ἀσπάζεσθαι αὐτὸν προτρέπεται τοὺς συλλειτουργοῦντας αὐτῷ διακόνους, μηδενὶ μηδὲν μεταδιδούς, ὁ τὸ λάβετε φάγετε πάντες, καὶ πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες μεγαλαυχῶν. Ταῦτα οὐ πρόδηλον φέρει τὴν ἐναντίωσιν, καὶ πρὸς τὰς παραδεδομένας ἐκθέσεις καὶ ἐξηγήσεις καὶ πρὸς τὰ δεσποτικὰ ρήματα, καὶ πρὸς αὐτὰς τὰς ἐκείνων φωνάς; εἶτα τολμήσειεν ἐγκαλεῖν ἡμῖν, καὶ περιεργάζεσθαι τὰ ἡμέτερα καὶ ἑρμηνεύειν, οὕτως ἀκόλουθα τοῖς ἁγίοις ὄντα;
Ἀλλ᾿ ὁ Χρυσόστομός φησι τὸν δεσποτικὸν λόγον ἅπαξ ρηθέντα, τὴν θυσίαν ἀπηρτισμένην ἐργάζεσθαι· ἅπαξ ρηθέντα φησίν, οὐ νῦν τοῦ ἱερέως λεγόμενον, ἀλλ᾿ ἅπαξ ὑπὸ τοῦ σωτῆρος ρηθέντα, τὴν τελειωτικὴν δύναμιν ἀεὶ ἐνιέναι τοῖς παρακειμένοις· οὐκ ἤδη καὶ ἐνεργείᾳ τελειοῦν αὐτά. Τοῦτο γὰρ ἡ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐπιφοίτησις ἐργάζεται, διὰ τῆς τοῦ ἱερέως εὐχῆς· καὶ δῆλον ἐξ ὧν αὐτὸς ὁ χρυσοῦς τὴν γλῶτταν, ὡς πρότερον ἐξεθέμεθα, μετὰ τὸ εἰπεῖν τὰ δεσποτικὰ λόγια· «κατάπεμψον, φησί, τὸ πνεῦμά σου τὸ ἅγιον καὶ ποίησον τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον, τίμιον σῶμα τοῦ Χριστοῦ σου, τὸ δὲ ἐν τῷ ποτηρίῳ τούτῳ, τίμιον αἷμα τοῦ Χριστοῦ σου. Μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ».
Ταῦτα εἰμὴ πείθουσι τοὺς φιλονείκως ἔχοντας, ἐλεεῖσθαι ἂν εἶεν δίκαιον τῆς διπλῆς ἀγνοίας, καὶ τῆς εἰς βάθος πωρώσεως αὐτῶν· ἡμεῖς γὰρ ἀκολουθοῦντες τοῖς ἱεροῖς Ἀποστόλοις καὶ διδασκάλοις κατὰ τὰς ὑπ᾿ αὐτῶν παραδεδομένας ἐκθέσεις, τὰς ἱερὰς θεουργίας ὑμνοῦμεν, εἶθ᾿ οὕτως ἐπὶ τὴν ἱερουργίαν ἐρχόμεθα, διὰ τῆς εὐχῆς καὶ εὐλογίας καὶ τῆς τοῦ θείου Πνεύματος ἐπιφοιτήσεως»([92]).
Οἱ δὲ Λατῖνοι τόσον πολλὰς καὶ ἀλλεπαλλήλους ἐπιθέσεις καὶ ἐνστάσεις ἐποίησαν πρὸς τὸν Βασιλέα, ὥστε οὗτος ἀγανακτήσας ἀνεβόησεν ἡμέραν τινά. Ὁρῶ ἀνθρώπους ἀπειθεῖς καὶ φιλονεικοῦντας ἀεὶ ἵνα ἐπιβάλωσι τὸ θέλημα αὐτῶν, ἀγωνιζομένους δὲ νὰ ἀναιρέσωσι πᾶν ὅ,τι ἤθελε προλάβει νὰ εἰπῇ ἄλλος, ὥστε ἄν τις ἐξ ἡμῶν εἰπῇ ὅτι ὁ Χριστός ἐστιν ὁ ἀληθινὸς Θεὸς ἡμῶν, αὐτοὶ θέλουσι φιλονικήσει καὶ παντοιοτρόπως θέλουσι σπουδάσει νὰ τὸ ἀναιρέσωσιν ἰσχυριζόμενοι, ὅτι ὁ Χριστὸς δὲν εἶναι ὁ ἀληθινὸς Θεὸς ἡμῶν. Ἰδοὺ ποίαν μαρτυρίαν ἐποίησεν ὁ ἀπηλπισμένος βασιλεύς, διὰ τοὺς ἠγαπημένους αὐτοῦ Λατίνους, ἄκων βεβαιώσας ἄριστα τὸν λόγον τοῦ ἁγίου Βασιλείου «ὅτι οὔτε ἴσασι τὴν ἀλήθειαν, οὔτε μαθεῖν ἀνέχονται».
Τούτων οὕτως ἐχόντων, ἐν ᾧ ὁ Πατριάρχης Ἰωσὴφ γέρων ἑβδομηκοντούτης, ἐν πᾶσι τῷ Βασιλεῖ πειθόμενος, καὶ ὑπ᾿ αὐτοῦ τὰ καὶ τοῦ Νικαίας, προτρεπόμενος ἐσκέπτετο νὰ ὑπογράψῃ εἰς τὸν λατινισμόν, ὡς ἱστορεῖ ὁ Συρόπουλος, κόπρος ἐξῆλθε ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ καθ᾿ ἣν στιγμὴν ἔτρωγε, ἐτελεύτησε δὲ αἰφνιδίως τῇ 10 Ἰουνίου 1439([93]) καὶ τὴν ψυχὴν ἀπέρριψε, καὶ ὡς ἄλλος Ἄρειος ἀντεστραμμένως διερράγη πρὶν τελειώσῃ ἡ σύνοδος. Ἐτάφη δὲ ἐν τῷ Ναῷ τῆς Ἁγίας Μαρίας τῆς Νέας (Santa Maria Novella) ἔνθα καὶ μέχρι σήμερον δείκνυται ὁ τάφος αὐτοῦ ἐν τῷ ἱερῷ βήματι. Ἄνωθεν δὲ τοῦ τάφου ἐπὶ τοῦ τοίχου διασῴζεται ἡ εἰκὼν αὐτοῦ ἐν ᾗ παρίσταται ἠμφιεσμένος στολὴν ἀρχιερατικήν([94]).
Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Πατριάρχου Ἰωσήφ, μόνος καταλειφθεὶς ὁ βασιλεὺς διεπραγματεύετο γραφῆναι τὸν ὅρον καὶ τὴν ἕνωσιν τελεσθῆναι, ἔχων πρὸς τοῦτο συμβούλους καὶ συνεργούς, τὸν Ρωσσίας Ἰσίδωρον, τὸν Νικαίας Βησσαρίωνα, καὶ τὸν μέγαν πρωτοσύγκελον Γρηγόριον, οἵτινες ὤθησαν αὐτὸν τεχνηέντως πρὸς παραδοχὴν πολλῶν ἃ οὐκ ἀπεδέχετο. Πρὸς δὲ προσερχόμενοι καὶ οἱ Καρδινάλιοι εἰς τὸν Βασιλέα ἀπῄτουν διορθώσεις, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν διαστρεβλώσεις τῶν ὀρθῶν δογμάτων τῆς ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Τὰ ζητήματα δὲ ἐφ᾿ ὧν διεξήγετο συζήτησις ἦσαν τὸ περὶ ἀζύμων, περὶ τοῦ καθαρτηρίου πυρὸς καὶ περὶ τῆς ἀρχῆς τοῦ πάπα, ὁ δὲ βασιλεὺς ἠγωνίζετο ἀποσοβεῖν αὐτούς. «Καὶ ἐξητάσαμεν τὰ ζητήματα ταῦτα τῶν Λατίνων, λέγει εἷς τῶν ἀρνησιθρήσκων τούτων καὶ εὕρομεν πάντα δίκαια καὶ καλά, καὶ ἠναγκάσαμεν τὸν βασιλέα πολλά, ἡμεῖς πάντα στέργομεν, εἰπόντες, καὶ γενέσθω τέλος τοῦ πράγματος, ὁ δὲ οὐκ ἤθελεν»([95]). Τὰ ζητήματα ταῦτα τῶν Λατίνων ὡς ἐν τῷ ὅρῳ ὑπάρχουσι δὲν συνεζητήθησαν οὔτε ἐξητάσθησαν ὑπὸ τῆς συνόδου τῶν Ἑλλήνων, ἀλλ᾿ ὑπὸ μόνων τῶν ἀρνησιθρήσκων Νικαίας Βησσαρίωνος, Ρωσσίας Ἰσιδώρου καὶ τοῦ Μυτιλήνης Δωροθέου([96]).
Ὁ Αὐτοκράτωρ μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Πατριάρχου πολλάκις ἀντέστη τοῖς Λατίνοις καὶ τοῖς λατινόφροσι, διότι πᾶσα ἡ εὐθύνη ἔπιπτεν ἐπ᾿ αὐτόν. Ἀλλ᾿ ἐνέδωκεν ἐπὶ τέλους ὁ ἄθλιος, ἀναλογιζόμενος, ὅτι δὲν ἦτο δυνατὸν κατ᾿ ἄλλον τρόπον οὔτε νὰ ζήσωσιν ἐν Ἰταλίᾳ ἀφ᾿ οὗ ὁ Πάπας ἤρξατο πάλιν καθυστερῶν αὐτοῖς τὸ σιτηρέσιον, οὔτε ἐξ αὐτῆς νὰ ἀναχωρήσωσι, διότι, εὑρίσκοντο εἰς ἀσφαλέστατον περιορισμόν. Ὅθεν ἀπέστειλε τὸν Ρωσσίας Ἰσίδωρον (τὸ ὄργανον τῆς θεοστυγοῦς ἑνώσεως), ὅπως ἐρωτήσῃ ποίαν ὁ μακαριώτατος πατὴρ ἤθελε παράσχει βοήθειαν τοῖς Χριστιανοῖς; Εἰς τὴν ἐρώτησιν ταύτην τοῦ βασιλέως ἀπήντησεν ὁ Πάπας διὰ τριῶν Καρδιναλίων τὰ ἑξῆς: α) δοῦναι ἔξοδα καὶ κάτεργα εἰς τὴν ἐπάνοδον β) τριακοσίους στρατιώτας, ἵνα ἵστανται εἰς φυλακὴν τῆς πόλεως δι᾿ ἐξόδων τοῦ Πάπα γ) καὶ δύο κάτεργα ἐμπαρατηροῦντα αὐτὴν δ) καὶ τὸ προσκύνημα τῆς Ἱερουσαλὴμ ἵνα γένηται ἐν τῇ πόλει ὁμοίως αἱ γαλιάτζαι αἱ εἰς προσκύνησιν ἀπερχόμεναι τοῦ ζωοδόχου τάφου ε) ἵνα δώσῃ κάτεργα ἁρματωμένα εἴκοσι μετὰ ἀρόδων αὐτοῦ μῆνας ἕξ, ἢ δέκα κάτεργα ἔτος ἓν στ) ὅταν χρῄζῃ φωσάτον διὰ ξηρᾶς, ἵνα σπουδάσῃ ἐνώπιον τοῦ Χριστοῦ ἵνα ἔλθωσι τὰ γένη τῶν χριστιανῶν εἰς τὴν συμμαχίαν αὐτοῦ([97]).
Καὶ οὕτως ἀπεφασίσθη νὰ γραφῇ καὶ νὰ ὑπογραφῇ ὁ ὅρος· ὁ δὲ ἱερὸς Μᾶρκος, λέγει ὁ Συρόπουλος, ἐκάθητο σιωπῶν καὶ ἀλγῶν ἐπὶ τοῖς γιγνομενοις. Παρελθουσῶν δὲ τεσσάρων ἡμερῶν μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Πατριάρχου, ὁ τοῦ βασιλέως ἀδελφὸς Δημήτριος ὁ Δεσπότης ἀνεχώρησεν ἐκ τῆς Φλωρεντίας, ἵνα μὴ ὑπογράψῃ τὸν ὅρον καὶ ἀπῆλθεν εἰς Βενετίαν ἔχων μεθ᾿ ἑαυτοῦ τοὺς δύο σοφωτάτους διδασκάλους Γεώργιον τὸν Σχολάριον τὸν μετὰ ταῦτα Γεννάδιον, καὶ τὸν Γεμιστόν.
Τοῦ ὅρου συνταχθέντος ὑπὸ Λατίνου τινὸς Μοναχοῦ Ἀμβροσίου, τῇ πέμπτῃ τοῦ Ἰουλίου συνῆλθον ἅπαντες διὰ νὰ ὑπογράψωσιν αὐτόν. Ὑπέγραψαν δὲ ἀληθῶς ἐκ τῶν Ἑλλήνων δεκαοκτὼ ἀρχιερεῖς καὶ ἕνδεκα κληρικοί, ἐν μυχοῖς καρδίας στένοντες καὶ δακρύοντες οἱ πλείους, ὡς λέγει ὁ συνυπογράψας Συρόπουλος. Ἠρνήθησαν δὲ νὰ ὑπογράψωσιν ὁ ἔξαρχος τῆς συνόδου καὶ τοποτηρητὴς τῶν Πατριαρχῶν Ἀντιοχείας καὶ Ἱεροσολύμων Ἱερὸς Μᾶρκος Μητροπολίτης Ἐφέσου, ὁ Σταυρουπόλεως Ἡσαΐας, ὅστις πρὸ τῆς ὑπογραφῆς τοῦ ὅρου ἀνεχώρησε κρυφίως ἐκ Φλωρεντίας καὶ ἀπῆλθεν εἰς Βενετίαν, ἵνα μὴ τὸν ὅρον ὑπογράψῃ, ὁ ἐπίσκοπος τῆς Ἰβηρίας ἐνεφάνισε πρῶτον τοῖς ἀρχιερεῦσι γράμμα τοῦ Πατριάρχου Ἀντιοχείας ἐντελλόμενον αὐτῷ μηδόλως συνθέσαι εἰς προσθήκην ἢ εἰς ἀφαίρεσιν μέχρι καὶ ἰῶτα ἑνὸς ἢ μιᾶς κεραίας, εἶτα δὲ γυμνωθεὶς καὶ μωρίαν προσποιηθεὶς ἔκαμε τὸν σαλὸν καὶ μὲ τὸ σχῆμα τοῦτο ἀπατήσας τοὺς θυρωροὺς ἐξέφυγεν· ὁ δὲ ἐκ τῶν κοσμικῶν ἀρχόντων τῆς Ἰβηρίας παρών, ὑπὸ τοῦ Πάπα κολακευόμενος καὶ τὸ τῆς οἰκείας καθέδρας διδασκόμενος μεγαλεῖον ὑπὲρ πᾶσαν ἀρχὴν λέγοντος εἶναι, ἀπεκρίνατο πρὸς αὐτὸν θεοσόφως, ὅτι ταῦτα εἶχεν οὗτος ὁ θρόνος πρὸ τοῦ καινοτομῆσαι, καὶ ἢν ἐθέλῃς, τοιοῦτος ὑπὸ τῶν Ἰβήρων πιστεύεσθαι, ὀφείλεις τὴν προσθήκην περιελεῖν καὶ τὰς καινοτομίας ἁπάσας, καὶ τότε προσκυνητὸς ἐπαξίως γενήσῃ([98]), ὁ δὲ Πάπας ἔμεινεν ἄφωνος. Τὸν ὅρον τοῦτον δὲν ὑπέγραψε καὶ ὁ ἀδελφὸς τοῦ ἱεροῦ Μάρκου Ἰωάννης ὁ Εὐγενικός, Διάκονος καὶ Ἀρχειοφύλαξ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, ὅστις καὶ λόγον κατὰ τοῦ βλασφήμου τούτου λιβέλλου ἔγραψε· τέλος δὲ οὐδὲ τὸ τοῦ Λακεδαιμονίας ὄνομα ὑπάρχει ἐν τοῖς τοῦ ὅρου ὑπογραφαῖς.
Ὁ Ἡρακλείας Ἀντώνιος, ὁ Ἀγχιάλου Σωφρόνιος, ὁ Μονεμβασίας Δοσίθεος καὶ ὁ Τραπεζοῦντος, οἵτινες πρότερον ἔδειξαν τόσον ζῆλον καὶ εἰς τὰς συζητήσεις δὲν ἐδέχθηκαν τὸ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ἔπειτα ὅμως ἑκόντες ἄκοντες βιασθέντες ὑπέγραψαν οἱ δυστυχεῖς τὸν ὅρον. Ὁ Βασιλεὺς ὅστις προηγουμένως εἶχεν ἀπαγορεύσει εἰς τοὺς Ἐκκλησιαστικοὺς ἄρχοντας, ὧν ἦτο εἷς καὶ ὁ ἡμέτερος ἱστορικὸς Συρόπουλος, νὰ μετέχωσι τῶν συζητήσεων, καθόσον εἶχον ἤρεμον τὴν συνείδησιν ὡς ἄνευ ἀγώνων κατορθώσαντες νὰ ἐμμείνωσιν εἰς τὰ πάτρια, ἔσπευσε τότε νὰ διατάξῃ αὐτοὺς νὰ ὑπογράψωσι τὸν ὅρον. Οὗτοι ἐξέστησαν, ἐταράχθησαν διὰ τὸ παράδοξον τῆς προσταγῆς, καὶ θερμῶς παρεκάλεσαν αὐτὸν ἵνα μὴ ὑπογράψωσιν, ὄχι ἀπεκρίθη ὁ Βασιλεὺς πρὸς αὐτούς, ἀλλὰ ἀνάγκη ἐστὶν ἵνα καὶ ὑμεῖς αὔριον ὑπογράψητε. Ὅθεν ἔκλιναν καὶ αὐτοί, ὡς λέγει ὁ Συρόπουλος «ὡς οὖν εἶδον, λέγει, τὴν βίαν καὶ τὸ ἀπαραίτητον, καὶ ὅτι ἐναπελείφθην μόνος, καὶ ἀπὸ τῆς ἐμῆς ἐνστάσεως τῇ μὲν ἐκκλησίᾳ οὐδεμία βοήθεια προσγίνεται, ἐμοὶ δὲ βλάβη ἀνθρωπίνως ἐπακολουθήσει εἶπον καὶ ἐγὼ ἐξ ἀνάγκης ἕπομαι τοῖς πολλοῖς, ἵνα ἐκπληρώσω τὸν ὁρισμὸν καὶ τὸ θέλημα τοῦ βασιλέως, καὶ ἵνα μὴ δόξω, ὅτι οὐδὲν ἀγαπῶ, οὐδὲ ἐφίεμαι τῆς συστάσεως καὶ τῆς αὐξήσεως τῆς πατρίδος καὶ τὴν ὠφέλειαν τῶν χριστιανῶν, καὶ τὰ ἄλλα ὅσα ἀριθμοῦσιν ὑπὲρ τῆς πόλεως, διαμαρτυρόμενος καὶ νῦν, ὅτι οὔτε τῇ γνώμῃ, οὔτε τῇ προαιρέσει μου δοξάζω τὸ γεγονὸς ὡς ὑγιᾶ δόξαν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν. Οἶδε γὰρ ὁ Θεὸς τὴν διάθεσιν τῆς ψυχῆς μου, ὅτι οὐ στέργω τοῦτο, οὐδ᾿ ἑκουσίως ὑπογράφω καὶ οὕτως ὑπεγράψαμεν καὶ ἡμεῖς λέγω οἱ δείλαιοι ἐθελοακουσίως, οἴμοι ! ὡς οἶδας Χριστὲ βασιλεῦ». Ἐν τῇ ὁμηγύρει ἐκείνῃ ἐν ᾗ οἱ πάντες ἔμενον ἐννεοὶ καὶ ἐμβρόντητοι, παρεκάθητο καὶ ὁ Ἅγιος Μᾶρκος, ὁ τῆς Συνόδου Ἔξαρχος, «ἀλγῶν καὶ σιωπῶν», ὡς ἱστορεῖ ὁ αὐτόπτης Συρόπουλος. Τὸν προκείμενον Ὅρον πάντες, ἀπὸ τοῦ Βασιλέως ἀρξάμενοι, τρεμούσῃ χειρὶ ὑπέγραψαν, τοῦθ᾿ ὅπερ ἐδήλου, ὅτι πανηγυρικῶς ἠρνήθησαν τὴν Ὀρθοδοξίαν. Ἐνῷ δὲ πρὸς τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον, οἱονεὶ κατῃσχυμμένοι, οἱ ὑπογράψαντες ἔστρεψαν δειλὸν τὸ ὄμμα, οὗτος ἀναστὰς ἐξῆλθε τῆς ὁμηγύρεως, τὸ περιλάλητον ἐκεῖνο ἐπιφωνῶν· «οὐχ ὑπογράψω, οὐδ᾿ εἴ τιί καὶ γένηται». Καὶ ἀπ᾿ ἐκείνης τῆς ὥρας ἤρξατο καὶ διὰ ζώσης καὶ δι᾿ ἐπιστολῶν κηρύττων πρὸς τοὺς ἁπανταχοῦ Ἕλληνας τὰ ἐναντία τοῖς ὑπὸ τοῦ Βησσαρίωνος κηρυττομένοις· τουτέστιν ἵνα μὴ ὑποτάξωσι κατὰ μηδένα τρόπον τὸν αὐχένα τῷ παπισμῷ, διότι τοῦτο ὡς ἀκολούθημα μὲν ἄμεσον φέρει τὴν τῆς πατρῴας εὐσεβείας ἀθέτησιν, ὡς ἔμμεσον δέ, τοῦ Γένους τὴν παντελῆ ἐξόντωσιν.
Τοιαύτην τινὰ ἐγκύκλιον τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου ἐπιστολὴν πρὸς τὸ Ὀρθόδοξον πλήρωμα ἀντιγράψαντες ἐκ χειρογράφου παραθέτομεν ἐνταῦθα.
«Ἐνταῦθα δὲ γενόμενοι εὐθὺς ἐπειράθημεν ἄλλως ἡμῖν προσενεχθέντων ἢ ὡς ἠλπίζομεν· τέως δ᾿ οὖν ἐνεμείναμεν κελευσθέντες, καὶ προθεσμίας μακρᾶς ἠνεσχόμεθα πρὸς τὸ συνελθεῖν τε καὶ καταστῆσαι τὴν σύνοδον. Ἔλαβε τέλος ἡ προθεσμία, καὶ μετὰ τοῦτο παρῆλθον ἡμέραι συχναί, καὶ μόλις συνήλθομεν ἐπὶ τῷ αὐτῷ Γραικοὶ καὶ Λατῖνοι. Περὶ τῆς ἐν τῷ Συμβόλῳ προσθήκης πρῶτον διελεξάμεθα, εἰς δύο τὸ ζήτημα διελόντες, πρῶτον, ὅτι οὐκ ἔδει προσθῆναι, καὶ δεύτερον, ὅτι τὸ προστεθὲν οὐκ εὐσεβές. Καὶ δὴ προτραπεὶς ἐγὼ τῆς ὑποθέσεως ἄρξασθαι, πρῶτον ἐν προοιμίοις ἐσπούδασα τὴν αἰτίαν αὐτοῖς ἀναγαγεῖν τοῦ σχίσματος καὶ διαιρέσεως, καὶ τὸ ἄφιλον ἐγκαλέσαι καὶ ὑπεροπτικόν, ἐκείνων ἀπολογουμένων καὶ ἐγκαλούντων, ἡμῖν, καὶ ἑαυτοὺς δικαιούντων, ὥσπερ εἰώθασιν. Ἔπειτα κατὰ τὰς ἐφεξῆς συνελεύσεις προχειρισάμενος τὰς πράξεις τῶν ἱερῶν συνόδων ἀνέγνων ἐξ αὐτῶν τοὺς ὅρους, ἐν οἷς ἀπαγορεύουσιν οἱ θεῖοι Πατέρες τὴν ἐναλλαγὴν τοῦ συμβόλου μέχρι λέξεως καὶ συλλαβῆς, καὶ φρικώδεις ἀρὰς ἐκφωνοῦσι κατὰ τῶν ταύτην ποτὲ τολμησάντων. Οἱ δὲ Λατῖνοι Ἐπίσκοποι, καὶ ἰδίᾳ ὁ Σαβίνης Καρδινάλιος Ἰουλιανός, ἐντέλεγέ μοι σοφιστικῶς ὡς οὐκ ἔστι προσθήκη, ἡ ἐκ τοῦ Υἱοῦ φωνή, ἡ ἐν τῷ ἱερῷ Συμβόλῳ τεθεῖσα, ἀλλ᾿ ἀνάπτυξις καὶ σαφήνεια. Ἀλλ᾿ ἐγὼ ἐπὶ τούτοις διὰ συλλογισμῶν ἀναντιρρήτων παρέστησα τὴν τῶν ἐμῶν λόγων ἀνάγκην, καὶ ὡς ἀδύνατον ἄλλως ἐκληφθῆναι τοὺς ὅρους, ἢ ὡς ἐγὼ ἐξηγούμην καὶ ἐλάμβανον τούτους. Ὡς δὲ ἑωρῶμεν τοὺς Λατίνους σαφῶς ἤδη τὰ πράγματα παραγυμνώσαντας ἐν ταῖς πρὸς ἡμᾶς διαλέξεσιν, ὡς οὐ πρὸς ἀλήθειαν αὐτοῖς ὁ σκοπός, οὐδὲ τὸ ταύτην εὑρεθῆναι διὰ σπουδῆς τίθενται, ἔργον τε ἀπαραίτητον εἶχον αὐτοί τε λύειν τὰς συνελεύσεις, ἵνα λέγοντες ὕστερον δοκῶσιν ἅπαντα λύειν τὰ παρ᾿ ἡμῶν λεγόμενα· ἐντεῦθεν ἤδη τοῦ λέγειν παυσάμενοι παρεκαλοῦμεν αὐτοὺς τί μὴ λέγοντας ἱκανόν, ἐπανελθεῖν πρὸς τὴν καλὴν συμφωνίαν ἐκείνην ἣν εἴχομεν πρότερον καὶ πρὸς ἡμᾶς αὐτούς, καὶ πρὸς τοὺς Πατέρας ἡμῶν, ὅτε τὸ αὐτὸ πάντοτε ἐλέγομεν, καὶ οὐκ ἦν ἐν ἡμῖν σχίσμα. Ἀλλὰ κατὰ πετρῶν ἐσπείρομεν. Ἐκεῖνοι γὰρ τοῖς μὲν ἐλέγχοις στενοχωρούμενοι, διόρθωσιν δὲ οὐδαμῶς οὐδεμίαν δεχόμενοι παρεκάλουν ἡμᾶς ἐπὶ τὴν ἐξέτασιν μεταβῆναι τοῦ δόγματος, ὡς ἱκανῶν ἤδη ρηθέντων ἐπὶ τῇ προσθήκῃ λόγων, οἰόμενοι δι᾿ ἐκείνων ἐπισκιάσειν τὸ τοῦ συμβόλου τόλμημα, τῆς δόξης ὑγιοῦς δεικνυομένης. Ἀλλ᾿ οἱ ἡμέτεροι οὐκ ἠνείχοντο, καὶ ἀμεταθέτως εἶχον πρὸς τὴν τῆς δόξης ἐξέτασιν, εἰμὴ διορθωθείη πρότερον ἡ προσθήκη. Καὶ ἂν μὲν οἱ ἡμέτεροι πάντες ἐνέμειναν τῇ ἐνστάσει ταύτῃ, καὶ διελυόμεθα ἐκεῖθεν καλῶς ποιοῦντες, οὔτε ἂν ὑπὸ ἄλλων παραπεισθέντες ὡς ἀπρεπές ἐστὶ μηδὲν εἰπόντες περὶ τοῦ δόγματος ἀπελθεῖν, ἐδέξαντο τὴν μετάβασιν τὴν ἀπὸ τῆς προσθήκης εἰς τὴν δόξαν, καὶ τὴν ἀπὸ Φερράρας εἰς Φλωρεντίαν. Ἔνθα γενόμενοι τῶν περὶ τοῦ δόγματος διαλέξεων ἀπηρξάμεθα, τῶν Λατίνων προσενεγκόντων ρητά, τὰ μὲν ἐξ ἀποκρύφων καὶ ἀγνώστων τινῶν βιβλίων, τὰ δὲ ἐκ νενοθευμένων καὶ διεφθαρμένων, ἐν οἷς ἰσχυρίζοντο τὴν ἑαυτῶν δόξαν συνίστασθαι. Πάλιν οὖν αὐτοῖς ἐγὼ συμπλεκόμενος, καὶ τὸ τῆς δόξης ἄτοπον διελέγχων, καὶ νενοθευμένας εἶναι τὰς βίβλους προφανῶς παριστῶν οὐδὲν ἤνυον εἰς πειθώ, πλὴν ὅσον τὸν καιρὸν ἀναλίσκειν εἰκῇ καὶ μάτην. Ἀλλὰ τῶν Λατίνων ἐπιμενόντων, ἀπέτεινα καὶ αὖθις λόγον διὰ μακροῦ, ἐν ᾧ μαρτυρίαις ἀναντιρρήτοις παρέστησα τὴν ἀλήθειαν τοῦ ἡμετέρου δόγματος, ὅτι ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, οὐχὶ δὲ καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεται.
