τοῦ Ἀλέξανδρου Φ. Καραμπάτσου
Τὰ τελευταία ἔτη γίνεται ἀρκετὸς λόγος γιὰ τὸ φαινόμενο τοῦ δαιμονισμοῦ, τῶν δαιμονικῶν ἐπιρροῶν καὶ τοῦ ἐξορκισμοῦ. Πιὸ συγκεκριμένα, πολλοὶ ἱερεῖς ἔχουν δεχτεῖ ἐρωτήσεις πιστῶν γύρω ἀπὸ τὰ θέματα αὐτὰ ἐνῶ σὲ κάποιες περιπτώσεις ἴσως τοὺς ζητήθηκε ἀκόμη καὶ νὰ ἀναγνώσουν εὐχὲς ἐξορκισμοῦ. Παρόλα ταῦτα ἀρκετὲς ἀνακρίβειες γράφονται καὶ ἀκούγονται κατὰ καιροὺς ἀπὸ διάφορους κύκλους, ἐπιστημονικούς, παραψυχολογικοὺς ἢ ἄλλους. Μὲ τὸ ἄρθρο αὐτὸ ἐπιχειροῦμε νὰ παρουσιάσουμε ἁδρομερῶς τὴν πίστη, τὴ διδασκαλία καὶ τὴν μακραίωνη πρακτική της Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας πάνω στὸ θέμα.
Δαιμονισμὸς στὴν ὀρθόδοξη παράδοση ὀνομάζεται τὸ φαινόμενο κατὰ τὸ ὁποῖο ὁ ἄνθρωπος ἐξουσιάζεται ψυχοσωματικὰ ἀπὸ πονηρὰ πνεύματα. Ἀρκετὰ παραδείγματα δαιμονιζομένων ἀνθρώπων ποὺ θεραπεύτηκαν ἀπὸ τὸν Κύριο ὑπάρχουν στὴν Καινὴ Διαθήκη (Μάρκ. 1:23-27, Λουκ. 4:33-35, 9:43, Ματθ. 10:1, Μάρκ. 16:17, Ματθ. 7:22) ἐνῶ ὁ ἴδιος ἔδωσε στοὺς ἁγίους Του μαθητὲς ἐξουσία νὰ ἐκβάλλουν δαιμόνια (Ματθ. 10:8, Μάρκ. 16:17-18). Ἐπίσης οἱ περισσότεροι ἐκ τῶν πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μας ἀναφέρονται στὸ θέμα τῶν δαιμονικῶν ἐπιρροῶν στὰ συγγράμματά τους.
Στὰ πρωτοχριστιανικὰ χρόνια ἡ ἱεροπραξία τοῦ ἐξορκισμοῦ, ποὺ ἐπιτελοῦνταν στοὺς κατηχουμένους πρὸ τῆς βαπτίσεώς τους, εἶχε ἀνατεθεῖ στοὺς ἑπτὰ διακόνους.1 Βασικὸς σκοπὸς τῶν ἐξορκισμῶν ποὺ διαβάζονταν στοὺς κατηχουμένους ἦταν ἡ ἐκδίωξη τῶν πονηρῶν πνευμάτων ποὺ τυχὸν ἐμφώλευαν στὶς ψυχὲς αὐτῶν καὶ ἡ προετοιμασία τους γιὰ τὸ ἱερὸ βάπτισμα. Ἐπειδὴ ὅμως οἱ ἀνάγκες τῆς Ἐκκλησίας αὐξήθηκαν λόγω τῆς προσελεύσεως πολλῶν κατηχουμένων στοὺς κόλπους της, ἤδη ἀπὸ τὸν 3ο αἰώνα ὁρίστηκε εἰδικὴ τάξη κληρικῶν ποὺ ὀνομάστηκαν «ἐξορκιστὲς» καὶ ἦταν ἐπιφορτισμένοι μὲ τὸ ἔργο αὐτό. Οἱ κληρικοὶ ποὺ ἀναλάμβαναν τὴν διακονία αὐτὴ ἐπιλέγονταν ἀπὸ τὸν ἐπίσκοπο (κανὼν ι´ τῆς ἐν Ἀντιοχείᾳ Συνόδου, κανὼν κς´ τῆς ἐν Λαοδικείᾳ Συνόδου). Οἱ εὐχὲς τοῦ ἐξορκισμοῦ διαβάζονταν στοὺς κατηχουμένους ὄχι μιὰ μόνο φορὰ ἀλλὰ ἐπανειλημμένως καὶ σὲ διαφορετικὲς ἡμέρες.2
