Γιὰ τὸ δόγμα τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἐκτὸς ἀπὸ τὰς ρητὰς μαρτυρίας τῆς Καινῆς Διαθήκης, ἔχομεν καὶ ὑπαινιγμοὺς εἰς τὴν Παλαιὰν Διαθήκην. Ἕνας ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς ὑπαινιγμοὺς εἶναι καὶ ἡ ἐμφάνισις τοῦ Θεοῦ εἰς τὸν Ἀβραὰμ ὑπὸ τὴν μορφὴν τριῶν ἀνδρῶν.
Ὅπως μᾶς πληροφορεῖ τὸ βιβλίον τῆς Γενέσεως (18,1 ἑξ.), ἐνῷ ὁ Ἀβραὰμ ἐκάθητο πλησίον τῆς δρυὸς Μαμβρῆ, ὅπου εἶχε στήσει τὴν σκηνήν του, τὸν ἐπεσκέφθησαν τρεῖς ἄγνωστοι εἰς αὐτὸν ἄνδρες. Ὁ Πατριάρχης τοὺς ὑπεδέχθη μὲ ἐγκαρδιότητα καὶ ἀγάπην, παρ᾿ ὅλον ποὺ τοῦ ἦσαν ἄγνωστοι. ᾿ Ακολούθως τοὺς παρέθεσε πλουσίαν τράπεζαν. Κατὰ τὴν συζήτησιν οἱ μυστηριώδεις ἐπισκέπται ἀνήγγειλαν εἰς τὸν Ἀβραὰμ ὅτι ἡ γυναῖκα του ἡ Σάρρα θὰ ἀπέκτα παιδὶ ἐντὸς ἑνὸς ἔτους, ὅπως καὶ ἔγινεν.
Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας εἰς τὸ βιβλικὸν αὐτὸ γεγονὸς εἶδον μίαν προτύπωσιν τοῦ μυστηρίου τῆς Ἁγίας Τριάδος, τὸ ὁποῖον ἀπεκαλύφθη πλήρως εἰς τὴν Καινὴν Διαθήκην. Διὰ τοῦτο ἐνωρίτατα ἡ φιλοξενία τοῦ Ἀβραὰμ ἀπεικονίσθη εἰς σχετικὴν εἰκόνα. ᾿ Επειδὴ εἰς τὴν συνέχειαν τῆς βιβλικῆς διηγήσεως οἱ δύο ἀπὸ τοὺς τρεῖς ἄνδρας ἐμφανίζονται ὡς ἄγγελοι, ἐπεκράτησε νὰ εἰκονίζωνται καὶ οἱ τρεῖς εἰς τὴν φιλόξενον τράπεζαν τοῦ Ἀβραὰμ μὲ τὴν ἀγγελικὴν μορφήν των. Εἶναι ἄλλωστε ἡ ἀπεικόνισις αὐτὴ ἕνας ὡραῖος τρόπος νὰ παρουσιασθοῦν οἱ τρεῖς ἄνδρες ὡς οὐράνιοι ἐπισκέπται.
Μία τέτοια εἰκὼν ὑπῆρχε καὶ ἐτιμᾶτο εἰς τοὺς ἀρχαίους καιροὺς εἰς τὸ μέρος, ὅπου ἔγινεν ἡ Φιλοξενία τοῦ Ἀβραὰμ κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ Εὐσεβίου τοῦ Καισαρείας (†339). «Οἱ γὰρ τῷ Ἀβραὰμ ἐπιξενωθέντες ( = φιλοξενηθέντες) ἐπὶ γραφῆς ἀνακείμενοι, δύο μὲν ἑκατέρωθεν, μέσος δὲ ὁ κρείττων ὑπερέχων τῇ τιμῇ· εἴη δ᾿ ἂν ὁ δεδηλωμένος ἡμῖν Κύριος αὐτός, ὁ ἡμέτερος σωτήρ, ὃν καὶ οἱ ἀγνῶτες σέβουσιν, τὰ θεῖα λόγια πιστούμενοι» (Εὐαγγελικὴ Ἀπόδειξις Ε´ ΙΧ).
Ἡ ὑπεροχὴ τοῦ μέσου ἀγγέλου ἐπεκράτησεν εἰς πολλὰς εἰκόνας τῆς Φιλοξενίας. Τοῦτο δὲ ὀφείλεται εἰς τὴν ἑρμηνείαν, ποὺ ἔδωκαν μερικοὶ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας (Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, Ἰωάννης Δαμασκηνὸς) εἰς τὸ γεγονός. Οἱ Πατέρες δηλαδὴ αὐτοὶ εἶδον εἰς τὴν Φιλοξενίαν τοῦ Ἀβραὰμ τὴν ἐμφάνισιν τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ συνοδευομένου ὑπὸ δύο ἀγγέλων, ἐνῷ ἄλλοι (Κύριλλος ὁ Ἀλεξανδρείας, Ἀμβρόσιος ὁ Μεδιολάνων) ἡρμήνευσαν τὴν ἐπίσκεψιν τῶν τριῶν ἀνδρῶν ὡς προτύπωσιν ὁλοκλήρου τῆς Ἁγίας Τριάδος.