Παρὰ τῶν Εὐαγγελικῶν λόγων ἀρξάμενος, διὰ δὲ τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν διαδεξαμένων αὐτοὺς κατελθὼν ἄχρι καὶ τῆς τρίτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου, κατὰ μέρος τε ἐξεργαζόμενος ἕκαστον τῶν ρητῶν, καὶ συλλογιζόμενος ἐφ᾿ ἑκάστῳ καὶ συμπεραίνων, ὡς πανταχοῦ τοῦ καινοῦ τῶν Λατίνων δόγματος ἀπαγορευομένου, ἐπὶ τούτοις κατέλυσα τῆς πρὸς αὐτοὺς ὁμιλίας, ἢ μηκέτι συνελεύσασθαι μετ᾿ αὐτῶν, ἢ γοῦν αὐτὸς σιωπήσειν βεβαιωσάμενος. Ἀλλ᾿ ἐκεῖνοι προσεκαλοῦντο τοὺς ἡμετέρους ἑκόντας ἄκοντας εἰς τὴν τῶν εἰρημένων ἀντίρρησιν. Καὶ τοῦτο διαπραξάμενοι, μὴ παρόντος ἐμοῦ, δύο ἐφεξῆς συνελεύσεις ἠνάλωσαν μόνοι λέγοντες, καὶ μηδενὸς ἀπολογουμένου· ἐν τῇ Δευτέρᾳ δὲ συνελεύσει τὰ παρ᾿ ἐμοῦ εἰρημένα διαστρέψαντες μᾶλλον ἢ ἀναστρέψαντες καὶ χρήσεις ἐναντίας, ὡς ἐκείνοις ἐδόκει τῶν παρ᾿ ἡμῖν διδασκάλων ἐκτεθεικότες. Ἐπεὶ δὲ ἐμοῦ σεσιωπηκότος, οὐδεὶς ἔτι τῶν ἡμετέρων ἐθάρρυνεν ἀντιτάξασθαι, τοῦτο μὲν τῶν ἀρχόντων οὕτω δέον εἶναι κρινόντων, τοῦτο δὲ καὶ ὀκνοῦντες ἅπαντες τὸν ἀγῶνα, καὶ μὴ εἰς ἔριδας καὶ ταραχὰς ἐμπέσωσι δεδιότες, ἐκεῖνοι τὴν ἡμετέραν σιωπὴν ὡς ἕρμαιον λογισάμενοι, καθάπερ τινὰς φυγάδας προσεκαλοῦντο τοὺς ἡμετέρους πρὸς μάχην· καὶ μηδαμῶς ὑπακουόντων ἡμῶν ἐπεκρότουν ὡς νικηταὶ καὶ τὴν ἀλήθειαν μεθ᾿ ἑαυτῶν ἔχοντες. Ἐντεῦθεν τὴν ἀρχὴν λαμβάνει τὰ τῆς οἰκονομίας καὶ συγκαταβάσεως ρήματα, καί τις τῶν ἡμετέρων ἐπεχείρησε λέγειν ὡς καλόν ἐστι τὴν εἰρήνην ἀσπάσασθαι, καὶ τοὺς Ἁγίους συμφώνους ἀποδεῖξαι πρὸς ἑαυτούς, ἵνα μὴ δοκῶσιν οἱ δυτικοὶ τοῖς Ἀνατολικοῖς ἀντιφθέγγεσθαι. Ἤδη δὲ καὶ περὶ τῆς ΔΙΑ, φιλοσοφεῖν τις ἤρξατο([99]), παρὰ τοῖς ἡμετέροις διδασκάλοις εὑρισκόμενος, ὡς ταὐτὸν τῇ ΕΚ, δυναμένης, καὶ τὴν αἰτίαν τῷ Υἱῷ διδούσης. Οὕτω κατὰ μικρὸν ὁ λατινισμὸς ἐξερράγη, καὶ περὶ τοῦ τρόπου τῆς ἑνώσεως ἤρξαντο πραγματεύεσθαι, καί τινα ρητὰ περιεργάζεσθαι, δι᾿ ὧν ἑνωθήσονται, μέσην ἐπέχοντα χώραν καὶ δυνάμενα κατ᾿ ἀμφοτέρας τὰς χώρας λαμβάνεσθαι, καθάπερ τις κόθορνος. Τοῦτο γὰρ αὐτοῖς πρὸς τὴν ἐπίνοιαν ἔδοξε σφόδρα συμβάλλεσθαι, τῶν τε ἡμετέρων δι᾿ αὐτῶν ρᾷον προσαγομένων, καὶ τῶν ἐναντίων ἐλπιζομένων ἀνεξετάστως αὐτὰ παραδέξασθαι.
Καὶ δή τι συντεσθέντες γραμμάτιον, τοιαῦτά τινα περιέχον, τὴν ἐκείνων δὲ δόξαν ὅμως καθαρῶς ἐκτιθέμενον, ἐξαπέστειλον αὐτοῖς, ὡς διὰ τούτων τὴν ἕνωσιν ποιησόμενοι. Τοῖς δὲ οὐκ ἀνεκτὸν ἐδόκει τὸ γραμμάτιον δέξασθαι χωρὶς ἐξετάσεως ἀλλ᾿ ἢ πρὸς ἀπολογίαν αὐτοὺς προεκαλοῦντο, καὶ λύσεις τῶν ἐν τῷ γράμματι ἀμφισβητουμένων φωνῶν, ἢ τὸ οἰκεῖον δέξασθαι παρηγγύων. Ἦν δὲ ἐκεῖνο συμφώνησις παντελὴς περὶ τὸ δόγμα τῶν Λατίνων τε καὶ Γραικῶν, καὶ ὁμολογία τοῦ καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεσθαι. Τρίβεται δὲ πολὺς ἐπὶ τούτοις χρόνος, καὶ οἱ ἡμέτεροι τὴν ἀναβολὴν ἐδυσχέραινον καὶ πρὸς τὸν λιμὸν ἠγανάκτουν· καὶ γὰρ δὴ καὶ τοῦτο αὐτοῖς ἐπενοήθη, μηδενὶ διδόναι τῶν συγκειμένων ἀναλωμάτων ἵνα ἀναγκασθέντες ἐκ τούτου κατὰ μικρὸν ὑποκύψωσιν. Τί δεῖ πολλὰ λέγειν; οὐκ ἐπαύσαντο πάντα λίθον κινοῦντες, οἱ τῆς ἑαυτῶν σωτηρίας καὶ εὐσεβείας προδόται, μέχρι διεπράξαντο συναγαγόντες τὴν σύνοδον ἐκρῆξαι τὸν λατινισμὸν εἰς τὸ φανερόν, Βασιλέως τε καὶ Πατριάρχου προκαθημένων ! Τὰ γὰρ δοκοῦντα τοῖς Λατίνοις συνηγορεῖν ρητὰ προσαγαγόντες εἰς μέσον ἔκ τε τῶν διδασκάλων αὐτῶν ἐκείνων καὶ τοῦ μεγάλου Κυρίλλου, πρότερον ἐμοὶ διαγωνισάμενοι, καὶ κατ᾿ αὐτῶν ἐκ διαδοχῆς ἀλλήλων ἐπιπηδήσαντες ἰταμῶς τοῖς σοφίσμασιν, οὕτως ἠρώτων τὴν σύνοδον, «ἥν τινα γνώμην ἔχουσι περὶ τῶν ρητῶν ἐκείνων καὶ εἰ καὶ τὸν Υἱὸν αἴτιον ποιοῦσι τοῦ Πνεύματος». Περὶ μὲν τῶν ρητῶν, οὐκ ἀμφιβάλλειν ἔφασαν, εἰ γνήσια τῶν διδασκάλων εἰσί, παρὰ τῆς ἐπιστολῆς τοῦ θείου Μαξίμου τοῦτο πιστούμενοι, τὴν αἰτίαν μέντοι τοῦ Πνεύματος, τῷ Υἱῷ διδόναι παντελῶς ἀπηγόρευσαν οἵ γε πλείονες. Ἀλλ᾿ οἱ τολμηροὶ τὴν δυσσέβειαν, καὶ ὅσοι τούτοις παρηκολούθησαν, ἐπαγγελίαις λαμπραῖς ὑπαχθέντες, γυμνῇ τῇ κεφαλῇ τὸν Υἱὸν ἀπεφήναντο τοῦ Πνεύματος αἴτιον, ὃ μηδ᾿ ἐν τοῖς τῶν Λατίνων ρητοῖς εὕρηταί που φανερῶς κείμενον. Τούτοις δὲ καὶ ὁ Πατριάρχης ἐπεψηφίσατο, προδιεφθαρμένος ἤδη καὶ αὐτός, καὶ ἅμα διψῶν τὴν ἐκεῖθεν ἀπαλλαγήν, διὰ τὸ πρὸς θάνατον, τὴν ὑγιείαν αὐτοῦ ρέπειν. Ἐγὼ δὲ τὴν ἐμαυτοῦ γνώμην ἅμα καὶ ὁμολογίαν τῆς πίστεως συγγεγραμμένην ἔχων (οὕτω γάρ που διείρητο πρότερον, ἐγγράφως ἐπιδοῦναι τὴν ἑαυτοῦ γνώμην ἕκαστον), ὡς εἶδον αὐτοὺς ἐκθύμως ἤδη πρὸς τὴν ἕνωσιν ὡρμημένους, καὶ τοὺς ἐμοὶ συνεστῶτας πρότερον, ἄρτι συμπεπτωκότας ἐκείνοις ἐγγράφων οὐδὲ μεμνημένους, ἀπέσχον καὶ αὐτὸς τὴν γραφήν, ἵνα μὴ πρὸς ὀργὴν αὐτοὺς ἐρεθίσας εἰς προὖπτον ἤδη κίνδυνον ἐμαυτὸν ἐμβάλω. Διὰ στόματος μέν τοι τὴν ἐμαυτοῦ γνώμην ἐδήλωσα, μὴ ἂν ἄλλως δύνασθαι τὰ ρητὰ τῶν Δυτικῶν καὶ Ἀνατολικῶν συμφωνῆσαι Πατέρων, εἰμὴ κατὰ τὴν ἐξήγησιν τῆς ἐπιστολῆς τοῦ σεπτοῦ Μαξίμου, τὸν Υἱὸν φαίημεν αἴτιον τοῦ Πνεύματος, προσεπισημηνάμενος ἅμα καὶ περὶ τῆς προσθήκης ὡς οὐδὲ ταύτην συγχωρῶ τοῖς Λατίνοις, ἅτε μὴ καλῶς οὐδ᾿ εὐλόγως κατὰ τοὺς εἰρημένους λόγους γεγενημένην. Ἐντεῦθεν οἱ μὲν τὸ ἑαυτῶν ἔπραξαν, καὶ πρὸς τὴν συνθήκην ὅρου καὶ τὰ λοιπὰ τῆς ἑνώσεως ἔβλεψαν. Ἐγὼ δὲ χωρισθεὶς αὐτῶν ἔκτοτε καὶ ἐμαυτῷ σχολάσας, ἵνα τοῖς ἁγίοις μου πατράσι καὶ διδασκάλοις διατελῶ συνημμένος, πᾶσι καταφανῆ ποιῶ τὴν ἐμαυτοῦ γνώμην διὰ τῆς δέ μου τῆς γραφῆς, ὡς τὴν γενομένην ἕνωσιν οὐ παρεδεξάμην, μὴ στέργων ἢ γραικολατῖνος κληθῆναι ἢ λατινόφρων»([100]).
Ταῦτα ἔγραφε πρὸς τοὺς κατὰ τὴν Ἀνατολὴν ὀρθοδόξους Χριστιανοὺς ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος, πιστὸς μένων λάτρης τῆς καθολικῆς ἐν Χριστῷ διδασκαλίας. Ἀλλ᾿ ἐπὶ τὸ προκείμενον ἐπανέλθωμεν.
Μετὰ τὸ ὑπογράψαι πάντας τοὺς Ἀνατολικοὺς τρεμούσῃ χειρὶ τὸν ἄθεσμον Ὅρον τῆς ψευδοενώσεως τῶν Ἐκκλησιῶν, ἔστειλεν αὐτὸν ὁ Βασιλεὺς μὲ πολλοὺς ἐκ τῶν Ἀρχιερέων καὶ ἐκκλησιαστικῶν ἀρχόντων εἰς τὸν Πάπαν Εὐγένιον ἵνα καὶ αὐτὸς ὑπογράψῃ. Λαβὼν δὲ τὸν ὅρον ὁ Πάπας Εὐγένιος εἰς τὰς χεῖράς του (λέγει ὁ Συρόπουλος μεθ᾿ ὧν ἦτο παρὼν καὶ αὐτός) καὶ τὰς ἐν τῷ ὅρῳ ἡμῶν ὑπογραφὰς θεωρήσας, καὶ γινώσκων ὁπόσην ἰσχὺν εἶχεν ἡ τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου Ἐφέσου ὑπογραφή, ἠρώτησεν, ὅτε τὸν ὅρον ὑπέγραφεν, εἰ ὑπέγραψεν ὁ Ἐφέσου, ἀκούσας δ᾿ ὅτι οὐχ ὑπέγραψεν ἔφη ! Λοιπὸν ἐποιήσαμεν οὐδέν.
Ἀφ᾿ οὗ λοιπὸν κακῶς τὴν κακὴν ἐτελείωσαν ἕνωσιν, τῇ 6 Ἰουλίου ἱεροφορησάντων ἁπάντων τῶν λατίνων καὶ Ἑλλήνων ἐν τῷ Ναῷ (Σάντα Μαρία λιμπεράτα) ἀνεγνώσθη ὁ ψευδώνυμος ὅρος Λατινιστὶ μὲν ὑπὸ τοῦ Καρδιναλίου Ἰουλιανοῦ, Ἑλληνιστὶ δὲ ὑπὸ τοῦ Νικαίας Βησσαρίωνος ἔχων αὐταῖς λέξεσιν ὡς ἀκολούθως.
«Εὐγένιος δοῦλος τῶν δούλων τοῦ Θεοῦ εἰς ἀΐδιον τοῦ πράγματος μνήμην συναινοῦντος τοῖς ὑπογεγραμμένοις καὶ τοῦ ποθεινοτάτου υἱοῦ ἡμῶν Ἰωάννου Παλαιολόγου τοῦ περιφανοῦς βασιλέως τῶν Ρωμαίων καὶ τῶν τοποτηρητῶν τῶν σεβασμίων ἀδελφῶν ἡμετέρων, τῶν Πατριαρχῶν καὶ τῶν λοιπῶν τῶν τὴν Ἀνατολικὴν Ἐκκλησίαν παριστανόντων.
Εὐφραινέσθωσαν οἱ οὐρανοὶ καὶ ἀγαλλιάσθω ἡ γῆ. Ἀφῄρηται μὲν γὰρ τὸ μεσότοιχον τὸ τὴν Δυτικὴν καὶ Ἀνατολικὴν διαιροῦν Ἐκκλησίαν, ἐπανῆλθε δὲ ἡ εἰρήνη τε καὶ ἡ ὁμόνοια τοῦ ἀκρογωνιαίου λίθου ἐκείνου Χριστοῦ τοῦ ποιήσαντος ἑκάτερα ἕν, τοῦ τῆς ἀγάπης τε καὶ εἰρήνης καὶ ἰσχυροτάτῳ δεσμῷ ἑκάτερον τοῖχον ζευγνύντος καὶ συσφίγγοντός τε καὶ συνέχοντος στοργῇ ἀϊδίου ἑνότητος. Καὶ μετὰ τὴν μακρὰν ἐκείνην τῆς ἀθυμίας ὁμίχλην καὶ τὴν ἀπὸ τῆς χρονίου διαστάσεως μέλαινάν τε καὶ ἄχαριν ἀχλὺν ἡ γαληνιῶσα πᾶσιν ἀκτὶς ἐξήστραψε τῆς ποθεινοτάτης ἑνώσεως. Εὐφραινέσθω ἡ μήτηρ Ἐκκλησία τὰ ἑαυτῆς τέκνα μέχρι τοῦδε πρὸς ἄλληλα στασιάζοντα εἰς ἑνότητά τε καὶ εἰρήνην ἤδη ἐπανιόντα ὁρῶσα· καὶ ἡ πρώην ἐπὶ τῷ χωρισμῷ αὐτῶν πικρότατα κλαίουσα ἐκ τῆς νῦν αὐτῶν θαυμαστῆς ὁμονοίας σὺν ἀνεκφράστῳ χαρᾷ τῷ παντοδυνάμῳ εὐχαριστήτω Θεῷ. Πάντες συνευφραινέσθωσαν οἱ πανταχοῦ τῆς οἰκουμένης πιστοί, καὶ οἱ τῷ ἀπὸ Χριστοῦ ὀνόματι κεκλημένοι τῇ μητρὶ τῇ καθολικῇ Ἐκκλησίᾳ συναγαλλέσθωσαν. Ἰδοὺ γὰρ οἵ τε Δυτικοὶ καὶ Ἀνατολικοὶ πατέρες μετὰ τὸν μακρότατον τῆς διαφωνίας καὶ διαστάσεως χρόνον ἐκεῖνον, πρὸς πάντα παραβαλλόμενοι κίνδυνον τὸν ἐν γῇ καὶ θαλάττῃ, καὶ πάντα πόνον ὑπερβαλόντες πρὸς τὴν ἱερὰν ταύτην καὶ Οἰκουμενικὴν Σύνοδον τῇ τε τῆς ἱερᾶς ἑνώσεως ἐφέσει, καὶ τοῦ τὴν παλαιὰν ἀγάπην ἀνακτήσασθαι ἕνεκα, γεγηθότες συνῆλθον καὶ πρόθυμοι, καὶ τοῦ σκοποῦ οὐκ ἀπέτυχον· μετὰ γὰρ πολλὴν καὶ ἐπίπονον ἔρευναν τέλος τῇ τοῦ Παναγίου Πνεύματος φιλανθρωπίᾳ τῆς εὐκταιοτάτης ταύτης καὶ ἁγιωτάτης ἑνώσεως ἔτυχον. Τίς οὖν ταῖς τοῦ Θεοῦ εὐεργεσίαις ἀξίως εὐχαριστεῖν δύναιτ᾿ ἄν; Τίς ἐνώπιον τοῦ πλούτου τῶν θείων οἰκτιρμῶν οὐκ ἂν ἐκπλαγείη; Τίνος οὐκ ἂν καὶ σιδηροῦν στῆθος τὸ τῆς θείας εὐσπλαγχνίας, οὔσης τηλικαύτης, μαλθάξειε μέγεθος; Ὄντως θεῖά εἰσι ταῦτα τὰ ἔργα οὐκ ἀνθρωπίνης ἀσθενείας εὑρήματα καὶ διὰ ταῦτα μετὰ ἐξαιρέτου μὲν εὐλαβείας ἀποδεκτέα, θείοις δὲ ὕμνοις προβιβαστέα. Σοὶ αἴνοις, σοὶ δόξα, σοὶ πρέπει εὐχαριστία, Χριστὲ πηγὴ οἰκτιρμῶν, ὃς τοσοῦτον ἀγαθὸν τῇ νύμφῃ σου τῇ καθολικῇ Ἐκκλησίᾳ κεχάρισαι, κἂν τῇ ἡμετέρᾳ γενεᾷ τὰ τῆς εὐσπλαγχνίας σου ἔδειξας θαύματα, ἵνα σου πάντες τὰ θαυμάσια διηγήσωνται. Οὕτω μέγα τῷ ὄντι καὶ θεῖον ἡμῖν ὁ Θεὸς δῶρον δεδώρηται, καὶ τοῖς ὀφθαλμοῖς εἴδομεν, ὃ πολλοὶ τῶν πρὸ ἡμῶν ἐπιθυμήσαντες ἰδεῖν οὐ δεδύνηνται. Συνελθόντες γὰρ Λατῖνοί τε καὶ Γραικοὶ ἐν τῇ αὐτῇ τῇ ἱερᾷ καὶ ἁγίᾳ Οἰκουμενικῇ συνόδῳ σπουδῇ μεγάλῃ πρὸς ἀλλήλους ἐχρήσαντο, ὅπως μετὰ τῶν ἄλλων καὶ τὸ ἄρθρον ἐκεῖνο τὸ περὶ τῆς θείας ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μετὰ πλείστης ὅσης ἐπιμελείας καὶ συνεχοῦς συζητήσεως ἐξετασθείη. Προσκομισθεισῶν δὲ μαρτυριῶν ἀπὸ τῆς θείας Γραφῆς καὶ πλείστων ρήσεων τῶν ἁγίων διδασκάλων Ἀνατολικῶν τε καὶ δυτικῶν, τῶν μὲν ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ, τῶν δὲ ἐκ Πατρὸς δι᾿ Υἱοῦ λεγόντων τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεσθαι, καὶ εἰς τὴν αὐτὴν ἔννοιαν ἀποβλεπόντων ἁπάντων ἐν διαφόροις ταῖς λέξεσιν, οἱ μὲν Γραικοὶ διϊσχυρίσαντο ὅτι τοῦθ᾿ ὅπερ λέγουσι τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεσθαι οὐ ταύτῃ τῇ διανοίᾳ προφέρουσιν ὥστε αὐτοὺς τὸν Υἱὸν ἀποκλείειν. Ἀλλ᾿ ἐπειδὴ παρ᾿ αὐτοῖς ἐδόκει, φασί, τοὺς Λατίνους διαβεβαιοῦσθαι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ ὡς ἀπὸ δύο ἀρχῶν, καὶ δύο πνεύσεων ἐκπορεύεσθαι, διὰ τοῦτο ἐφύλαξαν τὸ λέγειν τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεσθαι ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ. Οἱ δὲ Λατῖνοι διεβεβαιώσαντο μὴ κατὰ ταύτην τὴν διάνοιαν σφᾶς αὐτοὺς λέγειν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι, ὡς ἀποκλείειν τὸν Πατέρα τοῦ εἶναι πηγὴν ὡς ἀρχὴν τῆς ὅλης δυότητος, τοῦ Υἱοῦ δηλονότι καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἢ ὅτι ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ὁ Υἱὸς οὐκ ἔχει ἀπὸ τοῦ Πατρός· ἢ ὅτι δύο τιθέασιν εἶναι ἀρχὰς ἢ δύο πνεύσεις, ἀλλ᾿ ἵνα μίαν μόνην δηλώσωσιν εἶναι ἀρχὴν καὶ μοναδικὴν προβολὴν τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καθὼς μέχρι τοῦδε διϊσχυρίσαντο. Ἐπειδὴ δὲ ἐκ τούτων ἁπάντων μία καὶ ἡ αὐτὴ τῆς ἀληθείας συνάγεται ἔννοια, τέλος εἰς τὴν ὑπογεγραμμένην ἁγίαν καὶ θεοφιλῆ τῇ αὐτῇ διανοία, καὶ τῷ αὐτῷ νοῒ συνεφώνησαν, καὶ συνῄνεσαν ὁμοθυμαδὸν ἕνωσιν. Ἐν τῷ ὀνόματι τοίνυν τῆς ἁγίας Τριάδος τοῦ Πατρός, καὶ τοῦ Υἱοῦ, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ταύτης τῆς ἱερᾶς καὶ Οἰκουμενικῆς τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ ἐπιφημιζομένης συνόδου, ὁρίζομεν, ἵνα αὕτη ἡ τῆς πίστεως ἀλήθεια ὑπὸ πάντων πιστευθείη τε καὶ ἀποδεχθείη τὴν τῶν Χριστιανῶν, καὶ οὕτω πάντες ὁμολογοῦσιν, ὅτι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ ἀϊδίως ἐστί, καὶ τὴν ἑαυτοῦ οὐσίαν καὶ τὸ ὑπαρκτικὸν αὐτοῦ εἶναι ἔχειν τοῦ Πατρὸς ἅμα καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ ἐξ ἀμφοτέρων ἀϊδίως ὡς ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς καὶ μοναδικῆς προβολῆς ἐκπορεύεται διασαφοῦντες ὅτι, τοῦθ᾿ ὅπερ οἱ ἅγιοι διδάσκαλοι καὶ πατέρες, ἐκ τοῦ Πατρὸς διὰ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι λέγουσι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, εἰς ταύτην φέρει τὴν ἔννοιαν, ὥστε διὰ τοῦτο δηλοῦσθαι καὶ τὸν Υἱὸν εἶναι κατὰ μὲν τοὺς Γραικοὺς αἰτίαν, κατὰ δὲ τοὺς λατίνους ἀρχὴν τῆς ἁγίου Πνεύματος ὑπάρξεως, ὥσπερ καὶ τὸν Πατέρα καὶ ἐπεὶ πάντα ὅσα ἐστὶ τοῦ Πατρός, αὐτὸς ὁ Πατὴρ τῷ μονογενεῖ αὐτοῦ Υἱῷ ἐν τῷ γεννᾶν δέδωκε πλὴν τοῦ εἶναι Πατέρα τοῦτ᾿ αὐτὸ ὅτι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεται, αὐτὸς ὁ Υἱὸς παρὰ τοῦ Πατρὸς ἀϊδίως καὶ γεγέννηται. Ἔτι διοριζόμεθα τὴν τῶν ρημάτων ἐκείνων ἀνάπτυξιν τήν, καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, χάριν τοῦ τὴν ἀλήθειαν σαφηνισθῆναι, ἀνάγκης τε τότε ἐπικειμένης, θεμιτῶς τε καὶ εὐλόγως ἐν τῷ συμβόλῳ προστεθῆναι. Ἔτι ἐν ἀζύμῳ ἢ ἐνζύμῳ ἄρτῳ σιτίνῳ τὸ τοῦ Χριστοῦ σῶμα τελεῖσθαι ἀήθως, τούς τε ἱερεῖς ἐν θατέρῳ, αὐτὸ τὸ σῶμα τοῦ Κυρίου ὀφείλει τελεῖν, ἕκαστος δηλονότι κατὰ τὴν τῆς ἰδίας Ἐκκλησίας εἴτε Δυτικῆς εἴτε Ἀνατολικῆς συνήθειαν.Ἔτι ἐὰν οἱ ἀληθῶς μετανοήσαντες ἀποθάνωσιν ἐν τῇ τοῦ Θεοῦ ἀγάπῃ, πρὶν τοὺς ἀξίους τῆς μετανοίας καρποὺς ἱκανοποιῆσαι περὶ τῶν ἡμαρτημένων ὁμοῦ καὶ ἠμελημένων, τὰς τούτων ψυχὰς καθαρτικαῖς τιμωρίαις καθαίρεσθαι μετὰ θάνατον, ὥστε δὲ ἀποκουφίζεσθαι αὐτὰς τῶν τοιούτων τιμωριῶν, λυσιτελεῖν αὐταῖς τῶν ζώντων πιστῶν ἐπικουρίας, δηλονότι τὰς ἱερὰς θυσίας καὶ εὐχάς, καὶ ἐλεημοσύνας καὶ τἄλλα τῆς εὐσεβείας ἔργα, ἅτινα παρὰ τῶν πιστῶν ὑπὲρ ἄλλων πιστῶν εἴωθε γίνεσθαι, κατὰ τὰ τῆς ἐκκλησίας διατάγματα. Ἐκείνων δὲ τὰς ψυχάς, οἵτινες μετὰ τὸ βαπτισθῆναι οὐδεμιᾷ ὅλως τῆς ἁμαρτίας κηλῖδι ὑπέπεσον, καὶ ἔτι τὰς μετὰ τὸ ἐφελκύσασθαι τῆς ἁμαρτίας κηλῖδα, εἴτε ἐν τοῖς αὐτῶν σώμασιν, εἴτε μετὰ τὸ τὰ σώματα ἀποδύσασθαι, ὡς προείρηται, καθαρθείσας, εἰς Οὐρανὸν εὐθὺς προλαμβάνεσθαι καὶ καθαρῶς θεωρεῖν αὐτὸν τὸν ἕνα καὶ τρισυπόστατον Θεόν, καθώς ἐστιν, ἕτερον μέν τοι ἑτέρου τελειότερον κατὰ τὴν τῶν βεβιωμένων ἀξίαν, τὰς δὲ ψυχὰς τῶν ἐν θανασίμῳ ἁμαρτίᾳ τῇ κατ᾿ ἐνέργειαν, ἢ καὶ ἐν μόνῃ προπατορικῇ ἀποβιούντων εὐθέως καταβαίνειν εἰς ᾍδην, τιμωρίαις ὅμως ἀνίσοις τιμωρηθησομένας. Ἔτι ὁρίζομεν τὴν ἁγίαν Ἀποστολικὴν καθέδραν, εἰς τὸν Ρωμαϊκὸν ἀρχιερέα διάδοχον εἶναι τοῦ μακαρίου Πέτρου τοῦ κορυφαίου τῶν Ἀποστόλων καὶ ἀληθῆ τοποτηρητὴν τοῦ Χριστοῦ καὶ πάσης τῆς Ἐκκλησίας κεφαλὴν καὶ πάντων τῶν Χριστιανῶν πατέρα τε καὶ διδάσκαλον ὑπάρχειν, καὶ αὐτῷ ἐν τῷ μακαρίῳ Πέτρῳ τοῦ ποιμαίνειν καὶ διϊθύνειν καὶ κυβερνᾶν τὴν καθολικὴν Ἐκκλησίαν ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ πλήρη ἐξουσίαν παραδεδόσθαι καθ᾿ ὃν τρόπον καὶ ἐν τοῖς πρακτικοῖς τῶν Οἰκουμενικῶν συνόδων καὶ ἐν τοῖς ἱεροῖς κανόσι διαλαμβάνεται. Ἀνανεοῦντες ἔτι καὶ τὴν ἐν τοῖς κανόσι παραδεδομένην τάξιν τῶν λοιπῶν σεβασμίων Πατριαρχῶν, ὥστε τὸν τῆς Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχην δεύτερον εἶναι μετὰ τὸν ἁγιώτατον Πάπαν τῆς Ρώμης, τρίτον δὲ τὸν τῆς Ἀλεξανδρείας, τέταρτον δὲ τὸν τῆς Ἀντιοχείας καὶ πέμπτον τὸν τῶν Ἱεροσολύμων, σωζομένων δηλαδὴ τῶν προνομίων ἁπάντων καὶ τῶν δικαίων αὐτῶν.