Ἐξορκισμοὶ σήμερα ἀναγιγνώσκονται κατὰ τὴν ἀκολουθία «εἰς τὸ ποιῆσαι κατηχούμενον» ποὺ προηγεῖται τοῦ βαπτίσματος. Οἱ ἐξορκισμοὶ ποὺ διασώζονται στὸ κείμενο τῆς ἀκολουθίας αὐτῆς εἶναι μόνον ἕνα μέρος τῶν εὐχῶν ποὺ χρησιμοποιοῦνταν στὴν ἀρχαία Ἐκκλησία κατὰ τὴν κατήχηση.3 Σήμερα ἴσως προκαλεῖ ἐντύπωση τὸ ὕφος τῶν ἐξορκιστικῶν αὐτῶν εὐχῶν στὶς ὁποῖες ἐμφανίζεται ὁ διάβολος ὡς ἔχων τεράστια ἐξουσία ἐνώπιον τοῦ βαπτιζόμενου. Πρέπει ὅμως νὰ ληφθεῖ ὑπόψη ὅτι οἱ εὐχὲς αὐτὲς προϋπέθεταν ὅτι ὁ κατηχούμενος δὲν ἦταν νήπιο ἀλλὰ ἐνήλικος πρὸ ὀλίγου εἰδωλολάτρης, καὶ ὡς ἐκ τούτου ἐπιρρεπὴς σὲ δαιμονικὲς ἐπιρροές.4
Στὸ Εὐχολόγιο τῆς Ἐκκλησίας μας ὑπάρχουν ἑπτὰ «εὐχαὶ ἤτοι ἐξορκισμοὶ ἐπὶ πασχόντων ὑπὸ δαιμόνων» συγγραφεῖς τῶν ὁποίων εἶναι οἱ μεγάλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος καὶ Μ. Βασίλειος. Τέσσερις ἀπὸ τὶς εὐχὲς αὐτὲς ἀπευθύνονται στὸν Θεὸ καὶ ζητοῦν τὴν θεία παρέμβασή του ὥστε νὰ ἐλευθερωθεῖ ὁ πάσχων ἀπὸ τὴ δαιμονικὴ ἐπιρροὴ (Ὁ Θεὸς τῶν θεῶν καὶ Κύριος τῶν κυρίων…, Ὁ Θεὸς τῶν οὐρανῶν, ὁ Θεὸς τῶν φώτων… τοῦ Μ. Βασιλείου καὶ Ὁ Θεὸς ὁ αἰώνιος, ὁ λυτρωσάμενος τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων…, Ἐπικαλούμεθά σε, Δέσποτα, Θεὲ παντοκράτωρ… τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου). Οἱ ὑπόλοιπες εὐχὲς ἀπευθύνονται εὐθέως στὰ πονηρὰ πνεύματα καὶ μὲ ἐκφράσεις ποὺ προκαλοῦν φρίκη καὶ τρόμο τὰ ἐπιτιμοῦν καὶ τὰ διατάζουν νὰ ἐξέλθουν ἀπὸ τοῦ πάσχοντος (Ἐξορκίζω σε τὸν ἀρχέκακον τῆς βλασφημίας… τοῦ Μ. Βασιλείου καὶ Τὴν θείαν τε καὶ ἁγίαν, καὶ μεγάλην, καὶ φρικτήν, καὶ ἄστεκτον ὀνομασίαν… τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου).
Ἀξιοσημείωτο τυγχάνει τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία ἔχει συνθέσει εἰδικὴ ἀκολουθία ἐξορκισμοῦ ἡ ὁποία ἀναθεωρήθηκε πρόσφατα καὶ περιέχεται στὸ Εὐχολόγιό της (Ritual Romanum). Στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δὲν συνέβη τὸ ἴδιο πιθανότατα διότι ἡ χρήση τῶν εὐχῶν αὐτῶν, σὲ ἀντίθεση μὲ τοὺς ἐξορκισμοὺς τῶν κατηχουμένων, ἦταν ἀνέκαθεν καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι σπανία.