Ὁ Καθηγητὴς καὶ Ἀκαδημαϊκὸς Ἀν. Ὀρλάνδος, περιγράφων σχετικὴν τοιχογραφίαν τοῦ παρεκκλησίου τῆς Παναγίας τῆς Ἱ. Μονῆς Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου Πάτμου, σημειώνει: «Ἄξιον παρατηρήσεως εἶναι, ὅτι ὁ μέσος ἄγγελος οὐ μόνον εἰς μέγεθος ὑπερέχει τῶν δύο ἄλλων, ἀλλὰ καὶ μόνον αὐτὸς κρατεῖ εἰλητόν. Τοῦτο ὅμως ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸν στοιχεῖον τῆς εἰκονογραφίας τοῦ Χριστοῦ, ἤδη ἀπὸ τῶν πρώτων χριστιανικῶν χρόνων, δι᾿ ὃ καὶ ὑπετέθη — ὅταν μάλιστα φέρει οὗτος περὶ τὴν κεφαλὴν καὶ ἔνσταυρον φωτοστέφανον — ὅτι συμβολίζει τὸν Χριστὸν ἢ κατ᾿ ἄλλους παλαιοτέρους τὸν Θεὸν Πατέρα».
Εἰς τὴν δευτέραν περίπτωσιν ποὺ οἱ ἄγγελοι εἰκονίζονται πέριξ τῆς τραπέζης ἰσοκέφαλοι, χωρὶς δηλαδὴ διάκρισιν μεγέθους καὶ ἄλλων χαρακτηριστικῶν, ἡ εἰκὼν θέλει νὰ δηλώσῃ τὴν ἰσοτιμίαν τῶν Προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος.
Ἡ πατερικὴ ἑρμηνεία τῆς Φιλοξενίας τοῦ Ἀβραὰμ ὡς συμβολισμοῦ τῆς Ἁγίας Τριάδος ἐπέρασε καὶ εἰς τὰ τροπάρια τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἔτσι ἕνα τροπάριον τῆς Κυριακῆς τοῦ Παραλύτου παρουσιάζει ὡραιότατα τὸν συμβολισμόν: «Μέτοικος ὑπάρχων ὁ Ἀβραάμ, κατηξιώθη τυπικῶς ὑποδέξασθαι, ἑνικὸν μὲν Κύριον ἐν τρισὶν ὑποστάσεσιν, ὑπερούσιον, ἀνδρικαῖς δὲ μορφώσεσιν» (Κανὼν Μεσονυκτικοῦ, ᾠδὴ Ϛ´).
Ἡ εἰκὼν τῆς Ἁγίας Τριάδος εἰς τὴν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν ἔχει δύο τύπους: Ὁ ἕνας εἶναι ἡ παράστασις τῶν τριῶν ἀγγέλων καὶ φέρει τὴν ἐπιγραφὴν «Ἡ Ἁγία Τριὰς» ἢ «Ἡ Φιλοξενία τοῦ Ἀβραάμ».
Ὁ δεύτερος τύπος εἶναι ἡ παράστασις τῶν τριῶν Προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος, δηλαδὴ τοῦ Πατρὸς ὡς γέροντος, τοῦ Υἱοῦ ποὺ εἰκονίζεται ἐκ δεξιῶν Του καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν εἴδει περιστερᾶς. Ὁ τύπος αὐτὸς τῆς ἀπεικονίσεως τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὅπως παρατηρεῖ ὁ Γ. Σωτηρίου, «ἀναφέρεται εἰς τοὺς ἐσχάτους βυζαντινοὺς καὶ ἰδιαίτατα εἰς μεταβυζαντινοὺς χρόνους ἐκ δυτικῆς ἐπιδράσεως».