Ἐδόθη ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ ἔτει χιλιοστῷ τετρακοσιοστῷ τριακοστῷ ἐννάτῳ Ἰουλίου ἕκτῃ».
Ὁ Πάπας μετὰ τὴν ὑπογραφὴν τοῦ ὅρου ἐζήτησε παρὰ τοῦ αὐτοκράτορος νὰ πέμψῃ πρὸς αὐτὸν τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον ὅπως δικασθῇ, ἐπειδὴ οὐδὲ εἰς τὴν ἀπόφασιν τῆς συνόδου ἐπείσθη, οὐδὲ τὸν ὅρον ὑπέγραψεν([102]). Καὶ τὸ μὲν πρῶτον ἠρνήθη τοῦτο ὁ αὐτοκράτωρ καὶ ἀντεμήνυσεν (ὑπὸ Θεοῦ βέβαια κινούμενος) ὅτι ὁ Ἐφέσου Μᾶρκος ἐστὶν Ἀρχιερεὺς ἡμέτερος καὶ τὰ κατ᾿ αὐτὸν ἀνήκουσιν εἰς τὴν κρίσιν τὴν ἡμετέραν. Ἀλλ᾿ ἐπειδὴ αὖθις ὁ Πάπας ἀπήντησεν νὰ στείλῃ πρὸς αὐτὸν τὸν Ἅγιον Μᾶρκον, προσκαλεσάμενος αὐτὸν ὁ αὐτοκράτωρ εἶπεν· ἐπειδὴ ὁ Πάπας ἀπῄτησέ σε, ἄπελθε πρὸς αὐτὸν ἄνευ φόβου καὶ ἀπολογήθητι ἀνυποστόλως πρὸς τοὺς λόγους αὐτοῦ. Ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος ἀφικόμενος εἰς τὸ ἀνάκτορον τοῦ Πάπα παρέστη πρὸ αὐτοῦ καθημένου ἐπὶ θρόνου ὑψηλοῦ καὶ ἐπηρμένου μετὰ πολλῆς σοβαρότητος καὶ περιστοιχιζομένου ὑπὸ τῶν Καρδιναλίων καὶ τῶν ἐγκρίτων ἀρχιεπισκόπων τῆς Δύσεως. Ὁ Πάπας εἶχε σκοπὸν νὰ ἀφήσῃ τὸν ἱερὸν Μᾶρκον ἱστάμενον ὄρθιον ὡς ὑπόδικον, τοῦτο ὅμως νοήσας οὗτος καὶ ἐπὶ τὸ δίκαιον αὐτοῦ πεποιθώς, ἰσχυρίσθη ὅτι ἔπασχε καὶ ἑπομένως δὲν ἠδύνατο νὰ ἵσταται ὄρθιος. Καθίσαντος λοιπὸν τούτου ὁ Πάπας προέτρεψεν αὐτὸν νὰ δεχθῇ τὴν ἕνωσιν καὶ ὑπογράψῃ τὸν ὅρον, ἀπειλῶν ὅτι ἄλλως ἤθελε καθαιρέσει καὶ ἀναθεματίσει αὐτόν, ὡς αἱρετικὸν ὡς τοῦτο ἐγένετο καὶ διὰ πάντας τοὺς πρότερον ἀντιστάντας τοῖς θεσπίσμασι τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Καὶ πρὸς μὲν τοὺς λοιποὺς λόγους τοῦ Πάπα ἀπεκρίθη ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος τὰ εἰκότα· περὶ δὲ τῆς ἀπειληθείσης αὐτῷ καταδίκης εἶπε τὰ ἑξῆς: «Αἱ Σύνοδοι κατεδίκαζον τοὺς μὴ πειθομένους τῇ Ἐκκλησίᾳ ἀλλ᾿ εἰς δόξαν τινὰ ἐναντίαν αὐτῆς ἐνισταμένους καὶ ταύτην κηρύττοντας καὶ ὑπὲρ αὐτῆς ἀγωνιζομένους διὸ καὶ αἱρετικοὺς ἐκάλουν αὐτούς, καὶ κατεδίκαζον πρῶτον τὴν αἵρεσιν, εἶτα τοὺς ἀντεχομένους αὐτῆς· ἐγὼ δὲν κηρύττω ἰδίαν μου δόξαν, οὐδέ τι ἐκαινοτόμησα, οὐδὲ ὑπὲρ ἀλλοτρίου τινὸς δόγματος καὶ νόθου ἐνίσταμαι, ἀλλ᾿ εἰς τὴν ἀκραιφνῆ δόξαν τηρῶ ἐμαυτόν, ἣν παρέλαβε καὶ κατέχει ἡ ἐκκλησία ἀπ᾿ αὐτοῦ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Χριστοῦ καὶ ἐς δεῦρο ἣν καὶ ἡ Ρωμαϊκὴ ἁγία Ἐκκλησία πρὸ τοῦ σχίσματος κατεῖχεν ὁμοῦ μετὰ τῆς ἡμετέρας ἁγίας Ἐκκλησίας τῆς Ἀνατολικῆς· ἥν τινα εὐσεβῆ δόξαν καὶ πρότερον μὲν ἀεὶ ἐπῃνεῖτε καὶ ἐν τῇ παρούσῃ δὲ συνόδῳ πολλάκις αὐτὴν ἐπῃνέσατε, καὶ οὐδεὶς δύναται κατά τι μέμφεσθαι ἢ κατηγορεῖν αὐτῆς. Εἰ ταύτης τοίνυν ἀντιποιοῦμαι καὶ ἐξ αὐτῆς παρεκκλῖναι οὐ βούλομαι, πῶς ἂν κατακριθείην δίκην, ἣν οἱ αἱρετικοὶ κατεδικάζοντο; δεῖ γὰρ πρῶτον τὴν δόξαν ἣν δοξάζω κατακρῖναι. Εἰ δὲ αὕτη εὐσεβὴς καὶ ὀρθόδοξος ὁμολογεῖται πῶς ἐγὼ καταδίκης ἄξιος;» Ταῦτα καὶ ἕτερά τινα εἰπὼν ἀφεθεὶς ὑπέστρεψεν ἀδίκαστος εἰς τὰ ἴδια. Σημειωτέον ἐνταῦθα ὅτι, παρὰ τοῖς τότε καὶ τοῖς μετέπειτα τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου θιασώταις θαῦμα τῆς τοῦ Θεοῦ προνοίας ἐνομίσθη, πῶς ὁ Πάπας, ὁ ἔχων παρ᾿ ἑαυτῷ, ὡς ἐν σαργάνῃ, τὸν δεινὸν τοῦτον τοῦ παπισμοῦ πολέμιον καὶ ἀνατροπέα τοῦ δι᾿ ἀπείρων ἀγώνων καὶ μόχθων καὶ χρημάτων κτηθέντος Ὅρου, δὲν ἐτιμώρησε διὰ τῆς ἐσχάτης τιμωρίας, ὡς οἱ πάντες ἀνέμενον. Διότι ὡς τοῖς πᾶσι γνωστόν, οἱ μακαριώτατοι ποντίφικες ἀνεγνώριζον πάντοτε ὡς τῆς ποιμαντικῆς καὶ ἀγρύπνου προστασίας ἱερὸν καὶ ἀπαραίτητον καθῆκον τὸ καθαρίζειν ὁτὲ μὲν διὰ τῆς μαχαίρας, ὁτὲ δὲ διὰ τοῦ βρόχου, ὁτὲ δὲ διὰ τοῦ πυρὸς ἢ τοῦ κωνείου τοῦ Χριστοῦ τὸν σῖτον, ἀπὸ τῶν αἱρετικῶν ζιζανίων. Καὶ τοὺς εἰς τὸ θεοφιλὲς τοῦτο ἔργον μετὰ ζήλου ὑπηρετοῦντας μακαρίζουσι καὶ ἀναβιβάζουσιν ἔστιν ὅτε καὶ μέχρι τῆς σφαίρας τῶν κατ᾿ αὐτοὺς ἁγίων. Παρελθουσῶν δὲ δύο ἡμερῶν, ὁ Πάπας Εὐγένιος δὶς ἀπῄτησεν ἐπιμόνως παρὰ τοῦ αὐτοκράτορος, ἵνα ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ ἐκλέξωσι τὸν νέον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως καὶ προέτεινε μάλιστα ὡς τοιοῦτον Λατῖνόν τινα κεχειροτονημένον ἐπὶ ψιλῷ ὀνόματι Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως. Ἀλλ᾿ ὁ πρωτοσύγκελος Γρηγόριος φοβούμενος μὴ χειροτονηθῇ ὁ Ρωσσίας Ἰσίδωρος, συνεβούλευσε τὸν αὐτοκράτορα ἵνα ἐπιτρέψῃ τὴν εἰς Βενετίαν ἀναχώρησιν τοῦ Ἡρακλείας, τοῦ Κυζίκου, τοῦ Τραπεζοῦντος, τοῦ Μονεμβασίας, τοῦ Νικομηδείας, τοῦ Δράμας, καὶ πεντήκοντα ἄλλων κληρικῶν, οἵτινες ἱκέτευον τὸν αὐτοκράτορα πρὸς τοῦτο καὶ οὕτω νὰ εὕρῃ εὐλογοφανῆ ἀπολογίαν. Ἀναχωρησάντων λοιπὸν τούτων ὁ αὐτοκράτωρ ἀπελογήσατο πρὸς τὸν Πάπαν, ὅτι ἐπειδὴ οἱ πρῶτοι καὶ γεραίτεροι τῶν ἀρχιερέων μὴ δυνάμενοι πλέον ταλαιπωρεῖν ἐνταῦθα ἀπῆλθον εἰς Βενετίαν διὰ τοῦτο δὲν δύναμαι ποιῆσαι Πατριάρχην, ἐνταῦθα μὴ παρόντων πάντων τῶν ἀρχιερέων.
Τούτων οὕτω γενομένων, ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης ἀπῄτησε παρὰ τοῦ Πάπα τὸ πρὸ πέντε μηνῶν ὀφειλόμενον τοῖς Ἕλλησι σιτηρέσιον, εἰς μάτην ὅμως, διότι τοῦτο μόλις ἐδίδετο τοῖς ἐκεῖθεν ἀναχωροῦσι κατ᾿ αὐτὴν τὴν ἡμέραν τῆς ἀναχωρήσεως: «ὥστε καὶ οἱ ὑπουργοὶ τῶν ἐξερχομένων Ἀρχιερέων, λέγει ὁ Συρόπουλος, οἱ πλείους τῇ χειρὶ τοὺς ἵππους κατέχοντες ἐλάμβανον τὸ σιτηρέσιον τῶν κυρίων αὐτῶν καὶ εὐθὺς ἀναβαίνοντες εἰς τοὺς ἵππους ἤλαυνον». Τέλος δ᾿ ἀνεχώρησεν ἐκ Φλωρεντίας καὶ ὁ αὐτοκράτωρ μετὰ τῶν ὑπολειφθέντων Ἑλλήνων καὶ ἀφίκετο εἰς τὴν Βενετίαν τῇ 6 Σεπτεμβρίου τοῦ ἔτους 1439, συνεπαγόμενος καὶ τὸν ἱερὸν Μᾶρκον Ἐφέσου, ὃν κρατήσας παρ᾿ αὐτῷ ὅπως προφυλάξῃ αὐτὸν ἀπὸ ἐνδεχομένης λατινικῆς ἐπιβουλῆς, εἰς Βενετίαν διέσωσεν. Εἶτα δὲ εἰς τὸ ἴδιον ἐπιβιβάσας πλοῖον πρὸς ἀσφάλειαν καὶ ἀνάπαυσιν ἐπανήγαγεν εἰς Κωνσταντινούπολιν»([103]). Πρὸ δὲ τῆς εἰς Βενετίαν ἀφίξεως τοῦ αὐτοκράτορος εἶχεν ἀφιχθῆ ἐκεῖ καὶ ὁ λάθρα ἐκ Φλωρεντίας φυγών, ἵνα μὴ τὸν ὅρον ὑπογράψῃ, μητροπολίτης Σταυρουπόλεως Ἡσαΐας, ὃν προεφύλαξεν ἐκ πάσης τυχὸν παρὰ τῶν Λατίνων κακώσεως ὁ ἀδελφὸς τοῦ αὐτοκράτορος Δημήτριος. Περὶ δὲ τῆς ἐπανόδου τοῦ Βασιλέως καὶ τῶν περὶ αὐτὸν συνεφώνησεν ὁ Πάπας μετὰ τῶν ἐμπόρων Βενετῶν, ἵνα ἐπιβιβάσωσιν αὐτοὺς ἐντὸς τεσσάρων πλοίων, ὧν τὰ δύο ἦσαν πλήρη ἐμπορευμάτων καὶ μεταφέρωσιν εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἐνῷ ἐν Φλωρεντίᾳ ὑπέσχετο ἐγγράφως ὁ Πάπας εἰς τὸν Βασιλέα, ὅτι θέλει δώσει δεκαπέντε μὲν πλοῖα πρὸς ἐπάνοδον, εἴκοσι δὲ πολεμικὰ πρὸς φύλαξιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως δαπάνῃ ἰδίᾳ. «Ὁ ὑποσχόμενος ἐπανασῶσαι ἡμᾶς εἰς Κωνσταντινούπολιν μετὰ πολλῆς τιμῆς κατέστησεν ἡμᾶς, λέγει ὁ ἱστορικὸς Συρόπουλος, καὶ εἴχομεν τοιαύτην ἄνεσιν καὶ εὐρυχωρίαν ἐν τοῖς φορτηγοῖς κατέργοις, οἵαν ἔχουσι τὰ ἐκ τοῦ Καφὰ ἢ ἐκ τοῦ Ἀσπροκάστρου διὰ νηῶν φερόμενα ἀνδράποδα Τσαρκάσιοι τυχὸν ἢ Σκύθαι». Ἐν αὐτοῖς τοῖς πλοίοις ἐπιβιβασθέντες (ἐν οἷς ἀντὶ ναυτῶν Βενετῶν εἰσήχθησαν ὑποχείριοι Βούλγαροι, οὐδεμίαν γνῶσιν ναυτικὴν ἔχοντες) ἀπέπλευσαν ἐκ Βενετίας τῇ 19 Ὀκτωβρίου τοῦ 1439, διετίαν ὅλην ἐν Ἰταλίᾳ διατρίψαντες, καὶ ἔφθασαν εἰς Κωνσταντινούπολιν μετὰ μεγάλους κινδύνους καὶ πολλὰς ταλαιπωρίας τῇ α´ Φεβρουαρίου πάντες οἱ ἡμέτεροι, πλὴν τοῦ Πατριάρχου Ἰωσὴφ καὶ τοῦ Μητροπολίτου Σάρδεων, ἀποθανόντων τοῦ μὲν ἐν Φλωρεντίᾳ τοῦ δὲ ἐν Φερράρᾳ, καὶ τοῦ Νικαίας Βησσαρίωνος, ὅστις εἰς ἀμοιβὴν τῆς προδοσίας αὐτοῦ προήχθη εἰς Καρδινάλιον, καὶ ἔλαβε παρὰ τοῦ Πάπα Εὐγενίου τὸν τίτλον τοῦ Ἐπιτίμου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως([104]).
Κατὰ τὴν ἄφιξιν τοῦ αὐτοκράτορος Ἰωάννου εἰς Κωνσταντινούπολιν, ὁ λαὸς ἔσπευσεν εἰς προϋπάντησιν τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου, μᾶλλον ἢ τοῦ αὐτοκράτορος, διότι ἡ φήμη εἶχε σαλπίσει τοὺς καλλινίκους ἀγῶνας αὐτοῦ ὑπὲρ τῆς Ὀρθοδοξίας. Καὶ οἱ μὲν ἐκάλουν αὐτὸν στῦλον ἀκλόνητον τῆς Ἐκκλησίας, οἱ δὲ Ἀθανάσιον, ἕτεροι Κύριλλον, καὶ ἄλλοι τέλος νέον Ἰωάννην Θεολόγον, οὗ καὶ τὸν ἱερώτατον θρόνον ἤτοι τὴν Ἔφεσον ἐκληρώσατο. Ὁ αὐτοκράτωρ ἅμα εἰσελθὼν εἰς τὰ βασίλεια, ἔμαθε τὸν θάνατον τῆς συζύγου αὐτοῦ Μαρίας, τῆς Καντακουζηνῆς συμβάντα πρό τινος χρόνου, ὡς καὶ τὸν θάνατον τῆς συζύγου τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ Δημητρίου, τοῦτο δὲ προὐξένησεν αὐτῷ μεγάλην λύπην. Οἱ δὲ Ἀρχιερεῖς, ὡς λέγει ὁ Δούκας, εὐθέως ἀπὸ τῶν τριήρεων ἀποβάντες, ὡς οἱ τοῦ Κωνσταντίνου κατὰ τὸ σύνηθες ἠσπάζοντο αὐτούς, ἐρωτῶντες· πῶς τὰ ὑμέτερα; Εἰ ἆρα ἐτύχομεν τὴν νικῶσαν; οἱ δὲ ἀπεκρίναντο· πεπράκαμεν τὴν πίστιν ἡμῶν, ἀντηλλάξαμεν τῇ ἀσεβείᾳ τὴν εὐσέβειαν, προδόντες τὴν καθαρὰν θυσίαν Ἀζυμῖται γεγόναμεν». Ἐάν τις ἠρώτα αὐτούς, διατί ὑπεγράψατε; ἔλεγον, φοβούμενοι τοὺς Φράγκους, καὶ πάλιν εἰς τοὺς ἐρωτῶντας αὐτοὺς εἰ ἐβασάνισαν οἱ Φράγκοι τινά, εἰ ἐμαστίγωσαν, εἰ εἰς φυλακὴν ἔβαλον; Οὐχὶ ἔλεγον προσθέτοντες ἡ δεξιὰ αὕτη ὑπέγραψεν, κοπήτω· ἡ γλῶττα ὡμολόγησεν, ἐκριζούσθω· οὐκ ἄλλο εἶχόν τι λέγειν([105]), ἀποδείξαντες οὕτω μεταμέλειαν ταχυτάτην, πολλῶν ἀξίαν ἐπαίνων.
Τρεῖς μῆνες παρῆλθον ἀπὸ τῆς ἐπιστροφῆς εἰς Κωνσταντινούπολιν καὶ οὔτε τὸ ὄνομα τοῦ Πάπα ἐμνημονεύετο, οὔτε ὁ ὅρος τῆς Φλωρεντινῆς ψευδοσυνόδου ἐν ταῖς Ἐκκλησίαις ἀνεγνώσθη· διότι ὁ αὐτοκράτωρ καταληφθεὶς ὑπὸ λύπης ἕνεκα τοῦ θανάτου τῆς συζύγου αὐτοῦ, οὐδόλως ἐφρόντιζε περὶ τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων. Οἱ δὲ ἐν Κωνσταντινουπόλει τὴν ἕνωσιν ἀποστρεφόμενοι ἔπαυσαν μνημονεύοντες καὶ τοῦ αὐτοκράτορος τὸ ὄνομα. Τοῦτο ἠνάγκασε τὸν αὐτοκράτορα νὰ προβῇ εἰς ἐκλογὴν Πατριάρχου. Καὶ πρῶτον μὲν παρεκάλει καὶ ἠνάγκαζε τὸν Ἱερὸν Μᾶρκον διά τινων ἀρχόντων ἵνα δεχθῇ τὴν Πατριαρχείαν· ἐπειδὴ δὲ οὗτος ἀπεποιήθη ὅλως τοῦτο ὡρίσθη ἵνα συνέλθωσιν οἱ ἀρχιερεῖς καὶ ἐκλέξωσι Πατριάρχην. Συνελθόντων δὲ τῶν ἀρχιερέων ἐπὶ τούτῳ ἐν τῷ Ναῷ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων ἦλθε καὶ ὁ Ἡρακλείας Ἀντώνιος καὶ εἶπεν αὐτοῖς: «Ἐγὼ οὐκ ἦλθον ἐνταῦθα χάριν τοῦ ψηφίσαι, ἀλλ᾿ ἵνα εἴπω ὃ βούλομαι πρὸς ὑμᾶς. Λέγω τοίνυν ὅτι ἐγὼ εἰς τὰ γεγονότα ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ οὔτε τῇ γνώμῃ μου συνεφώνησα ὑμῖν τοῖς στέρξασι τὴν ἕνωσιν, ὡς καὶ ὑμεῖς οἴδατε, οὔτε ἔστερξα τὸ γεγονὸς ὡς ὑγιές, οὔτε ἐκ προαιρέσεως συνεθέμην· εἰ γὰρ καὶ μὴ θέλων οὐκ οἶδα δ᾿ ὅπως ὑπέγραψα ἐν τῷ ὅρῳ, ἀλλ᾿ οὖν ἡγοῦμαι τὰ ἐν αὐτῇ ἐναντία τῆς τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ παραδόσεως καὶ ἀλλότρια τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν· καὶ ἔκτοτε τοῖς τοῦ συνειδότος βαλλόμενος κέντροις ἠνιώμην καὶ ὡς ὑπὸ φορτίου μεγίστου πιεζόμενος ἐδυσχέραινον καὶ ἐζήτουν πῶς ἂν ἀποσεισαίμην αὐτό. Νῦν οὖν εὐχαριστῶ τῷ Θεῷ ὅτι ἠξίωσέ με ἰδεῖν ὑμᾶς συνηγμένους, καὶ εἰπεῖν ἅπερ ἐβουλόμην καὶ ἐνώπιον ὑμῶν τὸ ἄχθος ἀποτινάξασθαι. Τοιγαροῦν λέγω ὅτι ἀποβάλλομαι καὶ ἀποστέργω, μᾶλλον δὲ οὐδὲ ἔστερξα τὴν ἕνωσιν καὶ τὸν ὅρον καὶ τὰ ἐν αὐτῷ ὡς ἀσύμφωνα καὶ ἀπᾴδοντα τῇ ἀρχαίᾳ παραδόσει τῆς ἁγίας καθολικῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν ἀποστρέφομαι. Παρέχω δὲ ἐμαυτὸν τῇ ἐκκλησίᾳ ὑπεύθυνον ὡς ὑπογράψαντα οὗ οὐκ ἐξῆν»([106]). Ἐπειδὴ δὲ οἱ ἀρχιερεῖς ἤθελον ψηφίσαι αὐτὸν Πατριάρχην ἔλεγεν: «Ἄφετέ με παρακαλῶ ὅτι οὐ γενήσομαι· ὑμεῖς στέργετε τὴν ἕνωσιν, ἐγὼ δ᾿ οὐ στέργω αὐτήν· πῶς οὖν ἔνεστι γενέσθαι πατριάρχην, ἐπεὶ οὐ στέργω τὴν ἕνωσιν;» Ἐπειδὴ δὲ πολλάκις παρακαλέσαντες τὰ αὐτὰ παρ᾿ αὐτοῦ ἤκουον, ἐξελέξαντο τὸν Τραπεζοῦντος Δωρόθεον, τὸν Κυζίκου Μητροφάνην καὶ τὸν προηγούμενον τοῦ Βατοπαιδίου Γεννάδιον. Μετὰ τὴν ἐκλογὴν ἀπέστειλεν ὁ αὐτοκράτωρ πρὸς τὸν Τραπεζοῦντος τὸν Δισύπατον, ἵνα δοκιμάσωσιν αὐτὸν εἰ στέργει τὴν ἕνωσιν. Εἰπόντων δὲ αὐτῷ τούτων ὅτι, ἐὰν στέρξῃ τὴν ἕνωσιν, ὁ αὐτοκράτωρ θέλει ποιήσει αὐτὸν Πατριάρχην, ἀπεκρίθη: «Οὔτε τὴν ἕνωσιν στέργω, οὔτε τὴν πατριαρχείαν δέχομαι». Ἐκ τοῦ Τραπεζοῦντος μετέβησαν εἰς τὸν Κυζίκου Μητροφάνην καὶ ἠρώτησαν αὐτὸν εἰ στέργει τὴν ἕνωσιν, ὁ δὲ ἀπεκρίθη: «Ἐπειδὴ ἡμεῖς ἐποιήσαμεν τὴν ἕνωσιν, ὀφείλομεν ἡμεῖς πρὸ πάντων στρέργειν αὐτὴν καὶ ἤδη στέργομεν». Ἔδωκε δὲ αὐτοῖς ἔγγραφον τὴν ὁμολογίαν του ταύτην, τὴν ὁποίαν ἤνεγκον εἰς τὸν Βασιλέα. Μεθ᾿ ὃ ὁ Κυζίκου κληθεὶς ἡτοιμάσθη καὶ ἀνελθὼν εἰς τὰ βασίλεια προεβλήθη παρὰ τοῦ Βασιλέως Πατριάρχης τῇ 4 Μαΐου τοῦ ἔτους 1440, καθ᾿ ἣν ἡ τῆς Ἀναλήψεως παραμονὴ ἑωρτάζετο. Ἀπερχομένου δὲ αὐτοῦ ἀπὸ τῶν βασιλείων εἰς τὸ Πατριαρχεῖον, ἄλλοι μὲν ἀπεστρέφοντο τὴν εὐλογίαν αὐτοῦ, ἄλλοι δὲ καὶ ἔφευγον. Λειτουργήσαντος δὲ αὐτοῦ τῇ ἡμέρᾳ τῆς Πεντηκοστῆς, οὔτε ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος, οὔτε ὁ Τραπεζοῦντος, οὔτε ὁ Ἡρακλείας συνελειτούργησαν αὐτῷ. Καὶ ἄλλοι δὲ τῶν ἀρχιερέων οὐκ ἐβούλοντο συλλειτουργῆσαι αὐτῷ ἀλλ᾿ ὁ αὐτοκράτωρ μαθὼν τοῦτο μετεκαλέσατο αὐτοὺς καὶ μὲ πολλοὺς λόγους τοὺς κατέπεισε καὶ συνελειτούργησαν. Ὁ μέγας Χαρτοφύλαξ Μιχαὴλ ὁ Βαλσαμὼν καὶ ὁ μέγας Ἐκκλησιάρχης Σίλβεστρος ὁ Συρόπουλος, καίτοι ὑπὸ τοῦ Πατριάρχου καὶ τῶν ἀρχόντων καὶ ὑπ᾿ αὐτοῦ του Βασιλέως κολακευθέντες καὶ βιασθέντες, δὲν ἐκοινώνησαν τῷ ἀνόμῳ Πατριάρχῃ, ἀλλὰ παραιτηθέντες τοῦ ἀξιώματος αὐτῶν ἀπέστησαν ἀπ᾿ αὐτοῦ· ἔλεγον δὲ οἱ ἄρχοντες τῷ Χαρτοφύλακι καὶ τῷ Ἐκκλησιάρχῃ, ὅτι οὔτε ἡμεῖς λέγομεν ὅτι ἔγιναν καλῶς τὰ ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ, ὅμως δι᾿ οἰκονομίαν καὶ τὸ συμφέρον τῆς πατρίδος ἂς μένῃ ὁ ὅρος ἀργὸς καὶ μόνον δεχθῆτε τὸ μνημόσυνον τοῦ Πάπα ὅπερ ἐστὶ λόγος ψιλός, οἱ δὲ ἀντέλεγον θεολογικῶς: «ὅτι πολύς ἐστιν ὁ τοῦ μνημοσύνου λόγος, διότι ἐκεῖνοι μνημονεύονται ἐπ᾿ Ἐκκλησίας, ὅσοι εἰσὶν ὀρθόδοξοι καὶ κοινωνοὶ πρὸς τὴν αὐτὴν Ἐκκλησίαν, οἱ δὲ ἀκοινώνητοι οὐδὲ μνημονεύονται, οὐδὲ γὰρ ἔχει ἄδειάν τις τῶν ἱερωμένων εὔχεσθαι ἐπ᾿ Ἐκκλησίας, ὁ δὲ πάπας ἐστὶν ἀκοινώνητος· πῶς οὖν μνημονευθήσεται ὁ ἀκοινώνητος μετὰ τῶν κοινωνικῶν;».
Ἐν τῷ ὄρει τῆς νήσου Ἴμβρου, τῆς Μονοβύζου καλουμένῳ, ἐμόναζεν ἱερομόναχός τις Θεοφάνης ὀνομαζόμενος, προσφιλὴς δὲ τῷ ἱερῷ Μάρκῳ Ἐφέσου. Οὗτος ἔγραψε πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα Ἰωάννην τὸν Παλαιολόγον κατὰ τῆς Φλωρεντινῆς ψευδοσυνόδου. «Πρὸς Θεοῦ, τελευτῶν τὸν λόγον, ἐπιδιορθωσάτω τὸ οὐκ ὀρθῶς γεγονός, ἐπεὶ σχισθήσεται ἀφ᾿ ἡμῶν τό τε Ἅγιον Ὄρος καὶ τὰ Πατριαρχεῖα μαθόντα τὸ οὐκ ὀρθῶς γεγονός, ἀλλὰ καὶ πᾶς θέλων εἶναι ὀρθόδοξος([107]). Καὶ ἕτερον δὲ σύγγραμμα ἔγραψε ΣΥΝΤΑΓΜΑ ἐπιγραφόμενον, ἐν ᾧ διέλαβε περὶ τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ περὶ ἀζύμων. Ταῦτα τὰ δύο συγγράμματα ἔπεμψεν ὁ Θεοφάνης πρὸς τὸν ἱερὸν Μᾶρκον Ἐφέσου εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἵνα παραδώσῃ τῷ βασιλεῖ, ἀλλ᾿ ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος ἔγραψε πρὸς τὸν Θεοφάνην τὴν ἀκόλουθον ἐπιστολήν.
«Τιμιώτατε ἐν ἱερομονάχοις καὶ ἐμοὶ ἐν Χριστῷ ποθεινότατε καὶ αἰδεσιμώτατε πάτερ καὶ ἀδελφέ, τοῦ Θεοῦ δέομαι ὑγιαίνειν τὴν ἁγιότητα καὶ σωματικῶς, ἧς ἁγίαις εὐχαῖς ὑγιαίνω καὶ αὐτὸς ἐλέει Θεοῦ μετρίως τῷ σώματι. Τὴν γραφὴν τῆς ἁγιωσύνης σου δεξάμενος παραμυθίαν οὐ μικρὰν ἔσχον ἐπὶ τοῖς καταλαβοῦσι σκυθρωποῖς· ὅτι οἱ τιμηθέντες καὶ ὑψωθέντες ὑπὲρ ἀξίαν ὑπὸ τῆς τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησίας ἠτίμασαν αὐτὴν καὶ ἠχρείωσαν, τοῖς ἐκ πολλῶν χρόνων ἀποκεκομμένοις καὶ σηπομένοις καὶ μυρίοις ἀναθέμασιν ὑποκειμένοις αὐτὴν καταμίξαντες, καὶ διὰ τῆς πρὸς αὐτοὺς κοινωνίας τὴν ἄσπιλον τοῦ Χριστοῦ νύμφην σπιλώσαντες. Ὥσπερ γὰρ οὐκ ἀρκούντων τῶν προλαβόντων, ἵνα τὴν παρ᾿ αὐτῶν γενομένην καινοτομίαν κυρώσωσι, προστάτην ἑαυτοῖς εἵλοντο, μᾶλλον δὲ μισθωτὸν καὶ οὐχὶ ποιμένα, λύκον οὐχὶ νομέα, ὃν μάλιστα δύνανται ἄγειν καὶ φέρειν, καὶ δι᾿ οὗ νομίζουσι τὸ πονηρὸν δόγμα τοῦ λατινικοῦ ταῖς ἁπάντων ἐγκαταστήσειν ψυχαῖς. Τάχα δὲ καὶ διωγμὸν κινήσουσι κατὰ τῶν φοβουμένων τὸν Κύριον, ἐπεὶ μηδενὶ τρόπῳ τὴν πρὸς αὐτοὺς καταδέχονται κοινωνίαν. Ἐν τούτοις οὖσιν ἡμῖν, ἐπεδόθη τὰ γράμματα τῆς σῆς ἁγιότητος, πολλὴν τὴν παράκλησιν ἐμποιοῦντα τῷ εἰλικρινεῖ τῆς διαθέσεως, τῷ καθαρῷ καὶ ἀδόλω τῆς γνώμης καὶ τῇ τῆς δόξης κοινωνίᾳ, διεγείροντα ἡμῶν τὴν καταπεπτωκυῖαν ψυχήν. Οὐκ ἔστι δὲ ἐν λόγοις ὁ ἀγών, ἀλλ᾿ ἐν πράγμασιν, οὐδὲ ρητῶν καὶ ἀποδείξεων καιρός (πῶς γὰρ ἐν οὕτω διεφθαρμένοις κριταῖς;)· ἀλλὰ δεῖ τοὺς ἀγαπῶντας τὸν Θεὸν ἔργοις αὐτοῖς γενναίοις παρατετάχθαι καὶ πάντα κίνδυνον ἑτοίμους εἶναι παθεῖν ὑπὲρ τῆς εὐσεβείας καὶ τοῦ μὴ τῇ κοινωνίᾳ χρανθῆναι τῶν ἀσεβῶν. Ὅθεν οὐδὲ τὸ ΣΥΝΤΑΓΜΑ τῆς σῆς ἁγιότητος ἐπιδοῦναι τῷ κρατοῦντι συμφέρον μοι ἔδοξεν, οὔτ᾿ ἀσφαλὲς ὅλως, εἰς οὐδὲν ἄλλο συντελέσαι δυνάμενον ἐν τῷ παρόντι καιρῷ, πλὴν τοῦ χλεύην καὶ ἐμπαιγμὸν κινῆσαι παρὰ τοῖς ἀσόφοις σοφοῖς, καὶ τοῖς εἰκῇ φερομένοις ὑπὸ τοῦ ἀτάκτου καὶ σκοτεινοῦ πνεύματος. Νῦν γὰρ ἐπληρώθη τὸ γεγραμμένον διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν. Δώσω νεανίσκους ἄρχοντας αὐτῶν, καὶ ἐμπαῖκται κυριεύσουσιν αὐτῶν· ἀλλὰ μόνος ὁ πάντα δυνάμενος διορθώσειε τὴν Ἐκκλησίαν αὐτοῦ, καὶ κατευνάσειε τὴν παροῦσαν ζάλην ὁ ὑπὸ τῶν σῶν εὐχῶν δυσωπούμενος, αἵτινες εἴησαν μεθ᾿ ἡμῶν.
Ὁ Ἐφέσου καὶ πάσης Ἀσίας Μᾶρκος.
Κατ᾿ αὐτὴν δὲ τὴν ἡμέραν τῆς Πεντηκοστῆς ἀποδρὰς ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος ἀπῆλθεν εἰς τὴν Προῦσσαν καὶ ἐκεῖθεν εἰς τὴν Ἔφεσον, ἵνα μὴ ἀναγκασθεὶς παρὰ τοῦ αὐτοκράτορος συλλειτουργήσῃ τῷ λατινόφρονι Πατριάρχῃ· ὁμοίως δὲ καὶ ὁ Ἡρακλείας καίπερ γέρων ἀνεχώρησε πεζὸς καὶ ἐσώθη εἰς Τουρουλόν.
Σφοδρῶς λοιπὸν διαταραχθείσης τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας διὰ τὴν ἐν Φλωρεντίᾳ γενομένην κακίστην ψευδοσύνοδον καὶ βιαίαν ψευδοένωσιν, ἐν τῷ αὐτῷ ἔτει Σύνοδος συγκροτηθεῖσα εἰς Ἱεροσόλυμα, ὑπὸ τῶν Ἀνατολικῶν Πατριαρχῶν τοῦ Ἀλεξανδρείας Φιλοθέου, τοῦ Ἀντιοχείας Δωροθέου καὶ τοῦ Ἱεροσολύμων Ἰωακείμ, παρόντος καὶ τοῦ Καισαρείας Καππαδοκίας Ἀρσενίου, καὶ ἄλλων κληρικῶν, ἀνεθεμάτισε τὴν ἐν Φλωρεντίᾳ σύνοδον καὶ καθῄρεσε τὸν Κωνσταντινουπόλεως Μητροφάνην τὸν λατινόφρονα, καὶ γράμμα ἐνεχείρισε τῷ Καισαρείας Ἀρσενίῳ ἐντελλομένη νὰ κηρύξῃ πανταχοῦ τὴν εὐσέβειαν([108]). Πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα Κωνσταντινουπόλεως ἔγραψαν ἐλέγχοντες τὴν ἐν Φλωρεντίᾳ σύνοδον καὶ παρακαλοῦντες αὐτὸν νὰ μετανοήσῃ ἀπειλοῦντες ἐν ἐναντίᾳ περιπτώσει νὰ ἐπιβάλωσιν αὐτῷ ἐπιτίμια([109]). Τὰ αὐτὰ δὲ ἐγένοντο καὶ ἐν Ρωσσίᾳ. Διότι ἅμα ὡς ἠθέλησεν ὁ Ἰσίδωρος μετὰ τὴν ἐπάνοδον αὐτοῦ νὰ διδάξῃ τὸν λατινισμόν, ὁ μέγας Κνιέζης (βασιλεύς) ὀργισθεὶς συνεκάλεσε πάντας τοὺς ἱεράρχας τῆς Ρωσσικῆς ἐκκλησίας, οἵτινες συνελθόντες ἀνεθεμάτισαν τὸ συνέδριον τῆς Φλωρεντίας καὶ τὴν ἐν αὐτῇ γενομένην ἕνωσιν. Ὁ δὲ Ἰσίδωρος τότε καθειρχθεὶς καὶ κατορθώσας νὰ δραπετεύσῃ κατέφυγεν εἰς Ρώμην ὅπου καὶ γενόμενος Καρδινάλιος Πολωνίας ἀπέθανεν. Τὸ αὐτὸ δ᾿ ἔπραξαν καὶ τὰ διάφορα ἄλλα ὀρθόδοξα ἔθνη, οἷον ὁ Βασιλεὺς τῆς Τραπεζοῦντος, οἱ τὴν Μολδοβλαχίαν οἰκοῦντες, οἱ περὶ τὴν Ἰβηρίαν καὶ ἄλλοι([110]).
Ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Μητροφάνης ἀποκηρυχθεὶς ὑπὸ τῶν λοιπῶν Πατριαρχῶν, οὐ μόνον δὲν μετενόησεν, ἀλλὰ τοὐναντίον καὶ πάσῃ θυσίᾳ ἐφρόντιζε νὰ πείσῃ τὸν αὐτοκράτορα, ὅπως φροντίσῃ περὶ τῆς διορθώσεως τῶν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ κακῶς ἐχόντων. Ὁ αὐτοκράτωρ πεισθεὶς τοῖς λόγοις αὐτοῦ ἐκάλεσε πολλοὺς κληρικοὺς καὶ ἐδήλωσεν αὐτοῖς, ὅτι ἐντὸς δέκα καὶ πέντε ἡμερῶν ὤφειλε νὰ τεθῇ τέρμα εἰς τὴν ἔκρυθμον κατάστασιν. Ἀπέστειλε δὲ στρατιώτας ὅπως φέρωσι τοὺς ἀρχιερεῖς Μεσημβρίας καὶ Ἀγχιάλου. Πρὸ τῆς λήξεως ὅμως τῆς προθεσμίας ἀπέθανεν ὁ Πατριάρχης, μετὰ ἄδοξον Πατριαρχείαν τριῶν ἐτῶν καὶ τριῶν μηνῶν. Τοῦτον θανόντα διεδέχθη εἰς τὸν Πατριαρχικὸν θρόνον ὁ γνωστὸς Πρωτοσύγκελος Γρηγόριος ὁ ἐπικαλούμενος Μαμμή, ὅστις ὅμως καθαιρεθεὶς ὑπὸ τῆς τελευταίας ἐν Κωνσταντινουπόλει συνόδου, ἠναγκάσθη νὰ φύγῃ εἰς Ρώμην, ὡς ρηθήσεται κατωτέρω.
Ἐρωτηθέντες δὲ οἱ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἀρχιερεῖς καὶ καθηγούμενοι ὑπὸ τοῦ βασιλέως Ἰωάννου διὰ ποίαν αἰτίαν τὰ ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ γενόμενα συνοδικῶς δὲν παραδέχονται, ἔδωκαν ἔγγραφον ἀπολογίαν ἔχουσαν ὡς ἑξῆς([111]).
«Τολμηρῶς ἀναφέρομεν τῇ κραταιᾷ καὶ ἁγίᾳ βασιλείᾳ σου, δέσποτα ἡμῶν βασιλεῦ. Χθὲς μὲν τὰς ἡμετέρας ἀποκρίσεις δεδώκαμεν τοῖς ἐνδοξοτάτοις ἄρχουσιν αὐτοσχεδίῳ γραφῇ ὡς ἂν ἀνενέγκωσιν οὗτοι τῷ θείῳ σου κράτει· ἐπεὶ δὲ προσέταξε τὸ θεῖόν σου κράτος καὶ ὑπογραφὰς ἡμετέρας προσθῆναι ταῖς ἀποκρίσεσιν ἐν ὡριμωτέρᾳ βουλῇ καὶ σχολῇ πλέον συνελθόντες τὴν παροῦσαν συντεθείκαμεν ἀναφοράν, ᾗ καὶ τὰ ἡμέτερα ὀνόματα ὑπογράφομεν, οὐκ εἰδότες μὲν τὸν τῆς ἁγίας βασιλείας σου σκοπόν, ποιοῦντες δ᾿ ὅμως τὸ προσταττόμενον, εὐπειθῶς ἐν ἁπλῇ καὶ ἀποικίλῳ καρδίᾳ. Ἃ γὰρ ἀποκρινόμεθα καὶ ἀναφέρομεν, οὐ δυσχεραίνομεν καὶ ὑπογραφαῖς βεβαιῶσαι· ἐπεὶ καὶ μεθ᾿ ὑπογραφῶν καὶ ἄνευ ὑπογραφῶν τῆς ἡμετέρας διανοίας ὁμολογουμένως εἰσίν. Ἀναφέρομεν οὖν, ὡς ἐχρῆν μὲν ἡμᾶς πολλάκις ἐρωτηθέντας καὶ ἀποκριναμένους μηκέτι λοιπὸν ἐνοχλεῖσθαι ταῖς αὐταῖς περὶ τῶν αὐτῶν ἐρωτήσεσιν· ἔδει καὶ ἡμᾶς ἄγειν σχολὴν καὶ σιωπῇ λοιπὸν πρεσβεύειν τὰ ἀληθῆ ἀρκοῦσαν ἀπόκρισιν τὴν διὰ τῶν ἔργων παρεχομένους· ἐπεὶ δὲ τὴν ἡμῶν σιωπὴν ἐπικίνδυνον γινώσκομεν οὖσαν τοῖς ἁπλουστέροις, οὓς εἰκός ἐστι, διὰ τὴν συμβᾶσαν τῇ Ἐκκλησίᾳ ταραχὴν σκανδαλίζεσθαι, ἅμα δὲ ὀφείλομεν λόγον, ὑπὲρ τῆς ἐν ἡμῖν διδόναι πίστεως, κατὰ τὴν ἀποστολικὴν ἐκείνην φωνήν, καὶ πρὸ πάντων ἱκανοποιεῖν ὀφείλομεν τῷ θείῳ σου κράτει ἐν πᾶσι τοῖς πρέπουσι, διὰ ταῦτα καὶ κοπιῶντες χαίρομεν καὶ ἀποκρινόμεθα περὶ ὧν ἐρωτώμεθα. Τὴν μὲν οὖν τῆς Ἐκκλησίας εἰρήνην οὕτω περὶ πλείστου ποιούμεθα καὶ οὕτως ἐπιθυμοῦμεν τὴν ἡμετέραν Ἐκκλησίαν αὖθις ἰδεῖν εἰρηνεύουσαν, ὥσθ᾿ ὑπὲρ τῆς εἰρήνης αὐτῆς καὶ πολλῶν ἀνεχόμεθα δυσχερῶν. Οὐδὲν δὲ μέγα ποιοῦντες, οἱ καὶ θῆναι τὰς ἡμετέρας ψυχάς ἐσμεν ἕτοιμοι, ἐπειδὰν ἕκαστος, ὅ τε καιρὸς ἥ τε χρεία καλῇ, ὃ μέντοι ποιοῦμεν ἔργοις τοῦτο καὶ λόγοις τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι παρρησιαζόμεθα. Οὐδὲ γὰρ λέληθεν ἡμᾶς, ὁπόσον ἐστὶ τὸ τῆς εἰρήνης καλὸν ἐν πᾶσι πράγμασι· τὴν δὲ ἐν τοῖς πνευματικοῖς ἀγαθοῖς εἰρήνην ὅσα καὶ ἐν μείζοσίν ἐστι, μείζω τε καὶ τιμιώτερον εἰδότες, πολλῷ πλέον τῷ ταύτης πόθῳ διακαιόμεθα· εἰ δὲ καὶ δοκοῦμεν προσίστασθαι τῷ τῆς εἰρήνης καλῷ, ἀλλὰ τοὐναντίον μᾶλλον, ὑπὲρ τῆς ἀληθινῆς εἰρήνης ἡμῖν ἡ ἔντασίς ἐστι πᾶσα, ἐπὶ τῷ τῆς εἰρήνης πρυτάνει μεταλλεύουσι τὰς ἐλπίδας ὅτι οὐ περιόψεται τὴν αὐτοῦ Ἐκκλησίαν ξεομένην οὕτω δεινῶς καὶ σπαραττομένην, ἀλλ᾿ εἰς ἓν φρόνημα συνάξει πάντας ἀληθινόν· καὶ ὑπὲρ τοῦ τοιαύτην εἰρήνην γενέσθαι, φεύγομεν ἀπὸ τῆς εἰρήνης εἰς ἣν νῦν προσκαλούμεθα. Ἀλλὰ περὶ μὲν τῆς ἡμετέρας ἐνστάσεως, ὅτι οὐκ ἐπὶ διαιρέσει τῶν Ἐκκλησιῶν τοῦ Χριστοῦ, ἀλλὰ μᾶλλον ἐπ᾿ ἐλπίδι τῆς ἀληθοῦς καὶ γνησίας εἰρήνης καὶ συστάσει τῆς ἀληθείας ἐστὶ καὶ ὅπως τῆς ἐκκλησιαστικῆς εἰρήνης εὕρωμεν πολλὰ ἔχοντες δεικνύναι καὶ ἔργα καὶ λόγους, παραιτούμεθα· ἀρκεῖ γὰρ ὁ Θεὸς ἄνωθεν ἐπιμαρτυρῶν ταῖς ἡμῶν συνειδήσεσιν. Ἐπεὶ δὲ ζητεῖ παρ᾿ ἡμῶν τὸ θεῖόν σου κράτος τίνα εἰσὶ τὰ σκανδαλίζοντα ἡμᾶς καὶ ἀφιστῶντα τοῦ ὅρου τῆς ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ συνόδου καὶ τῆς δι᾿ αὐτοῦ γενομένης εἰρήνης, ταῦτα μὲν ἄλλου ἂν εἴη καιροῦ καὶ ἀριθμῆσαι καὶ ἐξετάσαι. Ἓν