Εἰς τὴν βυζαντινὴν ἁγιογραφίαν ὁ Πατὴρ δὲν εἰκονίζεται, ἀλλ᾿ ἀντιπροσωπεύεται κατὰ κανόνα ὑπὸ τοῦ Χριστοῦ διὰ δύο λόγους: Πρῶτον, διότι ὁ Πατὴρ δὲν ἐφόρεσε σάρκα, ὅπως ὁ Υἱὸς μὲ τὴν Ἐνανθρώπησίν Του καὶ συνεπῶς οὐδεὶς ἔχει ἴἰδεῖ τὸν Θεὸν-Πατέρα. Δεύτερον, διότι ἕκαστον Πρόσωπον τῆς Ἁγίας Τριάδος εἶναι ὁλόκληρος ὁ Θεός. Ἐξαίρεσις τοῦ κανόνος αὐτοῦ εἶναι ἡ παράστασις τοῦ Θεοῦ-Πατρὸς ὡς «Παλαιοῦ τῶν ἡμερῶν». Ὁ χαρακτηρισμὸς αὐτὸς ἔχει ληφθῆ ἀπὸ τὸ προφητικὸν βιβλίον τοῦ Δανιὴλ (κεφ. 7ον) καὶ δηλώνει τὴν αἰωνιότητα τοῦ Θεοῦ.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΣ
Ἡ εἰκών, ποὺ εὑρίσκεται εἰς τὸ Βυζαντινὸν Μουσεῖον Ἀθηνῶν καὶ εἶναι τοῦ 16ου αἰῶνος, φέρει τὴν ἐπιγραφὴν «Η ΕΝ Τῌ ΣΚΗΝῌ ΤΟΥ ΑΒΡΑΑΜ ΤΗΣ ΖΩΑΡΧΙΚΗΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΦΑΝΕΡΩΣΙΣ». Πέριξ μιᾶς ὀρθογωνίου τραπέζης μὲ καγκελλωτὸν ἐγκάρσιον ἄνοιγμα εἰς τὴν ἐμπροσθίαν πλευρὰν κάθηνται οἱ τρεῖς ἄγγελοι. Κρατοῦν τὰ σκῆπτρά των καὶ οὐρανώνουν τὴν γῆν μὲ τὸν γλυκασμὸν τῆς ὡραιότητος τῶν προσώπων των, τὴν εὐγένειαν τῆς ἐκφράσεως, τὴν γαλήνην τῆς στάσεώς των καὶ τὴν σιγὴν τοῦ μυστηρίου, ποὺ ἐμπνέει ἡ παρουσία των. Οἱ φωτοστέφανοι, ποὺ περιβάλλουν τὰς κεφαλάς των, φωτίζουν καὶ λαμπρύνουν τὴν σκηνήν.
Ὄπισθεν τῶν ἀγγέλων διακονοῦν οἱ οἰκοδεσπόται. Ἀριστερὰ -ὡς πρὸς τὸν θεατὴν- εἰκονίζεται ὁ Ἀβραὰμ μὲ τὴν πλουσίαν γενειάδα του, τὴν μακρὰν κόμην του καὶ τὸ πλατὺ πρόσωπόν του. Κρατεῖ ἡμισφαιρικὸν δοχεῖον καὶ μὲ τὴν κλίσιν τοῦ σώματός του ἐκφράζει τὴν φιλόξενον διάθεσίν του, τὴν προθυμίαν του νὰ περιποιηθῇ καὶ νὰ εὐχαριστήσῃ τοὺς ἐπισήμους ξένους του.
Ἀπέναντι ἀπὸ τὸν Ἀβραάμ, εἰς τὰ δεξιὰ τῆς εἰκόνος, παριστάνεται ἡ Σάρρα. Κρατεῖ καὶ αὐτὴ ἐπιτραπέζιον σκεῦος. Τὸ βλέμμα της εἶναι στοχαστικόν. Ἡ πληροφορία ὅτι θὰ ἀπέκτα τέκνον, παρ᾿ ὅλην τὴν γεροντικήν της ἡλικίαν, τῆς φέρει ἱεροὺς στοχασμούς.
Ἐπαναλαμβάνει ἴσως ἐν σιγῇ τοὺς λόγους ἑνὸς ἐκ τῶν φιλοξενουμένων της: «Μὴ ἀδυνατήσει παρὰ τῷ Θεῷ ρῆμα; (= ὑπάρχει ἀδύνατον πρᾶγμα διὰ τὸν Θεόν;)» (Γεν. 18, 14).
Τὴν εἰκόνα μας κλείουν τὰ εἰς τὸ βάθος εἰκονιζόμενα δύο οἰκοδομήματα καὶ δύο δένδρα.
Τὴν παράστασιν φαιδρύνουν οἱ ὡραῖοι χρωματικοὶ συνδυασμοὶ τῶν ἐνδυμάτων τῶν προσώπων, ἐνῷ ἡ ἐπιτυχὴς πτυχολογία τὴν ἐξιδανικεύει καὶ τὴν ἐξαϋλώνει.
Ἡ ὅλη σκηνὴ παρουσιάζει μίαν τελετουργικὴν μεγαλοπρέπειαν. Ὅταν ἡ φιλοξενία τοῦ Ἀβραὰμ ἁπλώνεται ἐπὶ τοιχογραφίας, κανονικῶς εὑρίσκεται ἐντὸς τοῦ Ἱεροῦ Βήματος, ἐπάνω ἀπὸ τὴν Πλατυτέραν. Τοῦτο δὲ γίνεται διότι ἡ παράστασις συνδέεται μὲ τὸ Μυστήριον τῆς θείας Εὐχαριστίας.
ἀπὸ τὸ βιβλίο: «Ο ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ» ΧΡΗΣΤΟΥ Γ. ΓΚΟΤΣΗ