μετὰ ταῦτα ἐροῦμεν καὶ νῦν εὐστενῶς οὕτω σοι λέγομεν· παραιτούμεθα τοῦ γένους τὰς ἄλλας διαφορὰς ἡμῶν πρὸς Λατίνους, οὐ μικρὰς καὶ αὐτὰς οὔσας· ἐν τῷ ὅρῳ τοίνυν ἐκείνῳ γέγραπται ὅτι θεμιτῶς καὶ εὐλόγως προσετέθη τὸ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ἐν τῷ συμβόλῳ τῆς πίστεως, τοῦτο δὲ οὔκ ἐστιν ἀληθὲς καὶ εἰ συναρπαγέντες ὑπεγράψαμεν, ὅσοι δὴ καὶ ὑπέγραψαν· οὐδὲ γὰρ ἠδυνάμεθα ποιῆσαι εἶναι θεμιτὸν τὸ ἀθέμιτον, ἕως ἂν τοὺς κειμένους νόμους μέλλομεν σώζειν. Ἡμεῖς δὲ συνήλθομεν ἐκεῖ κατὰ τοὺς κειμένους κρινοῦντες νόμους. Ἔτι γέγραπται ὅτι ἐν τῷ «δι᾿ Υἱοῦ» ἡ διὰ πρόθεσις σημαίνει τὸν Υἱὸν κατὰ τοὺς γραικούς, αἰτίαν εἶναι τῆς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐκπορεύσεως, τοῦτο δὲ οὔκ ἐστιν ἀληθές, ὅτι κατὰ τοὺς Γραικούς, ἐστὶν ὁ Υἱὸς αἴτιος καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ ἡ διὰ πρόθεσις τοῦτο βούλεται· οὐδεὶς γὰρ τῶν γραικῶν διδασκάλων λέγει τὸν Υἱὸν αἴτιον τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἢ ἐν τῷ δι᾿ Υἱοῦ σημαίνεσθαι αἰτίαν· ἀλλὰ τοὐναντίον μᾶλλον λέγουσιν ὅτι ὁ Υἱὸς οὔκ ἐστιν αἴτιος καὶ ὅτι μόνος καὶ αἴτιος ὁ Πατὴρ τοῦ Πνεύματος. Οὐκ ἐξῆν δ᾿ ἡμῖν λέγειν οὐδ᾿ ἔξεστιν, ὅπερ οὐ λέγουσιν οἱ διδάσκαλοι ἡμῶν· οὐδὲ ἄλλῳ τινὶ πρέπει ἡμῖν πείθεσθαι, ἂν ἄλλο τι λέγωμεν παρ᾿ ὃ οἱ διδάσκαλοι λέγουσιν. Ἔτι δὲ λέγουσιν οἱ Λατῖνοι τὸν Υἱὸν εἶναι ἀρχὴν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἡμεῖς δὲ τοῦτο οὐ παραδεχόμεθα, μίαν γὰρ ἀρχὴν Υἱοῦ καὶ Πνεύματος πιστεύομεν τὸν Πατέρα μόνονμηδεμίαν ὑπόστασιν θείαν ἄλλην ἐν τῷ κατηγορήματι τούτῳ τῆς ἀρχῆς περιλαμβάνοντες. Ἔτι λέγουσι τὸ Πνεῦμα ὑφίσταται ἢ ἔχειν τὸ ὑφεστός, εἶναι καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ· ἡμεῖς δὲ τῶν ἡμετέρων διδασκάλων ἀκούομεν ἐκ τοῦ Πατρὸς ὑφεστάναι λεγόντων, ἐκ τοῦ Υἱοῦ μὴ ἔχειν τὴν ὕπαρξιν, ἀλλὰ τοῦ εἶναι καθάπερ καὶ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Πατρὸς διὰ τοῦ Υἱοῦ προϊέναι διὰ τὴν τῆς θείας οὐσίας ἑνότητα καὶ διὰ τοῦ Χριστοῦ, τουτέστι τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, χορηγεῖσθαι τῇ κτίσει φυσικῶς καὶ οὐσιωδῶς, ἀλλ᾿ οὐ κατὰ μέθεξιν. Καὶ διὰ ταῦτα λέγομεν, ὅτι ἕως ἂν ὁ ὅρος ἐκεῖνος διαμένῃ, καὶ ἐλέγχων τὴν ἡμετέραν συναρπαγὴν καὶ ὑπευθύνους ἡμᾶς ποιῶν τῷ κρίματι τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν Ἀνατολικὴν Ἐκκλησίαν δεσμεύων ἀλλοτρίᾳ καὶ ἀγνώστῳ διδασκαλίᾳ πίστεως, ἡμεῖς δὲ οὐδεμίαν μετὰ Λατίνων ἕξομεν ἕνωσιν. Καὶ εἴ τις τὴν ἐκ συναρπαγῆς ὁμολογίαν ἡμῶν κύριος εἶναι βούλεται καὶ στέργειν αὐτήν, τοῦτον οὔτε λέγομεν, οὔτε ἐρωτῶμέν ποτε, τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας εἶναι ὡς ἀλλότρια καὶ ἀήθη διαφυλάττοντα δόγματα· καὶ τοῦτο λέγομεν κοινῇ πάντες, οἵ τε ὑπογράψαντες οἵ τε μὴ ὑπογράψαντες· ἐπεὶ καὶ ἀπαιτεῖ παρ᾿ ἡμῶν τὸ θεῖόν σου κράτος. Καὶ τίς ἂν ἀληθὴς ὁ τρόπος γένοιτο τῆς ἀληθινῆς καὶ βεβαίας εἰρήνης, καὶ πῶς ἂν λυθείη τὰ ἐν ἡμῖν σκάνδαλα πρὸς δόξαν Θεοῦ ἀναφέρομεν, ὅτι ἂν σύνοδος ἐνταῦθα πάλιν συγκροτηθῇ μετ᾿ ἐλευθερίας τὸ ἐνδεὲς ἐκείνης θεραπευθείη τῆς συνόδου. Τοῦτο γὰρ καὶ ἄλλοτε πολλάκις ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ γεγένηται καὶ ἅμα εἰ σύνοδος μερικὴ ἢ τὴν προσθήκην ἐργασαμένη τὸ ἐνδεὲς ὡς οἱ Λατῖνοι λέγουσι τοῦ ἀνενδεοῦς συμβόλου ἐτόλμησαν ἀναπληροῦν, τί κωλύει καὶ νῦν Οἰκουμενικὴν Σύνοδον γενομένην ἐνταῦθα, τὸ ἐνδεὲς καὶ ἐνοχλοῦν τῆς γενομένης συνόδου εὐπρεπῶς διορθώσασθαι. Ἀλλ᾿ ὅτι μὲν ράδιόν ἐστι σύνοδον συνελθεῖν ἐὰν μόνον βουληθῶσι Λατῖνοι, καὶ μὴ καθάπερ ἑρμαίου τινὸς δραξάμενοι τῆς προπετῶς ἐκεῖ γενομένης ὁμολογίας ἡμῶν ἔχωνται· τοῦτο καὶ ἡμεῖς δείξομεν, ἐὰν εἰς τὸν περὶ τούτου καταστῶμεν λόγον, καὶ πᾶσι δὲ φανερόν ἐστι, τὸ τοῦ πράγματος πρόχειρον. Μία μόνον ἔσται δυσχέρεια, ἡ ἐκ τοῦ μὴ βούλεσθαι. Ὅτι καὶ πᾶσα ἀνάγκη τοῦτο γενέσθαι τίς ἀγνοεῖ; φανερὸν γάρ ἐστιν ὅτι οἱ ἁγιώτατοι Πατριάρχαι περὶ τῆς γενομένης ἑνώσεως φρονοῦσι καὶ γράφουσιν ὡς πάντες οἱ τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Εἰ δὲ ἄνευ συνόδου τοιαύτης λῦσαι τὰ σκάνδαλα βουληθείημεν, οὐδεὶς ἡμῖν προσέξει λοιπόν, οὐδὲ διαλάμψει τὸ τῆς εἰρήνης καλόν, εἰς πάντα τὰ ἡμῖν προκείμενα γένη. Διὰ τοῦτο οἷς ἂν εἴκει φροντίζειν τῆς ἐκκλησιαστικῆς εἰρήνης κανονικῶς, σύνοδον συγκροτήτωσαν, ἣν δυνατόν ἐστιν ἐνταῦθα γενέσθαι διὰ λεγάτου, κἀκείνη ἡ σύνοδος ἢ ἀνατρέψει ἢ βεβαιώσει τὰ γεγενημένα καὶ ὅλως τῆς περὶ τῶν ἐκκλησιῶν εἰρήνης σὺν Θεῷ τελειότατα προνοήσεται εὐθύνειν, ἕως ἂν μήτε οἰκουμενικὴν ἔχῃ δύναμιν, μήτε τῆς ἡμετέρας δόξης ᾖ, καὶ πρὸς τούτοις οὐδὲ συμπέρασμα ἀθετοῦμεν ὑφ᾿ ἑτέρου γεγενημένον ἀλλὰ ὃ κακῶς συνεπεράναμεν τοῦτο ἀρνούμεθα. Ὅσοι δὲ οὐκ ἐποιήσαμεν τοῦτο τὸ συμπέρασμα, ἡμεῖς καὶ πολὺ δικαιότερον ἀφιστάμεθα ἅπαντες· διότι οἱ ποιήσαντες τοῦτο νῦν ἀρνοῦνται αὐτό. Ἐπειδὴ δὲ καὶ περὶ οἰκονομίας γέγονε λόγος ἀναφέρομεν καὶ πρὸς τοῦτο, ὅτι τὸ οἰκονομεῖν τῆς Ἐκκλησίας ἐστί, συμφώνου τε οὔσης καὶ ἀστασιάστου πρὸς ἑαυτὴν καὶ ἐχούσης τὸ κράτος καὶ τὴν ἐλευθερίαν αὐτῆς, οὐχ ἑνός, ἢ δύο τριῶν ἢ τεσσάρων, οὐδὲ τῶν τυχόντων προσώπων, ἀλλ᾿ Ἀρχιερέων, ὡς ὁ ἱερὸς τῆς Ἀλεξανδρείας εἶπεν Εὐλόγιος: «ἐὰν γάρ τινες ἀφ᾿ ἡμῶν οἰκονομίαν δέξωνται, ἄνευ τοῦ τὴν Ἐκκλησίαν εἰς τὴν ἑαυτῆς ἐλευθερίαν ἐπανελθεῖν, οἱ τοιοῦτοι οὐκ οἰκονομίαν ποιήσουσιν, ἀλλὰ μετατεθήσονται πρὸς τὴν λατινικὴν ἐκκλησίαν καὶ δόξαν· τὸ γὰρ τὸ τῆς οἰκονομίας ὁ ὀρθὸς λόγος μεταχειρίζεται τότε τὸ δόγμα τῆς εὐσεβείας, οὐδὲν παραβλάπτεται, ὁ προειρημένος εἶπεν Εὐλόγιος». Λοιπὸν ἐὰν ὁ ἅγιος Πατριάρχης πληροφορήσας ἡμᾶς, ὅτι τὴν αὐτὴν ἔχει δόξαν μεθ᾿ ἡμῶν, καὶ πληροφορήσῃ οὕτως, ὡς ἡμεῖς ἀπαιτήσωμεν, εἰς ἱκανοποίησιν τῆς ἡμῶν συνειδήσεως, τότε συνελθόντες ὁμοσκεψόμεθα καὶ περὶ οἰκονομίας· καὶ εἴτι ἂν ἡμῖν τότε δόξῃ κοινῇ σκοπουμένοις κατὰ Θεόν, γράψομεν πρὸς τοὺς ἁγιωτάτους Πατριάρχας, καὶ ἐὰν ἐκεῖνοι συντελεσθῶσι τῇ ἀναφανησομένῃ τότε γνώμῃ ἡμῶν, γενήσεται, ἐπεὶ ἡμεῖς οὐδενὶ δυνάμεθα τῶν ἁγιωτάτων Πατριαρχῶν ἐκείνων διΐστασθαι οὐδὲ πράττειν τι, ἄνευ τῆς ἐκείνων γνώμης. Ταῦτα τολμηρῶς ἀναφέρομεν τῇ ἁγίᾳ σου Βασιλείᾳ καὶ διὰ τὸν ὁρισμὸν αὐτῆς ὑπογράφομεν».
Ὁ Νικομηδείας Μακάριος.
Ὁ Τυρνόβου Ἰγνάτιος.
Ὁ Μολδοβλαχίας Δαμιανός.
Ὁ Πέργης ἐξ Ἀτταλείας Θεόγνωστος.
Ὁ ταπεινὸς Μητροπολίτης Δέρκου Ἀκάκιος.
Ὁ μέγας Χαρτοφύλαξ καὶ ἀρχιδιάκονος Μιχ. ὁ Βαλσαμών.
Ὁ μέγας Ἐκκλησιάρχης διάκονος Σίλβεστρος ὁ Συρόπουλος.
Ὁ ἡγούμενος τῶν στουδίων Θεόδοτος ἱερομόναχος.
Ὁ Ἰσίδωρος ἱερομόναχος καὶ πνευματικός.
Ὁ ἐλάχιστος ἐν Ἱερομονάχοις καὶ πνευματικὸς Νεόφυτος.
Ἰωσὴφ ἱερομόναχος καὶ ἡγούμενος τοῦ Κοσμιδίου.
Ὁ Παντοκρατορινὸς ἡγούμενος Γερόντιος ἱερομόναχος.
Τῆς περιβλέπτου ἡγούμενος Κύριλλος ἱερομόναχος.
Γερμανὸς ἱερομόναχος τοῦ Μεγάλου Βασιλείου.
Ὁ ἱερομνήμων διάκονος Θεόδωρος ὁ Γαλλιανός([112])
Μαθὼν ὁ Πάπας ὅτι οἱ Ἕλληνες καὶ τὴν ἕνωσιν οὐ στέργουσι καὶ τὴν Φλωρεντινὴν σύνοδον συνοδικῶς κατεδίκασαν ἀπέστειλε πρέσβεις εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἵνα συζητήσωσι μετὰ τῶν Ἑλλήνων. Ἀλλ᾿ οὗτοι εὐτυχῶς οὐδὲν κατορθώσαντες πλὴν τῆς διεγέρσεως μικρῶν φιλονεικιῶν ἐπανέκαμψαν ἄπρακτοι εἰς τὰ ἴδια.
Ἐπὶ τῆς Πατριαρχίας τοῦ Γρηγορίου, ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης βλέπων τὴν ἐντελῆ ἧτταν τῶν Χριστιανικῶν ὅπλων καὶ τὴν ἀνωφελῆ ἀντίστασιν τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ Κωνσταντίνου, καὶ ἰδὼν διαψευδομένας πάσας τὰς ἐλπίδας αὐτοῦ περὶ βοηθειῶν κατὰ τὰ συμφωνηθέντα πρὸ τῆς ἑνώσεως, κατελήφθη ὑπὸ σφοδρᾶς νόσου καὶ μεταμεληθεὶς μὲν ἐπὶ ταῖς πράξεσιν αὐτοῦ πικρῶς δ᾿ ἀναμιμνησκόμενος τῶν νουθεσιῶν τοῦ γέροντος πατρὸς αὐτοῦ Μανουήλ, ἀπέθανε 31 Ὀκτωβρίου τοῦ ἔτους 1449, καὶ ἐτάφη ἐν τῇ μονῇ τοῦ Παντοκράτορος ἄγων τὸ 57 ἔτος τῆς ἡλικίας αὐτοῦ, μετὰ εἰκοσιτριετῆ βασιλείαν([113]). Οἱ δὲ πρόκριτοι τῆς Κωνσταντινουπόλεως πέμψαντες εἰς Πελοπόννησον Ἀλέξιον τὸν Φιλανθρωπινόν, καὶ Μανουὴλ τὸν Ἴαγρον, ἔστεψαν δι᾿ αὐτῶν εἰς Βασιλέα Κωνσταντινουπόλεως τὸν Κωνσταντῖνον, ὅστις Δράκων ἐκαλεῖτο διὰ τὴν γενναιότητα αὐτοῦ καὶ ὅστις τῇ 12 Μαρτίου τοῦ ἔτους 1450 ἀφίκετο εἰς Κωνσταντινούπολιν.
Ἐν Ἐφέσῳ τότε διατρίβων ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος προσκαλεῖται εἰς Κωνσταντινούπολιν ἵνα συντελέσῃ πρὸς διόρθωσιν τῶν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ κακῶς ἐχόντων. Ἅμα τὴν πρόσκλησιν ταύτην λαβὼν ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος ἀναχωρήσας ἐν σπουδῇ ἀφίκετο εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἔνθα εὗρε πατριαρχεύοντα τὸν Γρηγόριον. Ἐπιθυμῶν δὲ νὰ συνάψῃ τὰ διεστῶτα προέτρεψε τὸν Αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνον, ἵνα προβῇ εἰς τὴν συγκρότησιν Συνόδου, διότι οὕτω μόνον θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ παύσῃ τελείως ὁ σάλος τῆς Ἐκκλησίας, ὃν διήγειρεν ἡ ψευδοένωσις τοῦ ἐν Φλωρεντίᾳ συνεδρίου. Ὅθεν προσκλήσει τοῦ βασιλέως συνεκροτήθη Σύνοδος ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐν τῇ μεγάλῃ Ἐκκλησίᾳ τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας, παρόντων καὶ τῶν τριῶν Πατριαρχῶν τῆς Ἀνατολῆς τοῦ Ἀλεξανδρείας Φιλοθέου, τοῦ Ἀντιοχείας Δωροθέου, καὶ Θεοφάνους Ἱεροσολύμων, καὶ πλείστων Μητροπολιτῶν καὶ διδασκάλων καὶ ἄλλων πολλῶν. Οἱ τὴν σύνοδον ταύτην, ἧς ἔργον ἦτο ἡ ἀναθεώρησις καὶ μελέτη τῶν ἐν Φλωρεντίᾳ, ἀποτελοῦντες συνῆλθον εἰς τέσσαρας συνελεύσεις.
Εἰς τὴν πρώτην προσεκάλεσαν τὸν Πατριάρχην Γρηγόριον διά τε τοῦ οἰκονόμου Μιχαήλ, καὶ τοῦ μεγάλου ρήτορος Θεοδώρου, ὅπως ἀπολογηθῇ δι᾿ ὅσα εἶπε καὶ ἔπραξεν ὑπὲρ τῶν Λατίνων. Ἐπειδὴ ὅμως δὶς προσκληθεὶς ἠρνήθη νὰ ἔλθῃ, αὐτὸς μὲν καθῃρέθη, ἐχειροτονήθη δὲ εἰς ἀντικατάστασιν Ἀθανάσιός τις ὀρθόδοξος. Ἐγένετο δὲ καὶ συζήτησις περὶ τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μεταξὺ Λεονάρδου Φράτορος (ὃν ἔπεμψεν ὁ λατινόφρων Πατριάρχης Γρηγόριος ἀντ᾿ αὐτοῦ) καὶ Θεοδώρου τοῦ μεγάλου ρήτορος. Ὁ Γρηγόριος μαθὼν τὰ γεγονότα ἐδραπέτευσεν ἐκ Κωνσταντινουπόλεως καὶ μετέβη εἰς Ρώμην ἔνθα καὶ ἐτελεύτησεν([114]).
Εἰς τὴν δευτέραν συνέλευσιν, ἐγένετο μνεία παρὰ τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου τοῦ Γεμιστοῦ, τοῦ Ἀμηρούτζη καὶ τοῦ Σχολαρίου, τῶν ἐν Φλωρεντίᾳ πεπραγμένων, καὶ ᾔτησαν συγγνώμην οἱ τὸν ἐκείνης ὅρον ὑπογράψαντες. Εἶτα ἀπεκήρυξαν τὸν Φλωρεντινὸν ψευδοσύλλογον, ἀπατηλὸν καὶ ἐγκόσμιον καὶ βίαιον αὐτὸν ὀνομάσαντες. Οἱ δὲ Πατριάρχαι ἀνεκήρυξαν ἄκυρον τὸ ἐπιτροπικὸν αὐτῶν λέγοντες: «Ἐπειδὴ πανουργίαις καὶ φενακισμοῖς καὶ ἀνάγκαις καὶ μὴ ἐξετάσει ἀληθείας τὰ τῆς ψευδοσυνόδου ἐκείνης πέρας ἔλαβε καὶ παρὰ τὴν ἡμετέραν διάνοιαν, ἄκυρον τὸ ἐπιτροπικὸν μενέτω· ἀθετείσθω δὲ καὶ ἡ σύνοδος ἐκείνη ὡς τολμηρὰ καὶ ταῖς ἁγίαις Οἰκουμενικαῖς Συνόδοις ἀντικαθισταμένη».
Εἰς τὴν τρίτην συνέλευσιν ἐξητάσθη καὶ αὖθις τὸ ζήτημα περὶ ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ὡς καὶ τὰ λοιπὰ ἀποφασισθέντα.
Εἰς τὴν τετάρτην καὶ τελευταίαν συνεδρίαν ἐξητάσθησαν οἱ ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ Συνόδῳ παρουσιάσαντες ἐὰν καὶ διὰ τὰς λοιπὰς καινοτομίας καὶ διαφορὰς ἐλάλησαν. Ἡ Σύνοδος λαβοῦσα ὑπ᾿ ὄψιν τὰ ὑπ᾿ αὐτῶν λεχθέντα ἠκύρωσε πάντα τὰ ἐν Φλωρεντίᾳ γενόμενα. Ἐν τέλει δὲ τῆς συνεδρίας συνετάχθη ἡ ἀκόλουθος ἀπόφασις, ἥτις ὑπεγράφη ὑπὸ τῶν Πατριαρχῶν, Ἀρχιερέων καὶ λοιπῶν.
«Ξύπαντες συνομολογοῦμεν περιττὴν εἶναι τὴν πρόθεσιν ἐν τῷ Συμβόλῳ, ἐπειδὴ οὐ χρῄζει διορθώσεως τὸ τῶν ἑπτὰ Συνόδων Σύμβολον, καὶ μὴ εἶναι ἐλλιπὲς πρὸς σωτηρίαν. Τὸ Πνεῦμα ἐκπορεύεσθαι ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ μὴ ἐκ τοῦ Υἱοῦ· καὶ εἶναι μόνην αἰτίαν τὸν Πατέρα τῆς ὑπάρξεως Υἱοῦ καὶ Πνεύματος. Τὸν Πάπαν ὀρθόδοξον ὄντα μετὰ τῶν τεσσάρων Πατριαρχῶν συνιστᾶν Σύνοδον Οἰκουμενικήν, καὶ ἴσως ὑπερτερεῖν τῶν ἄλλων τῇ τάξει, καὶ τῷ ἀξιώματι, ὡς ὑποκειμένων τοῖς ἐκείνου νόμοις, μόνην δὲ τὴν Οἰκουμενικὴν σύνοδον κανονίζειν, καὶ μὴ ὡς μονάρχην τὸν Πάπαν. Τοὺς ἁγίους ὁρᾶν τὸν Θεὸν ἀλλὰ μὴ τελείως πρὸ τῆς κρίσεως, μήτε τοὺς ἁγίους ἔχειν τὴν τελείαν ποινὴν πρὸ τῆς κρίσεως, τὴν λύτρωσιν γίγνεσθαι ἐν τῷ ᾅδη καὶ μὴ ἐν καθαρσίῳ πυρὶ ἔξωθεν τοῦ ᾍδου. Τὴν κατ᾿ οὐσίαν μεταβολὴν τοῦ μυστηρίου γίγνεσθαι ὑπό τε τῆς Τριάδος, καὶ τῶν κυριακῶν λόγων μετὰ τὰς εὐχὰς τοῦ ἱερέως, φέροντος κἀκείνου ὡς ὀργάνου πρὸς τὴν ἱερουργίαν([115]).
Οὕτως ἆρα διὰ τῶν ὑπὸ τῆς ἱερᾶς ταύτης συνόδου ἀποφασισθέντων ἐτέθη τέρμα εἰς τὰ σκάνδαλα, καὶ κατέπαυσεν ὁ κλύδων ὃν ἤγειραν εἰς τὰς Ὀρθοδόξους τῆς Ἀνατολῆς Ἐκκλησίας τὰ ἐν τῇ ψευδοσυνόδῳ τῆς Φλωρεντίας γενόμενα. Καὶ εἶναι μὲν ἀληθές, ὅτι οἱ Λατῖνοι ἐξακολουθοῦσιν ἔτι καὶ νῦν ἀποκαλοῦντες καὶ ἀναγνωρίζοντες αὐτὴν ὡς Οἰκουμενικήν. Ἀλλὰ τὸν ἰσχυρισμὸν αὐτῶν τοῦτον ἀρκεῖ νὰ καταρρίψῃ μόνη ἡ ἀνάγνωσις οἵου δήποτε βιβλίου τὰ κατ᾿ αὐτὴν ἱστοροῦντος. Διότι τὰ ἐν αὐτῇ ἀποφασισθέντα ἦσαν προϊὸν μυρίων ἐκβιασμῶν καὶ ἀπειλῶν, ὧν ἡ ἀνάγνωσις ἐμποιεῖ φρίκην καὶ προξενεῖ ἀηδίαν τοσαύτην, ὥστε λίαν εὐλόγως ὁ Πατριάρχης Ἱεροσολύμων Νεκτάριος, λόγον ποιούμενος ἐν σελ. 34-35 τοῦ Συνταγματίου αὐτοῦ, περὶ τῆς ἱστορίας τοῦ Συρόπουλου, γράφει μεταξὺ ἄλλων καὶ τὰ ἀκόλουθα: «ἔστι δὲ τὸ βιβλίον (τοῦ Συρόπουλου) τέως τῷ τύπῳ ἀνέκδοτον, παρὰ πολλοῖς μέν τοι τῶν ἡμετέρων πολλὰ τυγχάνει ὄντα ἀντίγραφα, οἷς περ λατῖνος ἀνὴρ ἐντυχών, ἐντραπήσεται (εὖ οἶδα) τὸ Φλωρεντινὸν ἐκεῖνο συνάθροισμα Σύνοδον Οἰκουμενικὴν ἀποκαλέσαι».
Μετὰ τὸ πέρας τῆς συνόδου ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος ἀνέλαβε πάλιν μετὰ μεγάλου ζήλου τὸν ὑπὲρ τῆς Ὀρθοδοξίας ἀγῶνα, φροντίζων ὅπως συνάψῃ τὰ ἀπὸ τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ ψευδοσυνόδου διεστῶτα. Πρὸς τοῦτο ἤρξατο παραμυθῶν μὲν καὶ ἐνθαρρύνων τοὺς ὀδυρομένους, διότι ἐξαπατηθέντες ὑπέγραψαν τὸν ὅρον τῆς ρηθείσης συνόδου, καὶ προτρέπων αὐτοὺς εἰς εἰλικρινῆ μετάνοιαν, συμβουλεύων δὲ τοὺς λοιπούς, ἵνα μετ᾿ ἀδελφικῆς ἀγάπης καὶ πραότητος προσφέρωνται πρὸς τοὺς μετανοοῦντας. Ὄντως δὲ χάρις εἰς τοὺς ἀτρύτους αὐτοῦ κόπους οἱ ἀποπλανηθέντες ἐπανῆλθον εἰς τὴν Ὀρθοδοξίαν, οἱ πεπτωκότες ἠνωρθώθησαν, τὰ διεστῶτα ἡνώθησαν, καὶ ἡ πρὸ πολλοῦ φυγαδευθεῖσα τῆς Ἐκκλησίας εἰρήνη ἀποκατέστη.
Τέλος δὲ ὁ ἱερὸς Μᾶρκος ἀσθενήσας μικρὸν καὶ συνιδὼν ὅτι τοῦ βίου ἐξέρχεται, ἐκάλεσε δι᾿ ἐπιστολῆς Γεώργιον τὸν Σχολάριον καὶ ἐδεήθη αὐτοῦ, ἵνα ἀντ᾿ αὐτοῦ φροντίζῃ τοῦ λοιποῦ περὶ τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ δόγματος κατὰ Λατίνων, καὶ πολεμῇ γενναίως ὑπὲρ τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ὡς ἐκεῖνος ἐπολέμει ἐναντίον τῆς ἤδη γενομένης ψυχοφθόρου ἑνώσεως, οὔσης ἐγκαίρου ἔτι καὶ προσφάτου, καὶ ἐχούσης καί τινας ἐκ τῶν ποτε ἡμετέρων βοηθούς· ταῦτα καὶ ἔτι περισσότερα γράψας πρὸς τὸ τέλος ἐδεήθη αὐτοῦ οὕτω: «Περὶ οὗ φησι ἀποκριθήτω μοι, ἵνα λάβω τελείαν πληροφορίαν τῆς παρούσης ζωῆς ἐξερχόμενος, καὶ μὴ ἀηδῶς ἀποβιώσω ὡς ἀπεγνωκὼς τὴν τῆς Ἐκκλησίας διόρθωσιν. Ὦ σπλάγχνα! ὦ ψυχὴ ὄντως θεία καὶ ἀποστολική! ὦ μέριμνα κατὰ Παῦλον πασῶν τῶν Ἐκκλησιῶν!» Ὁ δὲ Γεννάδιος ἀσμένως δεχθεὶς τὰς τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου προτροπὰς ἀπεκρίθη μετὰ βαθυτάτης μετριοφροσύνης καὶ εὐλαβείας πρὸς αὐτὸν δι᾿ ἐπιστολῆς ἧς ὁ ἐπίλογος ἔχει ὡς ἑξῆς: «Εἰ δέ γε, φησὶ κρίμασιν οἷς οἶδε Θεὸς ἐντεῦθεν ἀποδημήσειας, πρὸς ὃν ἡτοίμασας σεαυτῷ τόπον τῆς ἀναπαύσεως, καὶ δι᾿ ἡμετέραν ἴσως ἀναξιότητα, ἔνθα εἶ αὐτὸς ἄξιος, ἀπαθής, πληροφορῶν λέγω σοι ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν ἁγίων ἀγγέλων τῶν ἀοράτως παρισταμένων νῦν ἡμῖν, καὶ τῶν παρευρεθέντων ἐνταῦθα πολλῶν καὶ ἀξιολόγων ἀνδρῶν, ὅτι ἔσομαι ἐγὼ αὐτὸς ἐν τοῖς αὐτοῖς ἀντὶ σοῦ, καὶ ἀντὶ τοῦ στόματος, ὅσα αὐτὸς ἐσπούδασας καὶ παρεδίδου, στέργω καὶ αὐτὸς καὶ ὑποστηρίξων καὶ πᾶσιν ὑποτιθείς (ἤτοι διδάσκων) μηδὲν οὐδ᾿ ὅλως τῶν τοιούτων καθυφεὶς (ἤτοι παραβαίνων) τὸ παράπαν, ἀλλὰ μέχρι τῶν ἐσχάτων κινδύνων αἵματός τε καὶ θανάτου ἀγωνιζόμενος. Καὶ εἰ μικρὰ πάνυ τυγχάνει ἡ ἐμὴ περὶ τὰ τοιαῦτα πεῖρα καὶ δύναμις, ἀλλ᾿ οὖν πείθομαι, ὅτι ἡ μεγάλη σου ἁγιωσύνη ἀναπληρώσει τὰ ἐμὰ ἐλλείμματα, καὶ παρὼν ἡμῖν ἐνταῦθα, τῇ ἑνούσῃ σοι περὶ τὰ τοιαῦτα τελειότητι, καὶ ἀπάρας ταῖς σαῖς πρὸς Θεὸν εὐπαρρησιάστοις ἐντεύξεσιν».
Ὅθεν ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος καλέσας τοὺς διαπρέποντες ἔν τε τῇ Ἐκκλησίᾳ καὶ πολιτείᾳ, παρέδωκεν ἐνώπιον αὐτῶν Γενναδίῳ τῷ Σχολαρίῳ τὴν Ἡγεσίαν οὑτωσὶ προοιμιαζόμενος. «Νῦν ὅτε ἐγὼ μὲν ἤδη ἐντεῦθεν ἀπαλλάττω, ἄλλον δέ τινα οὐχ ὁρῶ κατὰ τὸ εἰκὸς τῇ Ἐκκλησίᾳ καὶ τῇ πίστει καὶ τοῖς δόγμασι τῆς ὀρθοδοξίας δυνάμενον ἐκπληρῶσαι ἀντ᾿ ἐμοῦ, διὰ τοῦτο ἀξιῶ αὐτόν (τὸν Γεννάδιον), ἵνα καλοῦντος τοῦ κυρίου, μᾶλλον δὲ κατεπείγοντος, τὸν ἐν αὐτῷ κεκρυμμένον τῆς εὐσεβείας σπινθῆρα ἀνακαλύψῃ καὶ συμμαχήσῃ τῇ Ἐκκλησίᾳ καὶ τοῖς ὑγιαίνουσι δόγμασιν, ἵνα, ὅπερ οὐκ ἠδυνήθην ἐκτελέσαι, κατορθώσῃ αὐτὸς τῇ τοῦ Θεοῦ συμμαχίᾳ· δύναται γὰρ τοῦτο τῇ χάριτι τοῦ Θεοῦ ἔκ τε τῆς φυσικῆς αὐτοῦ φρονήσεως καὶ τῆς ἐν λόγοις δυνάμεως... Ἀνατίθημι οὖν τὸν τοιοῦτον αὐτῷ ἀγῶνα, ἵνα ᾖ ἀντ᾿ ἐμοῦ πρόμαχος τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς ὑγιοῦς διδασκαλίας ὑφηγητής, καὶ τῶν ὀρθῶν δογμάτων τῆς ἀληθείας πεποιθὼς τῇ συμμαχίᾳ τοῦ Θεοῦ».
Ὅτε δὲ ἐπέστη ἡ τοῦ θανάτου αὐτοῦ ὥρα, παρέδωκε τῷ πλάστῃ τὴν ἁγίαν αὐτοῦ ψυχήν, διδάσκων τοὺς παρόντας τὰ πρὸς τὸν Θεὸν καθήκοντα αὐτῶν, ὡς καὶ ζῶν πάντοτε ἔπραττεν. Ὁ θάνατος αὐτοῦ ἐγένετο τῇ 23ῃ Ἰουνίου([116]). Ἡ κηδεία αὐτοῦ ἐγένετο πάνδημος, παρακολουθοῦντος παντὸς τοῦ κλήρου καὶ τοῦ λαοῦ, τὸ δὲ ἱερὸν αὐτοῦ σκήνωμα κατετέθη ἐν τῇ Ἱερᾷ Μονῇ τῶν Μαγγάνων (ἐν ᾗ καὶ τὸ μοναχικὸν εἶχε λάβει σχῆμα). Ἔκτοτε δὲ συνοδικῇ ἀποφάσει τῇ 19ῃ Ἰανουαρίου καθ᾿ ἃ βεβαιοῖ ὁ Ἱεροσολύμων Νεκτάριος([117]), ἐτελεῖτο κατ᾿ ἔτος ἐπέτειος ἐπὶ τῇ μνήμῃ αὐτοῦ ἑορτή([118]).
Τοιοῦτον ὑπῆρξε τὸ τέλος τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου Εὐγενικοῦ, τοῦ δεινοῦ τῆς ὀρθοδοξίας προμάχου, τοῦ ἀγαθοῦ ποιμένος τῆς τῶν Ἐφεσίων Ἐκκλησίας, τοῦ λαμπροῦ φωστῆρος τοῦ λάμποντος ἐν τῷ νοητῷ τῆς ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας στερεώματι. Χάριτας ἀληθῶς πολλὰς ὀφείλει ἥ τε Ἐκκλησία καὶ τὸ γένος εἰς τὸν περιφανῆ τῆς Ἐφέσου ἱεράρχην, διότι οὗτος μόνος διὰ τῶν ἀληθῶς ὑπερανθρώπων αὐτοῦ ἀγώνων κατώρθωσε νὰ περισώσῃ τήν τε ὀρθοδοξίαν καὶ τὸ γένος, ὡς ἐβεβαίωσε καὶ ὁ πάπας Εὐγένιος, ὅστις, μαθὼν ὅτι ἠρνήθη νὰ ὑπογράψῃ τὸν τῆς συνόδου ὅρον, ἀνεφώνησεν: «Λοιπὸν ἐποιήσαμεν οὐδέν».
Δικαίως ἆρα ἡ Ἐκκλησία ἔταξεν αὐτὸν εἰς τὴν χορείαν τῶν ἱερῶν αὐτῆς Πατέρων τιμῶσα τὴν μνήμην αὐτοῦ ἐξίσου πρὸς τὴν μνήμην τοῦ Μεγάλου καὶ Ἱεροῦ Φωτίου, οὗ τοὺς ἀγῶνας τοσοῦτον ἐπαξίως ἐπεράτωσεν ὁ ὄντως Εὐγενικὸς τὴν ψυχὴν καὶ τὸ φρόνημα ἱεράρχης.
[1] Διότι ὁ Πάπας ἔγραψε πᾶσι τοῖς Δυτικοῖς ὅτι ὁ βοηθήσων τῷ βασιλεῖ Ρωμαίων ἔσται ἀσυγχώρητος· προφασισθεὶς ὅτι ἔν τινι τῶν ἑορτῶν δὲν κατεδέχθη ὁ Μανουὴλ νὰ προσκυνήσῃ τὸ ἐπιμανίκιον τῆς δεξιᾶς του Χωρεπισκόπου ἔχων ἐπ᾿ αὐτοῦ τὴν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ. Ἐκκλησ. Ἱστορία Μελετ. Ἀθηνῶν Τόμ. Γ´ σελ. 238.
[2] Ἐκκλησ. Ἱστορία Μελετ. Ἀθηνῶν Τόμ. Γ´ σελ. 238.
[3] Πρὸς τοῖς ἄλλοις πολλοῖς ἠθικοῖς καὶ θεολογικοῖς συγγράμμασι κατέλιπεν ὁ Μανουὴλ καὶ πόνημα περὶ τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος εἰς 157 κεφάλαια διῃρημένον, συγγραφὲν κατὰ πονήματος Λατίνου τινός, προσενεχθέντος αὐτῷ ὅτε τῷ 1404 διέτριβεν ἐν Παρισίοις.
[4] Νεκταρ. Ἱεροσολ. σελ. 35.
[5] Συνελεύσεις ταύτης τῆς συνόδου οἱ μὲν ΙΓ´ ἐπαριθμοῦσιν, ὁ δὲ Ριχάρδος ΚΔ´. Ὁ βουλόμενος ἰδέτω τὰ κατ᾿ αὐτὴν εἰς τὴν τοῦ Μελετ. Ἀθηνῶν Ἐκκλησ. Ἱστορ. Τόμ. Γ´ σελ. 281.
[6] Νεκταρ. Ἱεροσολ. σελ. 36, καὶ Μελετ. Ἀθηνῶν Εκκλ. ἱστορ. Τόμ. Γ´, 267.
[7] Συρόπουλ. σελ. 56.
[8] Δοσιθ. Ἱεροσολ. περὶ τῶν ἐν Ἱεροσολ. Πατριαρ. σελ. 903.
[9] Μεταξὺ δὲ τούτων τῶν δύο συνόδων τόση διχόνοια ἦν, ὥστε ἡ μία τὴν ἄλλην συναγωγὴν τοῦ Σατανᾶ ἐπωνόμαζον.
[10] Τὰ κατὰ τὴν ἐν Φλωρεντίᾳ ψευδοσύνοδον καὶ ἡ βιογραφία τοῦ ἐν Ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Μάρκου Ἐφέσου ἕπονται ἐν τῷ ἑτέρῳ κεφαλαίῳ.
[11] Μ. Βασ. εἰς Ἡσαΐ. κεφ. β´, Τόμ. Α´, σελ. 869.
[12] Τόμ. Γ´, σελ. 286.
[13] Ὠριγέν. ἐξηγ. εἰς Ματθ. ιστ´. 18, σελ. 275, Huet.
[14] Προλεγ. ἐν τοῖς Ἀμφιλογίοις. Ἐκδ. Σ. Οἰκονόμου.
[15] Δοσιθ. Ἱεροσολύμων, Τόμ. Χαρᾶς, σελ. γ´.
[16] Τούτων δὲ τῶν βιαίων ἔργων οἱ τοῦ Φωτίου κατήγοροι ψευδῶς πάνυ καὶ κακοήθως μέτοχον αὐτὸν ἐκήρυξαν. Τὸ δὲ ψεῦδος αὐτῶν φαίνεται ἡλίου φαεινότερον ἐκ τῶν πρὸς τὸν Βάρδαν ἐπιστολῶν, ἐν αἷς ὀδυρόμενος ἐξιστορεῖ τὴν ἑαυτοῦ δυστυχίαν, καὶ τὰς διαβολάς τε καὶ συκοφαντίας, ὅσας κατ᾿ αὐτοῦ ἔπλαττον οἱ εὖ πάσχοντες ὑπ᾿ αὐτοῦ Ἰγνατιανοί, δυσφορῶν δὲ ἐπὶ τοῖς γενομένοις, καὶ ρηγνύων γοερὰν φωνὴν ὑπὲρ τῶν πασχόντων, καὶ στηλιτεύων διὰ λόγων γενναίων τὰς τοῦ Βάρδα σκληρότητας, ὑπεδείκνυεν αὐτῷ τῆς θείας δίκης τὸν ἀκοίμητον ὀφθαλμόν. Ἐν δὲ ταύταις ταῖς ἐπιστολαῖς τρανῶς καταφαίνεται τό τε φιλάνθρωπον καὶ τὸ γενναῖον καὶ ἡ τεθλιμμένη αὐτοῦ καρδία διὰ τὰς γενομένας κακώσεις, καὶ αὐτὴ τοῦ μακαρίου ἀνδρὸς ἡ ἀθῳότης.
[17] Οὗτος ὁ Πάπας, ὁ ὑπὸ τοῦ Ἀναστασίου τοῦ Βιβλιοθηκαρίου ἐπονομαζόμενος μέγας, εἰς τοσοῦτον φιλοδοξίας ἐξώκειλεν, ὥστε ἀπετόλμησεν ἐπὶ τῆς τιάρας βασιλικὸν ἐπιθεῖναι στέμμα, καὶ οὐ μόνον πρὸς τοὺς ἐπισκόπους τυραννικῶς ἐφέρετο, ἀλλὰ καὶ πρὸς τοὺς δούλους, τοὺς βασιλεῖς καὶ αὐτοκράτορας κατεδείκνυε πολλὴν τὴν ὑπεροψίαν. Καὶ δὴ καὶ αὐτὸν τὸν Αὐτοκράτορα Λουδοβῖκον τὸν Β´ καταβιβάσας τοῦ ἵππου προσέταξεν ἵνα παρακολουθῇ πεζὸς σύρων τὸν ἴδιον ἵππον. Βλ. Δοσίθεον Ἱεροσολ. περὶ τῶν ἐν Ἱεροσολ. πατριαρχ. σελ. 705 καὶ Μελετ. Ἀθηνῶν Ἐκκλησ. Ἱστορία, Τόμ. Β´, σελ. 230.
[18] Τὴν ἀπολογητικὴν ταύτην ἐπιστολὴν τοῦ Ἱεροῦ Φωτίου πρὸς τὸν Νικόλαον Πάπαν· ὅρα εἰς τὸν Τόμ. Χαρᾶς Δοσιθ. Ἱερ. σελ. 9.
[19] Μεταξὺ τούτων διέλαμπον ἐπὶ παιδείᾳ καὶ ἀρετῇ οἱ αὐτάδελφοι Κύριλλος καὶ Μεθόδιος, οἱ ἀοίδιμοι τῶν Σλάβων ἀπόστολοι, οἵτινες μετὰ πολλῶν καμάτων εὐηγγελίσαντο τὸν Χριστὸν τοῖς τε Βουλγάροις καὶ Βοημοῖς, καὶ Κροάταις καὶ Μοραυοῖς, καὶ ἐξευρόντες τὰ γράμματα τοῦ Σλαβονικοῦ ἀλφαβήτου ἡρμήνευσαν τὰς θείας Γραφὰς ἐκ τοῦ Ἑλληνικοῦ κειμένου τῶν Ο´.
[20] Τὴν ἐγκύκλιον ταύτην ἐπιστολὴν πρὸς τοὺς τῆς Ἀνατολικῆς ἀρχιερατικοὺς θρόνους τὸν Ἀλεξανδρείας φημί, καὶ τοὺς λοιπούς, ὅρα εἰς τὸν τοῦ Δοσιθέου Ἱεροσολ. Τόμ. Χαρᾶς σελ. 17.
[21] Οὗτος ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ ἦν υἱὸς Θεοφίλου τοῦ εἰκονομάχου καὶ τῆς Ἁγίας Θεοδώρας, ἐγεννήθη τῷ 836, καθ᾿ ὃ ὁ πατὴρ αὐτοῦ Θεόφιλος ὑπέστη ἧτταν ὑπὸ τῶν Ἀράβων. Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Θεοφίλου, ἕνεκα τῆς ἀνηλικιότητος τοῦ Μιχαήλ, τὸ βασίλειον ἐκυβέρνα σοφῶς καὶ εὐκλεῶς ἡ μήτηρ αὐτοῦ Θεοδώρα ἐν διαστήματι 11 ἐτῶν, ἥτις μετὰ τοῦ Πατριάρχου Μεθοδίου ἀνέστησε τὴν προσκύνησιν τῶν Ἁγίων Εἰκόνων. Ἡλικιωθεὶς καὶ παραλαβὼν τὰς ἡνίας τῆς κυβερνήσεως ὁ Μιχαήλ, χειραγωγούμενος ὑπὸ θείου του Καίσαρος Βάρδα, ἀπεμάκρυνε τὴν Θεοδώραν τῆς κυβερνήσεως καὶ καθεῖρξεν αὐτὴν ἔν τινι τῶν ἀνακτόρων, ὅπου μετ᾿ οὐ πολὺ αὕτη ἐτελεύτησε καὶ ἐτάφη ἐν τῇ Μονῇ τῶν Γαστρίων· τὸ ἱερὸν αὐτῆς λείψανον κατὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, μετεκομίσθη εἰς Κέρκυραν ἔνθα καὶ νῦν ὑπάρχει ἐν τῇ ἐπ᾿ ὀνόματι τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου Σπηλαιωτίσσης ἐκκλησίᾳ τῆς Μητροπόλεως. Μετ᾿ οὐ πολὺ ὁ Βάρδας ἀπώλεσε τὴν μεγάλην αὐτοῦ ἐπιρροὴν εἰς τὸν αὐτοκράτορα καὶ ἐφονεύθη δολίως. Ὁ Μιχαὴλ ἀνηγόρευσε αὐτοκράτορα τὸν ὑπ᾿ αὐτοῦ υἱοθετηθέντα Πρωτοστράτορα Βασίλειον τὸν Μακεδόνα, ὅστις καὶ ἐφόνευσεν αὐτὸν τῇ 24ῃ Σεπτεμβρίου (κατ᾿ ἄλλους Ἀπριλίου) 867 ἔτους, μείνας μετὰ τὸν φόνον κυριάρχης.
[22] Σοφ. Οἰκονόμου εἰς τὰ Ἀμφιλόχια τοῦ Φωτίου, Προλεγόμ. σελ. λε´.
[23] Ἐκκλησ. ἱστορ. Μελετ. Ἀθηνῶν Τόμ. Β´, σελ. 307 καὶ Πέτρα σκανδάλου Ἠλ. Μηνιάτου σελ. 43 καὶ Τόμ. Χαρᾶς, Δοσιθέου Ἱεροσολύμων εἰς τὰ προλεγ. φύλ. Θ´.
[24] Ἀλλ᾿ ὁ ἁγιώτατος Φώτιος ὠλιγώρει τῶν ὑπὸ τῶν ἀσυνέτων καὶ βασκάνων ἐχθρῶν αὐτοῦ ἐκφωνηθέντων ἀναθεμάτων, περὶ ὧν γράφων πρὸς τὸν Κλαυδιουπόλεως Ἰγνάτιον φησίν· Ἦν ποτε φρικτὸν καὶ φοβερὸν τὸ ἀνάθεμα ὅτε κατὰ τῶν ἐνόχων τῆς ἀσεβείας ὑπὸ τῶν τῆς εὐσεβείας κηρύκων ἐφέρετο. Ἀφ᾿ οὗ δὲ ἡ τολμηρὰ καὶ ἀναίσχυντος τῶν ἀλαστόρων ἀπόνοια, παρὰ πάντα θεσμὸν θεῖόν τε καὶ ἀνθρώπινον, καὶ παρὰ πάντα λόγον ἑλληνικόν τε καὶ βάρβαρον, τὸ οἰκεῖον ἀνάθεμα κατὰ τῶν προμάχων τῆς ὀρθοδοξίας ἀναστρέφειν ἐφρυάξατο καὶ τὴν βαρβαρικὴν μανίαν ἐκκλησιαστικὴν προνομίαν ἐφιλονείκησαν ἀπεργάσασθαι, αὐτίκα καὶ τὸ φρικτὸν ἐκεῖνο καὶ ποινῆς ἁπάσης πέρας ἔσχατον εἰς μύθους καὶ παίγνια μεταπέπτωκε· μᾶλλον δὲ τοῖς εὐσεβέσι καὶ αἱρετὸν παρεσκεύασται» (ἐπιστ. ρξγ´).
[25] Ταύτην οὖν τὴν σύνοδον οἱ Δυτικοὶ μετὰ τὴν ἑβδόμην ὀγδόην Οἰκουμενικὴν λέγουσι. Καὶ αὐτοὶ οἱ Πάπαι κατὰ τὴν τῆς αὐτῶν ἐνθρονίσεως ἡμέραν ἁγίαν καὶ Οἰκουμενικὴν ἀνομολογοῦσιν. Ἀλλ᾿ ἐκ τῶν προϊστορηθέντων δείκνυται σαφῶς, οἶμαι, τό τε ἅγιον καὶ Οἰκουμενικὸν αὐτῆς. Διὸ καὶ ὁ Ἅγιος Μᾶρκος Ἐφέσου ὁ Εὐγενικὸς ἐν τῇ Φλωρεντιανῇ ψευδοσυνόδῳ, καὶ πᾶσα ἡ Ἀνατολικὴ καὶ Ἀποστολικὴ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία διαπρυσίως πανταχοῦ καὶ πάντοτε βιαίαν παράνομον καὶ μιαρὰν αὐτὴν ἀνακηρύττουσιν. Ὅθεν καὶ ἡ ἐν Ρωσίᾳ τῷ 1655 συγκροτηθεῖσα σύνοδος ὡς βέβηλον συνέδριον ἀπεκήρυξεν αὐτήν.
[26] Σοφοκλ. Κ. Οἰκονόμου, Προλεγόμενα, φύλ. μ´εἰς τὰ Ἀμφιλόχια τοῦ Φωτίου.
[27] Ἰωσὴφ Βρυεννίου. Τὰ εὑρεθέντα, Τόμ. Α´, σελ. 139.
[28] Τὴν πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα ἐπιστολὴν τοῦ Πάπα Ἰωάννου καὶ πρὸς τὸν Φώτιον ὅρα εἰς τὸν Τόμ. Χαρᾶς Δοσιθ. Πατριαρχ. Ἱεροσολ. τὴν μὲν ἐν σελ. 43, τὴν δὲ ἐν σελ. 49.
[29] Κατὰ ταύτης τῆς Συνόδου, ὡς ταπεινωσάσης μεγάλως τὴν παπικὴν ὀφρύν, συγγραφεῖς τινες τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας ἔγραψαν πολλὰ διατεινόμενοι ὅτι οὐδέποτ᾿ ἐγένετο, ἀλλ᾿ ἐπλάσθη ὑπὸ τοῦ Φωτίου. Μαρτυροῦσιν ὅμως τῆς Οἰκουμενικῆς ταύτης Συνόδου τὴν σύστασιν οὐ μόνον τὰ μέχρις ἡμῶν διασωθέντα πρακτικά, ἀλλὰ καὶ διάφοροι συγγραφεῖς Ἕλληνές τε καὶ Λατῖνοι· ὡς ὁ Ἱερὸς Φώτιος ἔν τε τῇ πρὸς τὸν Ἀκυληΐας Ἀρχιεπίσκοπον ἐπιστολῇ (παρὰ Δοσιθέῳ Ἱεροσολ. Τόμ. Χαρᾶς, σελ. 32)· Ἰωάννης ὁ Ζωναρᾶς (τῷ 1117)· Ἀλέξιος ὁ Ἀριστηνὸς (τῷ 1160)· Θεόδωρος ὁ Βαλσαμών (τῷ 1180) ἐν ταῖς εἰς τοὺς κανόνας τῶν συνόδων ἑρμηνείαις· ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ἰωσὴφ ἐν τῇ ἔτι ἀνεκδότῳ Ἀπολογίᾳ αὐτοῦ πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Μιχαὴλ τὸν Παλαιολόγον· ὁ Λατινόφρων Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ἰωάννης ὁ Βέκκος (ἐν τῷ πρὸς τὸν Σουγδαίας Θεόδωρον λόγῳ) Νεῖλος ὁ Καβάσιλας καὶ ἄλλοι. Ἰωσὴφ ὁ Βρυέννιος (ἐτελεύτησε περὶ τὸ ἔτος 1430) τρανοφθόγγως κηρύττει ὅτι καὶ μέχρις αὐτοῦ ἐσώζοντο ταύτης τῆς Συνόδου τὰ πρακτικὰ φέροντα τὰς ἰδιοχείρους ὑπογραφὰς τῶν τοῦ Πάπα τοποτηρητῶν (Ἰωσὴφ Βρυεν. Τόμ. Α´, σελ. 139 ἐν Λειψίᾳ 1768). Καὶ ὁ ἀοίδιμος Μᾶρκος Ἐφέσου (ἐν τῇ στ´ πράξ. τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ ψευδοσυνόδου)· καὶ ἐπὶ πᾶσι τούτοις αὐτὸς ὁ Πάπας Ἰωάννης ὁ Η´ ἐν τῇ πρὸς τὸν Φώτιον ἐπιστολῇ. Ὁ δὲ ἀοίδιμος Δοσίθεος Ἱεροσολ. μετὰ δεινότητος ἀνῄρεσε τὰς πολλὰς τῶν Λατίνων ἀντιρρήσεις (περὶ τῶν ἐν Ἱεροσολ. πατριαρχευσ. Βιβ. Ζ´, Κεφ. 15, σελ. 730 – 737). Τὰ πρακτικὰ ταύτης τῆς Συνόδου ὅρα εἰς τὸν Τόμ. Χαρᾶς Δοσιθ. Ἱεροσολ., ἀπὸ σελ. 33 ἕως 102.
[30] Ὁ ἁγιώτατος Φώτιος ἐν τῇ ἐγκυκλίῳ αὐτοῦ ἐπιστολῇ πρὸς τοὺς λοιποὺς Πατριάρχας, τὰς καινοτομίας τῶν λατίνων πέντε ἐπαριθμεῖ, α´ τὴν τῶν σαββάτων νηστείαν, β´ τὴν κατὰ τὴν α´ ἑβδομάδα τῆς τεσσαρακοστῆς κατάλυσιν γάλακτος καὶ τυροῦ, γ´ τὴν τῶν πρεσβυτέρων ἀγαμίαν, δ´ τὸ ὅτι μόνον τοῖς ἀρχιερεῦσιν ἐνομίσθη τοὺς τελουμένους μύρω ἁγιάζειν, καὶ οὐχὶ καὶ τοῖς ἱερεῦσι· ε´ ὅτι τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι ἐδογμάτισαν.
[31] Ἡ ἐν τῷ Ἁγίῳ Συμβόλῳ προσθήκη «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ» πρώτην φορὰν ἐγένετο ὑπὸ τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας τῆς Ἱσπανίας, κατὰ τὴν ἐν Τολέδῳ τοπικὴν σύνοδον, ἐντεῦθεν εἰσήχθη εἰς τὰς ἐκκλησίας τῆς Γαλλίας, καὶ βαθμηδὸν ἐγένετο δεκτὴ καὶ ὑπὸ τῆς Ρωμαϊκῆς Ἐκκλησίας· ὥστε μέχρι τοῦ δεκάτου αἰῶνος δὲν ἦτο δόγμα, ὅ,τι ἔκτοτε μέχρι σήμερον ὡς δόγμα ἀσπάζεται ἡ τῆς Ρώμης Ἐκκλησία.
[32] Νικήτας ὁ Στηθάτος ἐπίσημος Μοναχὸς Κωνσταντινουπόλεως ἐκ τοῦ Μοναστηρίου τοῦ Στουδίου ἔγραψε βιβλίον κατὰ λατίνων, περὶ Ἀζύμων, περὶ νηστειῶν τῶν Σαββάτων, περὶ γάμων τῶν ἱερέων κ.τ.λ. σῴζεται τὸ βιβλίον αὐτοῦ καὶ παρὰ τῷ Βαρωνίῳ ια´ τῶν χρονικῶν παρεντεθέν. Ἐκκλησ. Ἱστορία Μελετ. Ἀθηνῶν, Τόμ. Β´ σελ. 407. Καὶ ἐν ἔτει 1866 ἐξεδόθη τὸ σύγγραμμα τοῦ Νικήτα Στηθάτου παρὰ τοῦ Πανοσιολογιωτάτου Ἀρχιμανδρίτου Κυρίου Ἀνδρονίκου Κ. Δημητρακοπούλου ἐν τῷ Α´ τόμῳ τῆς Ἐκκλησ. Βιβλιοθήκης ἐν Λειψίᾳ.
[33] Ὁ σκαιὸς οὗτος Καρδινάλιος ὀνομάζει τὸν Νικήταν ὄνον ἐπικούρειον μοιχόν, αἱρεσιάρχην κ.τλ.
[34] Ταῦτα ἔγραφεν ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Μιχαήλ, πρὸς τὸν Ἀντιοχείας Πέτρον.
[35] Τόμ. Καταλλαγῆς σελ. 449.
[36] Διὰ πολλῶν παραδειγμάτων ἀποδείκνυται τρανῶς τε καὶ ἀναμφηρίστως, ὅτι ὁ Πάπας τῆς Ρώμης ἠμπορεῖ νὰ γίνῃ αἱρετικὸς καὶ ὅτι πολλοὶ ἀληθῶς ἔγιναν αἱρετικοί. Ἐν ἔτει 202 ὁ Πάπας Ζεφυρῖνος ἀνὴρ ἀγράμματος καὶ αἰσχροκερδὴς ὑπέπεσεν εἰς τὴν αἵρεσιν τοῦ Σμυρναίου Νοητοῦ. Ἐν ἔτει 220 ὁ Κάλλιστος τὸν Ζεφυρῖνον εἰς τὸν παπικὸν θρόνον διαδεξάμενος, ἀνὴρ γόης, μίξας τὴν αἵρεσιν τοῦ Κλεομένους μαθητοῦ τοῦ Νοητοῦ, καὶ Θεοδότου ἑτέραν αἵρεσιν συνέστησεν, ὡς ὁ αὐτοῖς συγχρονήσας καὶ αὐτοὺς ἀπελέγξας Ἱππόλυτος ὁ ἐπίσκοπος Πόρτου. Ὁ Μαρκελῖνος (τῷ 296) ἐλθὼν εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἴσιδος καὶ τῆς Ἑστίας ἔθυσε τοῖς εἰδώλοις ὡς μαρτυρεῖ ὁ Πάπας Δάμασος. Ἀλάνθαστος ἦν ὁ τὸν Ἀρειανισμὸν ἀποδεξάμενος Φήλιξ Β´ καὶ Λιβέριος; Ἀλάνθαστος ἦν ὁ ὑπὸ τῆς ἕκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἀναθέματι ὡς αἱρετικὸς καθυποβληθεὶς Ὀνώριος; Ἀλάνθαστοι οἱ εἰς τὸν Παπικὸν θρόνον κατὰ τὴν δεκάτην ἑκατονταετηρίδα ἀναβιβαζόμενοι Πάπαι; ὧν τὸν βίον περιγράφει ὁ Καρδινάλιος Βαρώνιος. Ἀλάνθαστος ἦν ὁ ἀντίχριστος Βονιφάτιος Η´ ὃς ἔλεγεν ὅτι μωρόν ἐστι τὸ πιστεύειν εἰς ἕνα Τριαδικὸν Θεόν; καὶ ὅτι οὐκ ἔστι μέλλουσα ζωή; Ὑπάρχουσι καὶ ἄλλοι πολλοὶ Πάπαι αἱρετικοὶ ἀλλ᾿ ἀρκοῦσιν οἱ ἀριθμηθέντες πρὸς παράδειγμα.
[37] Ἐγεννήθη ἐν Χώναις τῆς Φρυγίας, ἐξ ἧς ἀναχωρήσας, νέος ἔτι ἦλθεν εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἐν ᾗ ἐξεπαιδεύθη ὑπὸ τὴν προστασίαν τοῦ ἐκεῖ διατρίβοντος γεραιτέρου ἀδελφοῦ αὐτοῦ Μιχαήλ, τοῦ μετὰ ταῦτα μητροπολίτου Ἀθηνῶν. Ὑπῆρξε λογοθέτης τῶν σεκρέτων, καὶ ἐπὶ τῶν κρίσεων, προκαθήμενος τοῦ κοιτῶνος, μέγας Λογοθέτης, ἔφορος καὶ κριτὴς τοῦ βήλου. Ἐν δὲ τῷ καιρῷ τῆς ὑπὸ τῶν Λατίνων ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἔφυγεν εἰς Νίκαιαν, ἔνθα καὶ ἀπέθανε μετὰ τὸ 1206. Ὁ Νικήτας κατέλιπεν ἐκτεταμένον θεολογικὸν σύγγραμμα ὑπὸ τὴν ἐπιγραφὴν ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ εἰς εἴκοσι καὶ ἑπτὰ βιβλία διῃρημένον, οὗ μόνον τὰ πέντε πρῶτα βιβλία ἐξεδόθησαν Λατινιστὶ κατὰ τὸ 1593 ἐν Γενεύῃ. Ἔγραψε δὲ καὶ ἱστορίαν τῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει αὐτοκρατόρων ἀπὸ τοῦ 1118 ἔτους, ἥτις ἐτυπώθη Ἑλληνιστὶ καὶ Λατινιστὶ κατὰ τὸ 1557 μὲ σημειώματα Ἱερωνύμου τοῦ Οὐολφίου.
[38] Νικήτ. Χωνιάτης σελ. 715.
[39] Ταῦτα τὰ ἀνοσιουργήματα τῶν Λατίνων ἐνθυμούμενος ὁ Νοταρᾶς (ὡς ὁ Δούκας ἱστορεῖ) ἔλεγε· «Κρειττότερόν ἐστιν εἰδέναι ἐν μέσῃ τῇ πόλει φακιόλιον βασιλεῦον Τούρκων ἢ καλύπτραν Λατινικήν».
[40] Οὐ μόνον ἐν Κωνσταντινουπόλει τὰ τοιαῦτα συνέβαινον ἀνομήματα, ἀλλὰ καὶ ἐν ταῖς λοιπαῖς πόλεσιν, ἃς οἱ Λατῖνοι ἐξεπολιόρκουν, οἱ Ἕλληνες ἀρχιερεῖς ἀπηλαύνοντο τῶν ἰδίων ἀρχιερατικῶν θρόνων, καὶ ἀντικαθίσταντο ὑπὸ Λατίνων. Ὅτε δὲ ἑάλω ὑπὸ τῶν Ὀθωμανῶν ἡ Κωνσταντινούπολις ὁ νέος Σουλτάνος συνετῶς πολιτευόμενος πλεῖστα ἐπεκύρωσε διὰ νέων αὐτοκρατορικῶν διαταγμάτων τῆς Ἐκκλησίας προνόμια, ἐπιτρέψας καὶ νέου Πατριάρχου ἐκλογὴν μεθ᾿ ὅσης ἐγίνετο ἐπισημότητος ἐν τοῖς ἐλευθέροις χρόνοις. Διὰ τούτους τοὺς λόγους ὁ Νοταρᾶς προετίμα τοὺς Τούρκους, διότι ἐνεθυμεῖτο τὰ ἀνοσιουργήματα ἅπερ ἔπραξαν οἱ σταυροφόροι Λατῖνοι, καὶ τὰ βίαια μέσα ἅπερ μετεχειρίσθησαν πρὸς ἐξολόθρευσιν τῆς τε θρησκείας καὶ γλώσσης τῶν Ἑλλήνων.
[41] Οἱ φιλαναγνῶσται ἰδέτωσαν κατὰ πλάτος τὴν ἱστορίαν τῶν γεγονότων τούτων παρὰ Γρηγορᾷ τῷ Νικηφόρῳ, ἐν τῷ δ´ βιβλίῳ τῆς ἰδίας ἱστορίας, ὡς καὶ παρὰ τῷ Γεωργίῳ τῷ Παχυμέρῃ.
[42] Ὁ Παχυμέρης, σύγχρονος ὢν καὶ μέρος μάλιστα ἐνεργὸν λαβὼν εἰς τὰς τότε θεολογικὰς ἔριδας ἀποφαίνεται, ὅτι ὁ βασιλεὺς Μιχαὴλ «κατὰ δειλίαν τὴν πρὸς τὸν Κάρολον τὴν εἰρήνην ἐζήτει, ὡς αὐτῆς γε μὴ οὔσης μηδ᾿ εἰς νοῦν φέρειν ἐκείνην πώποτε».
[43] Δωδεκάβιβλος, Δοσιθέου Ἱεροσολύμων Βιβλ. Θ´, Κεφ. Α´ σελ. 841.
[44] Δοσίθ. Ἱεροσολύμων, Βιβλ. Θ´, Κεφ. Α´, σελ. 841.
[45] Παχυμέρ., Τόμ. Α´ σελ. 374 – 380.
[46] Τῆς μέχρι τοῦδε ἀνεκδότου Ἀπολογίας ταύτης ἀντίγραφον ἀπόκειται ἐν τῇ τοῦ Μονάχου βιβλιοθήκῃ ὑπ᾿ ἀριθμὸν 68 καὶ ἐν τῇ τῆς Βιέννης αὐτοκρατορικῇ ἐν κώδικι θεολογικῷ 281.
[47] Παχυμέρ., σελ. 380, Γρηγορ. σελ. 130.
[48] Παχυμέρ. σελ. 374 – 396. Ἡ γραφὴ ἐφαλμένη «καταλαμβάνουσιν», ἥτις εὑρίσκεται καὶ εἰς τὸ πρωτότυπον κείμενον πρέπει νὰ εἶναι ἐκ παραδρομῆς ἐκ τῆς ἐκδόσεως ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ «καταλιμπάνουσιν», ὅπερ καὶ νόημα ἔχει εἰς τὴν παροῦσαν συνάφειαν τοῦ κειμένου.
[49] Νικηφ. Γρηγορᾶς, σελ. 125.
[50] Ὅρα περὶ τοῦ Ἁγίου Μελετίου ἐν Τόμ. Χαρᾶς, σελ. 617, τὸν Διάλογον τοῦ Ἱερομνήμονος. Τὸν δὲ κατὰ πλάτος βίον αὐτοῦ εἰς τὸ Νέον Ἐκλόγιον, σελ. 280, συγγραφέντα παρὰ τοῦ Μητροπολίτου Φιλαδελφείας κυρίου Μακαρίου.
[51] Τὸ Ἑλληνικὸν ἔθνος ὀφείλει χάριτας πρός τε τοὺς ἄνδρας τούτους, καὶ πρὸς ὅλον τὸν Ἑλληνικὸν Κλῆρον, ὅστις διὰ μυρίων διετήρησε μόχθων τήν τε θρησκείαν καὶ τὸ ἔθνος, καὶ διὰ τοῦ ἰδίου πολλάκις ἐξέθρεψεν αἵματος, κατὰ τὴν μακρὰν τοῦ Ἑλληνικοῦ Βυζαντίου Αὐτοκρατορίαν καὶ μετ᾿ αὐτὴν τὴν ἅλωσιν τῆς βασιλίδος πόλεως. Διότι μὴ ὑποταγέντες τῷ Παπικῷ ζυγῷ, καὶ ἀντιστάντες εἰς τῆς παπικῆς αὐλῆς τὰς παραλόγους ἀξιώσεις, καὶ πρὸς τοὺς λοιποὺς τῆς ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ἡγέτας, τὴν μὲν ὀρθόδοξον θρησκείαν ἀλύμαντον ἀπὸ τῶν βουλομένων αὐτὴν διαφθεῖραι διεφύλαξαν, τὴν δὲ Ἑλληνικὴν γλῶσσαν διετήρησαν καὶ διέσωσαν, διδάσκοντες καὶ συγγράφοντες.
[52] Ταῦτα ὁ Συγγραφεὺς τοῦ βίου Ἀθανασίου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως παρ᾿ Ἁλλατίῳ, σελ. 759.
[53] Δωδεκάβιβλος, Δοσιθέου Ἱεροσολύμων, περὶ τῶν ἐν Ἱεροσολύμοις Πατριαρχευσάντων, Βιβλ. Θ´, σελ. 850. Καὶ ἐν Τόμ. Ἀγάπης εἰς τὰ Προλεγόμενα, σελ. 11.
[54] Τὴν ἐπιστολὴν ταύτην ἀπέστειλαν πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Μιχαὴλ Παλαιολόγον οἱ ἐν Ἁγίῳ Ὄρει μονάζοντες, ἵνα ἀποτρέψωσιν αὐτὸν τοῦ σκοποῦ ὃν προέθετο, καὶ ὃν πάσῃ θυσίᾳ προσπαθῶν νὰ ἐκτελέσῃ προέτρεπε καὶ αὐτοὺς νὰ ἀσπασθῶσι τὰς τῶν Λατίνων καινοτομίας. Ἡ ἐπιστολὴ ὅμως αὕτη ἐξηρέθισε τοσοῦτον τοὺς Λατινόφρονας ὥστε προέβησαν οὗτοι εἰς διωγμοὺς κατ᾿ αὐτῶν, ὑπερβαίνοντας καὶ τοὺς ὑπὸ εἰδωλολατρῶν γενομένους, ὡς ἱστορεῖ ὁ Δοσίθεος καὶ περὶ ὧν ἐν συντόμῳ ἐν τέλει τοῦ προτέρου κεφαλαίου ἐγράψαμεν. Τὴν λαμπρὰν καὶ δογματικωτάτην ταύτην ἐπιστολὴν τέως ἀνέκδοτον, ἀντιγράψαντες ἐκ παλαιῶν χειρογράφων δημοσιεύομεν ἐνταῦθα χάριν τῶν ἀναγνωστῶν ἡμῶν. Χειρόγραφα τῆς ἐπιστολῆς ταύτης εὕρηνται ἐν Ἁγίῳ Ὄρει ἐν τῷ Πρωτάτῳ, ἐν τῇ ἱερᾷ Μονῇ Βατοπεδίου, ἐν τῇ τοῦ Ρωσσικοῦ του Ἁγίου Παντελεήμονος ἐν τῇ Σκήτῃ τῆς Ἁγίας Ἄννης, ἴσως δὲ καὶ ἀλλαχοῦ.
[55] Τοιοῦτοι ἦσαν ὁ Πάπας Γρηγόριος Ι´ ὁ ἀποθανὼν τῷ στ´ μηνὶ τῆς αὐτοῦ ἀρχιερατείας, ὁ διαδεχθεὶς αὐτὸν Πέτρος ὁ Ταραντασιήνσιος, ὅστις Ἰννοκέντιος ε´ ἐπονομασθείς, ἀπέθανε καὶ αὐτὸς μετὰ τεσσαράκοντα ἡμέρας τῆς ἐπισκοπῆς του. Τοῦτον διεδέχθη ὁ Πάπας Ἰωάννης ΚΑ´ ἢ ΚΒ´ μεθ᾿ ὃν ἀνῆλθε τὸν παπικὸν θρόνον Νικόλαος Γ´ ὃν τῷ γ´ ἔτει τῆς ἀρχιερατείας αὐτοῦ ἀποθανόντα διεδέξατο Μαρτῖνος Δ´.
[56] Ἀλουΐσιος ὁ Μαϊμβουργικὸς Ἰησουΐτης, εἰς τὸ περὶ σχίσματος τῆς δυτικῆς καὶ Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας βιβλ. ε´, καὶ ἄλλοι τωνΛατίνων λέγουσιν ὅτι ἔπραξεν αὐτὸ ὁ Μαρτῖνος οὐχὶ δι᾿ ἄλλην αἰτίαν εἰμὴ πρὸς χάριν Καρόλου ρηγὸς τῆς Σικελίας, μὲ τὸν ὁποῖον ἦν φίλος καὶ ἠγαπημένος.
[57] Ἱερομνήμων, ἐν Τόμ. χαρᾶς, σελ. 621.
[58] Χειρόγραφον Βιέννης ὑπ᾿ ἀριθμὸν 245.
[59] Τὰ ἀντιρρητικὰ αὐτοῦ εὕρηνται ἐν Τόμ. Καταλλαγῆς Δοσιθέου Ἱεροσολύμων, σελ. 260.
[60] Ὁ βουλόμενος ἰδ. τὸν διάλογον τοῦτον εἰς τὸν Τόμ. Χαρᾶς, Δοσιθ. Ἱεροσολύμων, σελ. 610.
[61] Τοῦ ὄντος τότε Ἐφέσου Ἰωάσαφ τοὔνομα καὶ πρὸς τὴν Σύνοδον ἑτοιμαζομένου, εἰς τὰς αἰωνίους μεταστάντος μονάς.
[62] Συρόπουλ. σελ. 13.
[63] Νεκτάρ. Ἱεροσολύμων σελ. 38.
[64] Πλησίον τῆς Βενετίας περὶ τὰ ἑκατὸν μίλια ἀπέχον αὐτῆς.
[65] Τὴν εἰς Βενετίαν εἰσέλευσιν τοῦ Βασιλέως Ἰωάννου τοῦ Παλαιολόγου καὶ τὴν ἀπὸ Βενετίας εἰς Φερράραν ἀφηγεῖται Στέφανος ὁ Παυλῖνος, ταύτην δὲ παραλαβόντες ἐξ αὐτοῦ κατεχωρίσαμεν ἐνταῦθα ἁπλῆς περιεργείας ἕνεκεν. Ὁ Παυλῖνος οὗτος ἦν Ἕλλην τὸ γένος, ἔγραψε δίτομον ἱστορίαν περὶ τῆς Φλωρεντιανῆς ψευδοσυνόδου ὑπεραμυνόμενος τοῦ δυτικοῦ μᾶλλον πνεύματος. Ἀκριβέστερον δὲ τὰ κατ᾿ αὐτὴν ἐκτίθησιν ὁ Σίλβεστρος Συρόπουλος, Ἕλλην τὸ γένος, παρακολουθήσας τοὺς ἡμετέρους κατὰ τὴν εἰς Φερράραν καὶ Φλωρεντίαν μετάβασιν.
[66] Μεταξὺ τῶν 378 δημοσίων γεφυρῶν τῆς Βενετίας πρώτην θέσιν κατέχει ἡ μεγαλοπρεπὴς γέφυρα τοῦ Ρεάλτου· μεγάλην ἐμπορικὴν σημασίαν εἶχεν ἡ γέφυρα αὕτη κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ἀκμῆς τῆς Βενετίας, διότι οὐ μόνον εὑρίσκοντο ἐνταῦθα τὰ πλούσια ἐργοστάσια τῶν χρυσοχόων καὶ ἀδαμαντοπωλῶν, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῆς γεφύρας συνήρχοντο καθ᾿ ἑκάστην οἱ ἔμποροι καὶ συνεζήτουν ἢ διεξῆγον τὰς ἐμπορικὰς ὑποθέσεις. Σήμερον ἡ γέφυρα τοῦ Ρεάλτου καίπερ ἔχουσα εἰσέτι μικρά τινα καταστήματα χρυσοχόων, ἀπώλεσε τὴν σημασίαν της καὶ μένει μόνον ἱστορικὸν μνημεῖον ἀξιοθαύμαστον.
[67] Δούκας, ἱστορ. Βυζαντ. σελ. 212 ἔκδ. Βόννης.
[68] Σίλβεστρος ὁ Συρόπουλος, σελ. 87. Οὗτος ἦν διάκονος καὶ μέγας ἐκκλησιάρχης τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἐκκλησίας, ἀπῆλθε δὲ μετὰ τῶν ἡμετέρων εἰς Φερράραν καὶ Φλωρεντίαν, ἔνθα γενναίως ὑπερεμάχησε τῆς ὀρθοδόξου πίστεως ἀντιστὰς τοῖς Λατίνοις. Συνέγραψε δὲ ἱστορίαν τῆς ἐν λόγῳ Συνόδου διακρινομένην ἕνεκα τῆς ἀφελείας καὶ εἰλικρινείας, ὡς ἄνδρες τὴν ἀλήθειαν φιλοῦντες ἀπέδειξαν, καὶ ἐξ ἧς ἠρανισάμεθα τὰ τῆς Φλωρεντινῆς συνόδου. Τὴν ἀλήθειαν τῶν ἀνωτέρω μαρτυρεῖ καὶ ὁ Νεκτάριος Πατριάρχης Ἱεροσολύμων ἐν τῷ Συνταγματίῳ αὐτοῦ ἐνῷ συνέγραψεν ἀντιρρήσεις πρὸς τὰς προσκομισθείσας θέσεις παρὰ τῶν ἐν Ἱεροσολύμοις φρατόρων περὶ τῆς ἀρχῆς τοῦ Πάπα καὶ ἐν ᾧ λέγει τὰ ἑξῆς περὶ Συροπούλου· «Ὁ πρὸ ὀλίγου διαληφθεὶς Σίλβεστρος ὁ Συρόπουλος ὁ μέγας Ἐκκλησιάρχης· εἵλκετο γὰρ καὶ οὗτος μετὰ τῶν ἄλλων, καὶ παρῆν τῇ συναθροίσει ἐκείνῃ· αὐτήκοός τε καὶ θεατὴς γενόμενος πάντων τῶν τότε λεχθέντων τε καὶ πραχθέντων, ὅθεν καὶ σκοπὸν ἔθετο ἅπαντα ἱστορῆσαι.... ἔστι δὲ τὸ βιβλίον τέως τῷ τύπῳ ἀνέκδοτον, παρὰ πολλοῖς μέν τοι τῶν ἡμετέρων πολλὰ τυγχάνει ὄντα ἀντίγραφα, οἷς περ λατῖνος ἀνὴρ ἐντυχών, ἐντραπήσεται (εὖ οἶδα) τὸ φλωρεντινὸν ἐκεῖνο συνάθροισμα, σύνοδον οἰκουμενικὴν ἀποκαλέσαι» σελ. 34 καὶ 35.
[69] Ἡ Φερράρα πόλις ἐπὶ κλάδου τοῦ Πάδου κειμένη ἔχουσα φρούριον ὀχυρὸν καὶ 75.000 κατ. Ἐνταῦθα τὸ πρῶτον συνεκροτήθη ἐπὶ μῆνάς τινας ἡ προκειμένη Σύνοδος, εἶτα δὲ μετετέθη εἰς τὴν πρωτεύουσαν τοῦ ἄλλοτε δουκάτου τῆς Τοσκάνης, τὴν Φλωρεντίαν, ἔνθα ἐπεράτωσε τὸ ἔργον αὐτῆς, τούτου δὲ ἕνεκα εἶναι γνωστὴ συνήθως ὑπὸ τὸ ὄνομα «Σύνοδος τῆς Φλωρεντίας». Ἡ δὲ πόλις Φλωρεντία ἐπὶ τοῦ Ἄρνου κειμένη περικυκλοῦται ὑπὸ ὡραίων πεδιάδων καὶ λόφων ἔχουσα μεγαλοπρεπῆ οἰκοδομήματα, ὡραίους κήπους, λαμπροὺς περιπάτους, μουσεῖα ἐκ τῶν λαμπροτέρων τῆς Εὐρώπης, ὡραῖον μητροπολιτικὸν ναὸν καὶ 180.000 κατοίκων.
[70] Σημειωτέον ἐνταῦθα ὅτι ὅτε ὁ αὐτοκράτωρ Κώνστας μετέβη εἰς Ρώμην, ὁ Ρώμης Ἐπίσκοπος Βιταλιανός, ἐξῆλθε μόνος μετὰ τοῦ Κλήρου καὶ προϋπήντησεν αὐτῷ· ἐν ᾧ ὁ ἀγαθὸς οὗτος Ἰωάννης ἐπορεύθη πρὸς τὸν Εὐγένιον ὡς ἀργυρώνητος.
[71] Ἰωάννης Διάκ. καὶ Νομοφύλ. ὁ Εὐγενικός. Τόμ. Καταλλαγῆς σελ. 214 καὶ Δοσίθ. Ἱεροσολύμων, Δωδεκάβιβλ. σελ. 903.
[72] Τὸν λίβελλον τοῦτον ἀντιγράψας ἐκ παλαιοῦ χειρογράφου εὑρισκομένου ἐν Τόμ. Ἀπαλλαγῆς, σελ. 185 ἐν τῇ Βιβλιοθήκῃ τῆς ἡμετέρας Ἱ. Σκήτης τῆς Ἁγίας Ἄννης παρατίθημι ἐνταῦθα.
[73] Ἅμα τῇ ἐνάρξει τῶν συζητήσεων ἐν Φερράρᾳ εἶπον πρὸς τὸν Ἅγιον Μᾶρκον οἱ συναπελθόντες τῶν Ἑλλήνων. «Σπούδασον, ἵνα δείξῃς καὶ τὴν γενναιότητα, ἣν ἔχεις περὶ τὰ εὐσεβῆ ἡμῶν δόγματα καὶ τὴν λογιότητα, ἣν ἐκτήσω βοηθείᾳ Θεοῦ, ἀπὸ τῆς σπουδῆς σου καὶ τῆς ἐπιμελείας σου. Ἔσται γὰρ τοῦτο καὶ εἰς τιμὴν σὴν καὶ ἐπίδοσιν, καὶ εἰς δόξαν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν... Χρή, ὡς δύνασαι, πρὸς ταῦτα σπουδάσαι, ἐπεὶ καὶ ὁ καθόλου ἀγὼν πρὸς σὲ ἀφορᾷ». Συρόπουλ. σελ. 120.
[74] Ὡς νὰ μὴ ἤρκουν δὲ τὰ ἄφθονα χρηματικὰ ποσὰ ἐκ τῆς ἐπινοήσεως τοῦ μύθου τούτου συρρέοντα καθ᾿ ἑκάστην εἰς τὰ ταμεῖα τῆς παπικῆς ἕδρας, ὁ Πάπας Λέων Ι´ εἰσήγαγε καὶ τὰ συγχωρητικὰ γράμματα (indulgentia plenaria) δι᾿ ὧν ἀντὶ ἁδροτάτης χρηματικῆς δαπάνης ἐχορηγεῖτο ἡ ἄφεσις οὐ μόνον τῶν προγεγενημένων ἁμαρτημάτων, ἀλλὰ καὶ αὐτῶν τῶν μελλόντων γενέσθαι (Βολταῖρος, ἐν γεν. Ἱστορ. τόμ. γ´, κεφ. 123). Μαρτυρεῖ δὲ τὴν ἀλήθειαν τῶν λεγομένων καὶ αὐτὸς ὁ Δυτικὸς Fleuris (ἐν τόμ. 25, βιβλ. 125, ἀρ. 29), γράφων ὅτι ὁ πάπας οὐδὲν ἕτερον ἐσκόπει, ἢ νὰ ἐξοικονομήσῃ ἄφθονα χρηματικὰ ποσὰ ἀναγκαιοῦντα αὐτῷ τὸ μὲν πρὸς ἀποπεράτωσιν τῆς οἰκοδομῆς τοῦ Ναοῦ τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου, ἧς ἤρξατο ὁ προκάτοχος αὐτοῦ Ἰούλιος ὁ Β´, τὸ δὲ ὅπως ἐπαρκῇ εἰς τὰς ὑπερόγκους δαπάνας τῆς παπικῆς αὐλῆς. Πόσον δ᾿ εἶναι ἀντευαγγελικὸν καὶ πόσον ὀλεθρίας συνεπείας δύναται νὰ ἔχῃ ἐν τῇ κοινωνίᾳ τοῦτο, εἶναι παντὶ κατάδηλον, ὥστε εἶναι περιττολογία νὰ θελήσωμεν ἐνταῦθα νὰ ἐκταθῶμεν περισσότερον.
[75] Τρεῖς ἀπαντήσεις τοῦ Ἁγίου Μάρκου, πρὸς τοὺς παρὰ Λατίνων εἰρημένους λόγους περὶ τοῦ καθαρτηρίου πυρός, ἀποκεῖνται ἐν τῇ τῆς Μόσχας Βιβλιοθήκῃ, ὑπ᾿ ἀριθμὸν 268 καὶ 394. Αἱ δύο δὲ τῶν ἀπαντήσεων τούτων εὕρηνται καὶ ἐν τῇ τῶν Παρισίων βιβλιοθήκῃ, αἵτινες ὅμως ἐσφαλμένως ἐπιγράφονται εἰς ὄνομα Γεωργίου τοῦ Σχολαρίου.
[76] Συρόπουλ., σελ. 144.
[77] Συρόπουλ., σελ. 162.
[78] Συρόπουλ., σελ. 167.
[79] Νεκταρ. Ἱεροσολ., σελ. 20.
[80] Συρόπουλ., σελ. 171.
[81] Εἰς τὴν ὁμολογίαν ταύτην ἐφιστῶμεν τὴν προσοχὴν τῶν ἀναγνωστῶν, διότι εἶναι ἀκριβεστάτη καὶ ἀρκεῖ μόνη αὕτη, ὅπως καταρρίψῃ πάντα τὰ ὑπὸ τῶν παπιστῶν λεγόμενα.
[82] Τὸ γεγονὸς τοῦτο ἀφηγεῖται καὶ ὁ μέγας Ἐκκλησιάρχης Συρόπουλος, λέγων ὅτι τόσον ἐγέλασαν οἱ Ἀνατολικοὶ ὥστε δὲν ἐτόλμησαν νὰ εἴπωσί τι πλέον περὶ αὐτοῦ ἐν οὐδεμιᾷ τῶν ἀκολούθων διαλέξεων.
[83] Συρόπουλ., σελ. 178.
[84] Συρόπουλ., σελ. 193.
[85] Συρόπουλ., σελ. 202.
[86] Στέφ. Παυλῖνος.
[87] Νεκταρ. Ἱεροσολύμων, σελ. 169.
[88] Ὁ πατὴρ τοῦ ἀσυνέτου τούτου αὐτοκράτορος Μανουὴλ ὁ Παλαιολόγος, ὁ Πατριάρχης Εὐθύμιος καὶ Ἰωσὴφ ὁ Βρυέννιος, οἵτινες ἔγραψαν καὶ κατὰ τῶν καινοτομιῶν τῶν Λατίνων, καὶ ὅλος ὁ χορὸς τῶν διδασκάλων τῆς ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, μετὰ τῶν ὁποίων ὡμοφώνει καὶ ὁ Ἅγιος Μᾶρκος, ἐπεθύμουν τὴν ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν διὰ τῆς ἐπιστροφῆς τῶν Λατίνων εἰς τὰ ἀρχαῖα τῆς Ἐκκλησίας δόγματα, οὐχὶ ὅμως καὶ διὰ τῆς ὑποταγῆς τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκηλσίας τῇ Λατινικῇ. Πολλάκις ἐνουθετήθησαν οἱ Λατῖνοι παρὰ πολλῶν διδασκάλων τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας, ἵνα ἐγκαταλιπόντες τὰς καινοτομίας ἐπανέλθωσιν εἰς τὰ δόγματα τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας ἀλλ᾿ οὐκ ἔγνωσαν οὐδὲ συνῆκαν διότι ἐπορεύοντο ἐν σκότει.
[89] Νεκτάρ. Ἱεροσολ., σελ. 177 καὶ Συρόπ. σελ. 251.
[90] Συρόπουλ., σελ. 257.
[91] Συρόπουλ., σελ. 169.
[92] Χειρόγραφ. Τόμ. Ἀπαλλαγῆς, σελ. 183.
[93] Τόμ. Ἀγάπης Δοσιθ. Ἱεροσολ., σελ. 25, εἰς τὰ Προλεγόμενα. Καὶ ἐν Ι Βιβλ. τῶν περὶ Ἱεροσολ. Πατριαρχευσάντων, σελ. 905.
[94] Ἐν τοῖς πρακτικοῖς τῆς Φλωρεντινῆς συνόδου (ἔκδοσις Ρώμης ἐν ἔτει 1577), σελ. 220, ἱστορεῖται, ὅτι οἱ Ἕλληνες μαθόντες τὸν θάνατον τοῦ Πατριάρχου μετέβησαν εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ, ἔνθα ἔμαθον παρὰ τῶν περὶ αὐτόν, ὅτι δειπνήσας ἀπῆλθεν εἰς τὸν ἑαυτοῦ κοιτῶνα καὶ λαβὼν χάρτην καὶ κονδύλιον ἔγραφε, κακεῖσε τρόμου καὶ κλόνου ἐπιστάντος αὐτῷ ἐξέψυξε, καὶ ὅτι εὗρον ἔγγραφον ἀρτίως γραφὲν παρ᾿ αὐτοῦ ταῦτα διαλαμβάνον «Ἰωσὴφ ἐλέῳ Θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως νέας Ρώμης καὶ οἰκουμενικὸς Πατριάρχης.
Ἐπειδὴ πρὸς τὸ τέλος ἔφθασα τῆς ἐμῆς ζωῆς βουλόμενος τελειῶσαι τὸ κοινὸν ὀφείλημα ἤδη, χάριτι Θεοῦ γράφω καὶ ὑπογράφω τὴν ἐμὴν δόξαν φανερῶς τῇ ἐμῇ υἱότητι. Πάντα οὖν ἅτινα νοεῖ καὶ ἅτινα δογματίζει ἡ καθολικὴ καὶ ἀποστολικὴ ἐκκλησία τοῦ Κυρίου ἡμῶν Χριστοῦ τῆς πρεσβυτέρας Ρώμης, καὶ αὐτὸς ἐγὼ νοῶ, καὶ ἐπὶ τούτοις ἐμὲ συμπειθόμενον ἀφιερώνω. Ἔτι τὸν μακαριώτατον πατέρα πατέρων καὶ μέγιστον ἀρχιερέα καὶ τοποτηρητὴν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τὸν Πάπαν τῆς πρεσβυτέρας Ρώμης ὁμολογῶ εἰς πάντων ἀσφαλότητα. Ἔτι τῶν ψυχῶν τὸ καθαρτήριον. Εἰ γὰρ τὴν περὶ τούτων ἀσφάλειαν ὑπεγράφη τὴν ἐνάτην τοῦ Ἰουνίου μηνός, χιλιοστῷ τετρακοσιοστῷ τριακοστῷ ἐνάτῳ ἰνδικτιῶνος δευτέρας».
Ὅτι τὴν ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ Πατριάρχου Ἰωσὴφ γραφὴν ταύτην προσέθηκεν ἐν τοῖς πρακτικοῖς ἀνεπιτήδειος λατινικὴ χείρ, δῆλον ἐξ ἄλλων τε πολλῶν καὶ ἐκ τῶν ἑξῆς. α) Ὁ Πατριάρχης ἐν πάσαις ταῖς περιστάσεσι φαίνεται ἐπιμόνως ὑπερασπιζόμενος τὰ ἑαυτοῦ προνόμια καὶ μὴ ἀναγνωρίζων ὡς ἀνώτατον ἀρχιερέα τὸν Πάπαν. β) Ἐκ τῶν πρακτικῶν τῆς συνόδου καταφαίνεται, ὅτι ὁ Πατριάρχης ἐτελεύτησε τὴν δεκάτην Ἰουνίου ὅπερ βεβαιοῖ καὶ ὁ Συρόπουλος. γ) Οἱ Πατριάρχαι καὶ πάντες σχεδὸν οἱ Ἕλληνες μετεχειρίζοντο μέχρις ἐκείνου τοῦ χρόνου τὴν ἀπὸ κτίσεως κόσμου χρονολογίαν. δ) Ὅτι οὐκ ἐγένετο μνεία τῆς γραφῆς ταύτης ἐν τῷ ὅρῳ. ε) Ὁ Συρόπουλος, ὃς λέγει ὅτι ὁ Πατριάρχης ἐτελεύτησεν οὐχὶ μετὰ τὸ δεῖπνον, ἀλλ᾿ αἰφνιδίως ἐν τῷ δειπνεῖν, οὐ ποιεῖται μνείαν τῆς γραφῆς ταύτης. Ἂν ἔγραφεν ὁ Πατριάρχης τοιαύτην γραφήν, πάντως δὲν ἤθελε σιωπήσει τοῦτο ὁ Συρόπουλος ὁ λεπτομερῶς ἱστορήσας τούς τε λόγους καὶ τὰς ἐνεργείας τοῦ Πατριάρχου ἔν τε τῇ Φερράρᾳ καὶ Φλωρεντινῇ ψευδοσυνόδῳ.
[95] Συρόπουλ., σελ. 277. Ἄρδ. 409.
[96] Μόνος ὅρος συζήτησιν πολύμηνον προκαλέσας ἐτέθη ἐν τῇ συνόδῳ τῆς Φερράρας καὶ Φλωρεντίας, ὁ τῆς προσθήκης περὶ ἐκπορεύσεω ς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, οἱ δὲ λοιποὶ τρεῖς ὅροι τῆς λεγομένης ἑνώσεως, καὶ μάλιστα ὁ τῆς ἀρχῆς τοῦ Πάπα καὶ ἡ ὑπερτάτη ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ δεσποτεία αὐτοῦ, ὑπεγράφησαν ἄνευ τινὸς συζητήσεως. Ἡ δόξα αὕτη οὐδέποτε ὑπῆρξεν ἐν τῇ ἀρχεγόνῳ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίᾳ, τοὐναντίον δὲ ἡ ἱστορία μαρτυρεῖ ὅτι οἱ τῆς Ρώμης Πατριάρχαι καὶ Πάπαι οὐχὶ μόνον πνευματικῶς ὑπέκειντο εἰς τὴν φωνὴν τῶν καθολικῶν συνόδων, ἀλλὰ καὶ πολιτικῶς εἰς τοὺς Βυζαντινοὺς αὐτοκράτορας ὑπὸ τούτων εἰς ταύτας συγκαλούμενοι καὶ εἰς τὴν πατριαρχικὴν ἕδραν ἐγκαθιδρυόμενοι διὰ τῆς λεγομένης περιβολῆς. Ὅτε τὸ 685 ἀπέθανε Κωνσταντῖνος ὁ Πωγωνᾶτος καὶ διεδέχθη αὐτὸν ὁ υἱὸς αὐτοῦ Ἰουστινιανὸς ὁ Β´ οὗτος ἵνα ἐμποδίσῃ τὰς ἔριδας καὶ τὰς διχοστασίας ὅσαι συνέβησαν ἐπὶ τοῦ πατρός του κατὰ τὴν ἐκλογὴν τοῦ Πάπα Κόνωνος, ἀνενέωσε τὴν περιβολήν, ἤτοι τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικυρώσεως καὶ τοῦ διορισμοῦ τῶν Παπῶν, ὑποχρεώσας ἐκ νέου τοὺς Ρωμαίους, ἵνα μὴ διορίζωσι τοὺς ἐπισκόπους αὐτῶν, ἄνευ τῆς ἐγκρίσεως ἢ αὐτοῦ τοῦ Αὐτοκράτορος ἢ τοῦ ἐν Ραβένῃ αὐτοκρατορικοῦ ἐξάρχου.
[97] Νεκτάρ. Ἱεροσολύμων, σελ. 179.
[98] Νεκτάρ. Ἱεροσολύμων, σελ. 172.
[99] Οὗτος ἦν ὁ Νικαίας Βησσαρίων.
[100] Ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ ζητήματος ὑπάρχουσι καὶ ἕτεραι ἐπιστολαὶ τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου πλὴν τῆς ἀνωτέρω δημοσιευθείσης. Τοιαύτην εἴχομεν δημοσιεύσει ἐν τῇ Α´ ἐκδόσει τοῦ ἔργου ἡμῶν ἐν σελ. 112 παραλαβόντες ἐκ τοῦ Τόμ. Ἀγάπης, σελ. 581 τοῦ Δοσιθέου Πατρ. Ἱεροσολύμων.
[101] Κατὰ τοῦ ψευδωνύμου τούτου ὅρου τοῦ Φλωρεντιανοῦ συνεδρίου ἐποίησεν εὐστοχωτάτην καὶ λίαν ἐπιδέξιον ἀντίρρησιν Ἰωάννης ὁ Εὐγενικὸς Διάκονος καὶ Νομοφύλαξ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἀδελφὸς δὲ τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου Ἐφέσου, ἥτις εὕρηται παρὰ Δοσιθέῳ Ἱεροσολύμων ἐν τόμ. Καταλλαγῆς, σελ. 206.
[102] Γεώργιος ὁ Κορέσιος ἐν Τόμ. Καταλλαγῆς, σελ. 365, λέγει οὕτως «ἔτυψαν σφοδρῶς τὸν Ἐφέσου, οἱ ἀπηνεῖς ἐκεῖνοι ὅπως ὑπογράψῃ, ὡς φαίνεται ἐν τύποις, μετὰ τὸν Φλωρεντινὸν σύλλογον».
[103] Συρόπουλ., σελ. 314.
[104] Σημειωτέον ἐνταῦθα ὅτι ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρώμης ἔχει ἐγκατεστημένους καὶ θρόνους Πατριαρχικοὺς τῆς Ἀνατολῆς, ὑπὸ τὸν ἐπίτιμον τίτλον καὶ σήμερον ἔτι, καὶ διαιρεῖ ἅμα σύμπασαν τὴν οἰκουμένην εἰς τόσας ἐπαρχίας ἑκαστη τῶν ὁποίων ἔχει καὶ ἴδιον Ἐπίσκοπον. Οὕτως ὑπάρχουσιν ἐν Ρώμῃ Ἐπίσκοποι γινώσκοντες τὰς ἰδίας ἐπαρχίας μόνον ἐκ τοῦ γεωγραφικοῦ χάρτου, καὶ συχνότατα δύναταί τις νὰ ἀριθμήσῃ πεντήκοντα ἴσως πρὸς ἕνα, οἵτινες ἀγνοοῦσιν εἰς ποῖον μέρος τοῦ κόσμου κεῖται ἡ ἐπισκοπική των Ἐπαρχία. Ἀλλ᾿ εἰς οὐδὲν τοῦτο λογίζεται, ἀρκεῖ ὅτι ὁ μὲν ἐπίτιμος ἐκεῖνος Ἐπίσκοπος μισθοδοτεῖται, ὁ δὲ κοσμοκράτωρ Πάπας ἀρέσκεται περιστοιχιζόμενος ὑπὸ Ἐπισκόπων ὅλων τῶν μερῶν τῆς Οἰκουμένης, καὶ ἐπισφραγίζων τὰς ἀντικαθολικὰς καὶ ἀντικανονικὰς ἐπὶ τῆς Ἐκκλησίας ἀξιώσεις αὐτοῦ! Εἰς ὅσα δὲ μέρη ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρώμης δὲν ἐπέτυχεν εἰσέτι νὰ καθιδρύσῃ ἱερατικόν τι τάγμα, ἢ εὐκτήριόν τινα οἶκον, ἐκεῖ ἔχει ὡρισμένην ἑτέραν τάξιν Ἐπισκόπων, οἵτινες φέρουσι τὸ ὄνομα «Ἐπίσκοπος εἰς τὰς χώρας τῶν ἀπίστων», (in partes infidelium). Ἔφερε λοιπὸν καὶ ὁ ἀποστάτης Βησσαρίων τὸν τιμητικὸν τίτλον τοῦ Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχου, ὡς καὶ ὁ τοῦτον παρακολουθήσας εἰς Ῥώμην Ἰσίδωρος ὁ τοῦ Κιέβου, τὸν ἐν ἐνεργείᾳ τίτλον τοῦ «Καρδιναλίου τῆς Ρώμης».
[105] Δούκας ἀριθμ. 14 σελ. 4.
[106] Συρόπουλ., σελ. 333.
[107] Χειρόγραφον Μονάχου ὑπ᾿ ἀριθμὸν 256. Ἐν τῷ αὐτῷ χειρογράφῳ ὑπάρχει καὶ τὸ ἕτερον σύγγραμμα τοῦ Θεοφάνους.
[108] Ἴδε τοῦτο παρὰ Νεκταρ. Ἱεροσολ., σελ. 236.
[109] Ἴδε ταύτην παρὰ Ἀλλατ., σελ. 943.
[110] Δωδεκάβιβλ. Δοσιθέου, σελ. 910.
[111] Ταύτην τὴν πρὸς τὸν αὐτοκράτορα ἀπολογίαν τῶν Ἀρχιερέων καὶ λοιπῶν ἀντιγράψας ἐκ τοῦ συνταγμ. Νεκταρίου Ἱεροσολύμων, σελ. 233, παρατίθημι ἐνταῦθα. Ὑπάρχει δὲ καὶ ἑτέρα ἐν Τόμ. Καταλλαγῆς, σελ. 422, παρὰ Δοσιθ. Ἱεροσολύμων λίαν δογματικὴ καὶ ἐκτενεστέρα. Ἐν ἀμφοτέραις ταῖς Ἀπολογίαις λέγουσι τῷ βασιλεῖ ὅτι οὐκ ἀποδέχονται τὰ ὁρισθέντα ἐν τῇ Φλωρεντινῇ συνόδῳ, διότι ἐκ τῶν ἀπειλῶν καὶ τῆς πείνης ἀναγκασθέντες ὑπέγραψαν τὸν ἄθεσμον τῆς ἀθέσμου Φλωρεντινῆς συνόδου ὅρον.
[112] Ὁ δὲ Νικομηδείας Μακάριος καὶ Λέων ὁ Νομοφύλαξ ὄντες καὶ αὐτοὶ ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ συνεπέγραψαν κατάκρισιν τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ συνόδου, ἥτις εὑρεθεῖσα ἐν Κωνσταντινουπόλει, λίαν ἐφθαρμένη ὑπὸ τοῦ χρόνου, μετὰ δυσκολίας ἀνεγνώσθη ὑπὸ Νεκταρίου Ἱεροσολύμων, ὅστις ἀντιγράψας ἐξέδωκεν ἐν τῷ συνταγματίῳ αὐτοῦ, ἐν σελ. 231.
[113] Ὅτι μετεμελήθη πρὸ τοῦ θανάτου αὐτοῦ καὶ ἠρνήσατο τὴν ψευδοένωσιν, βεβαιοῖ ὁ κατὰ τὰς ἀρχὰς τῆς δεκάτης ἕκτης ἑκατονταετηρίδος ἀκμάσας Μανουὴλ ὁ μέγας Ρήτωρ, ὅστις ἀποδίδωσι ρητῶς τὴν ἐπιστροφὴν τοῦ αὐτοκράτορος Ἰωαννου τῷ ἱερῷ Μάρκῳ Ἐφέσου. Καὶ αὐτὸς ὁ Ἱερὸς Μᾶρκος γράφων τῷ Ἱερομονάχῳ Θεοφάνῃ. «Γίνωσκε, ὅτι ἡ ψευδοένωσις ὅσον οὔπω τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι καὶ δυνάμει διαλυθήσεται, καὶ τὸ δόγμα τῶν λατίνων ἀντὶ τοῦ βεβαιωθῆναι διὰ τῆς ψευδοῦς συνόδου, ὅπερ ἀεὶ ἐσπούδαζον, ἔτι μᾶλλον ἀνετράπη καὶ διηλέγχθη, καὶ ὡς βλάσφημον καὶ δυσσεβὲς στηλιτεύεται, καὶ οἱ τοῦτο κυρώσαντες οὐδὲ διᾶραι στόμα τολμῶσιν ὑπὲρ αὐτοῦ... καὶ ὁ βασιλεὺς ταῦτα μανθάνων οὐδένα λόγον ποιεῖται, ἀλλὰ καὶ μετανοεῖν ὁμολογεῖ φανερῶς ἐπὶ τῷ γεγονότι καὶ ἐπὶ τοὺς καταθεμένους καὶ ὑπογράψαντας μετατίθησι τὴν αἰτίαν.
[114] Ἔν τινι βιβλίῳ γνωστῷ κοινῶς ὑπὸ τὸ ὄνομα «Χρονογράφος», ἐν σελ. 538, ἀναγινώσκομεν τὰ ἑξῆς περὶ τοῦ Γρηγορίου τούτου: «Καὶ ὡσεὶ ἦλθεν ὁ βασιλεὺς εἰς τὴν πόλιν χωρὶς Πατριάρχην, ἦτον ἕνας πνευματικὸς εἰς τὴν πόλιν ἄνδρας ἁγιώτατος Γρηγόριος τὸ ὄνομά του, καὶ ἦτον σύντεκνος τοῦ μεγάλου δουκός, καὶ τὸν ἐσήκωσαν στανικῶς καὶ τὸν ἔκαμαν Πατριάρχην. Ἐπέρασε δὲ ὀλίγος καιρὸς καὶ τὰ σκάνδαλα ἐπλήθυναν καθημερινῶς καὶ διὰ τοῦτο ἔκαμε παραίτησιν». Ἄπορον φαίνεται ἡμῖν πῶς ἐγράφησαν τὰ τοιαῦτα, διότι πιθανότερον φαίνεται ἡμῖν ὅτι ὁ ἐκδότης δωροδοκήσας παρὰ τῶν Λατίνων παρενέβαλε τὸ ἐν λόγῳ χωρίον, ἢ ὅτι τοῦτο ἐγράφη ὑπὸ τοῦ συγγραφέως ὁρισθέντος τὴν γνώμην ταύτην ἐκ Λατίνου ἱστορικοῦ. Τὰ ἐν τῷ χωρίῳ τούτῳ εἶναι ψευδέστατα, διότι ὡς ἐκ τῶν γραφέντων κατεδείχθη ὁ Γρηγόριος δὲν δύναται νὰ θεωρηθῇ ἅγιος, δὲν ἐγένετο ἀκουσίως Πατριάρχης, καὶ τέλος δὲν παρῃτήθη ἀλλὰ καθῃρέθη. Τὸ βιβλίον ἐξεδόθη τὸ 1806 παρὰ Νικ. Γλυκεῖ ἐν Βενετίᾳ.
[115] Τὰ πρακτικὰ ταύτης τῆς Συνόδου πρῶτος ἐξέδωκεν ἑλληνιστὶ καὶ λατινιστὶ Λέων ὁ Ἀλλάτιος ὡς νόθα καὶ ὑποβολιμαῖα ταῦτα χαρακτηρίσας. Ταύτην ὅμως τοῦ Ἀλλατίου τὴν πλάνην ἐξήλεγξεν ὁ Πατριάρχης τῶν Ἱεροσολύμων Δοσίθεος ἔν τε τῷ Τόμῳ τῆς Καταλλαγῆς, ἐν ᾧ καὶ τὰ πρακτικὰ τῆς συνόδου ταύτης ἀκριβέστερον ἐξέδωκε (σελ. 914). Ἔτι δὲ καὶ ὁ ἀοίδιμος Κωνσταντῖνος ὁ Οἰκονόμος ἐν πραγματείᾳ «Περὶ τῆς τελευταίας ἐν τῇ ἁγίᾳ Σοφίᾳ συνόδου τῶν ὀρθοδόξων», ἣν ἐξέδωκεν ὁ σοφὸς υἱὸς αὐτοῦ μετ᾿ ἄλλων τοῦ ἀοιδίμου συγγραμμάτων τῇ ἐπιγραφῇ: «Τὰ σωζόμενα ἐκκλησιαστικὰ συγγράμματα Κωνσταντίνου τοῦ ἐξ Οἰκονόμων».
[116] Δημητρακόπουλος, Ὀρθοδ. Ἑλλὰς σελ. 99.
[117] Συνταγμ., σελ. 185 καὶ 186.
[118] Τὸν πρὸς τὴν μνήμην τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου σεβασμὸν τῶν Ὀρθοδόξων δεικνύει τὸ ἑξῆς θαῦμα γενόμενον παρ᾿ αὐτοῦ ὡς ἀφηγεῖται Ἀθανάσιος ὁ Πάριος ἐν τῷ βιβλίῳ αὐτοῦ τῷ καλουμένῳ «Ἀντίπαπας». Ἐν Μεσολογγίῳ ἠσθένει βαρέως νεᾶνις τις ἀδελφὴ πλουσιωτάτου καὶ ἐντιμωτάτου ἀνδρὸς Δημητρίου Ζουρμπαίου καλουμένου. Ἡ κατάστασις αὐτῆς παρ᾿ ὅλας τῶν ἰατρῶν τὰς φροντίδας ἐπὶ τοσοῦτον ἐδεινώθη, ὥστε οἱ συγγενεῖς αὐτῆς ἀπελπίσαντες τέλειον ἤρξαντο τὰ τῆς κηδείας παρασκευάζοντες. Ἐν ᾧ δὲ ἀσθενοῦσα ἐπὶ πολλὰς ἡμέρας διετέλει ἐν καταστάσει ἀναισθησίας αἴφνης στραφεῖσα ἐκάλεσε τοὺς πέριξ νὰ κομίσωσιν αὐτῇ ἐνδύματα, διότι ἐκινδύνευε ν᾿ ἀποπνιγῇ ἐν τῷ ὕδατι. Μετὰ χαρᾶς πολλῆς πλησιάσας ὁ ἀδελφός της ἠρώτησεν αὐτήν, διατί ἦτο τόσον βεβρεγμένη. Τότε δὲ ἐκείνη ἀπήντησεν, ὅτι Ἀρχιερεύς τις μεταβὰς ἐκάλεσεν αὐτὴν καὶ τὴν ὡδήγησεν εἴς τινα πηγὴν ὅπου λουσθεῖσα ἰάθη. Ἐρωτηθεῖσα δὲ ἂν ἐγίνωσκε τὸ ὄνομα αὐτοῦ, ἀπήντησεν ὅτι ἐκαλεῖτο Μᾶρκος Εὐγενικός. Οἱ συγγενεῖς συνελθόντες παρετήρησαν, ὅτι ὄντως οὐ μόνον τὰ ἐνδύματα ἀλλὰ καὶ τὰ ἐπὶ κλίνης ἦσαν κάθυγρα. Ἡ ἀσθενὴς μετὰ τὸ γεγονὸς ἰαθεῖσα ἔζησεν ἐπὶ δέκα πέντε ὅλα ἔτη τιμῶσα μεγάλως τὴν μνήμην τοῦ Ἱεροῦ Μάρκου.