Γεγονὸς τυγχάνει ὅτι ὁ πιστὸς λαὸς προβληματίστηκε γιὰ πρώτη φορὰ γύρω ἀπὸ τὰ θέματα τοῦ δαιμονισμοῦ καὶ τοῦ ἐξορκισμοῦ ὅταν προβλήθηκαν κινηματογραφικὲς ταινίες οἱ ὁποῖες τὰ διαπραγματεύτηκαν ἄμεσα ἀλλὰ μὲ ἐπιπολαιότητα. Ἐκεῖ παρουσιάστηκαν γεγονότα ἐν μέρει ἀληθῆ ἀλλὰ στὴν πλειοψηφία τους ὑπερτονισμένα καὶ ἀνακριβῆ τὰ ὁποία προβλημάτισαν τὸν πιστὸ λαὸ ποὺ προσέτρεξε στοὺς ἱερεῖς ἀπορῶν ἂν ὄχι τρομοκρατημένος ἀπὸ ὅσα εἶδε. Σὲ κάθε περίπτωση ἡ σκηνοθετικὴ εὐρηματικότητα δὲν ἐκφράζει τὴν ἀλήθεια καὶ τὴν πίστη τῆς Ἐκκλησίας γύρω ἀπὸ τὸ φαινόμενο τοῦ δαιμονισμοῦ. Ἡ Ἐκκλησία ἐκφράζεται μὲ βάση τὴ Γραφή, τὴν παράδοσή της καὶ τὴν πατερικὴ γραμματεία, στοιχεῖα στὰ ὁποῖα βασίστηκε γιὰ τὴν καθιέρωση τῆς πρακτικῆς ποὺ χρησιμοποιεῖ ἐδῶ καὶ αἰῶνες στὸ ὑπὸ ἐξέτασιν ζήτημα.
Κάποιοι θεωροῦν ὅτι πρέπει νὰ προστρέξουν σὲ μάγους καὶ πνευματιστὲς κάθε εἴδους γιὰ νὰ σωθοῦν ἀπὸ τὰ πονηρὰ πνεύματα, μὴ γνωρίζοντες ὅτι ἔτσι τοὺς δίνουν μεγαλύτερη ἰσχὺ ἐναντίον τους χρησιμοποιώντας τὰ σκοτεινὰ ἔργα τοῦ διαβόλου. Σὲ κάθε περίπτωση ἡ μόνη ἁρμόδια καὶ ἱκανὴ νὰ λυτρώσει τοὺς πάσχοντες ἀπὸ τὴ δαιμονικὴ δοκιμασία εἶναι μόνον ἡ Ἐκκλησία ποὺ γνωρίζει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο κάθε φορὰ ἐνεργεῖ.
Τυγχάνει γνωστὸ ὅτι ἕνα ποσοστὸ πασχόντων ἀπὸ συμπτώματα δαιμονισμοῦ στὴν πραγματικότητα χρειάζονται ἐπείγουσα ψυχιατρικὴ βοήθεια καὶ ὅτι ψυχικὲς νόσοι οἱ ὁποῖες σήμερα εἶναι ἰατρικὰ καταγεγραμμένες θεωροῦνταν κάποτε περιπτώσεις δαιμονικῆς ἐπιρροῆς.5
Γιὰ τοὺς λόγους αὐτοὺς ἡ Ἐκκλησία πρὶν προχωρήσει σὲ ἐξορκισμὸ διεξάγει ἀπαραιτήτως ἔρευνα γιὰ νὰ διαπιστώσει ἐὰν ὄντως βρίσκεται ἐνώπιον περιπτώσεως δαιμονισμοῦ. Ἐξορκισμὸς διεξάγεται μόνον μετὰ ἀπὸ ἄδεια τοῦ οἰκείου ἐπισκόπου, ἡ ὁποία ἐκδίδεται ἀφοῦ πιστοποιηθεῖ μὲ στοιχεῖα ὅτι ὁ πάσχων βρίσκεται ὑπὸ τὴν ἐπίδραση ἀκαθάρτων πνευμάτων καὶ ἀποκλειστεῖ μὲ βεβαιότητα ἡ περίπτωση ψυχικῆς νόσου. Ὁ φωτισμένος πνευματικὸς δύναται νὰ ἀναγνωρίσει τὰ σημεῖα τοῦ δαιμονισμοῦ. Σὲ κάθε περίπτωση ὁ ἱερεὺς πρέπει νὰ σκεφτεῖ σοβαρὰ τὸ ἐνδεχόμενο δαιμονισμοῦ ὅταν ὁ πάσχων παρουσιάζει ὑπερφυσικὲς ἱκανότητες ποὺ δὲν ἀπαντῶνται στοὺς ὑπολοίπους ἀνθρώπους (πχ. γνωρίζει μυστικά, ὁμιλεῖ ξένες γλῶσσες ποὺ ποτὲ δὲν διδάχτηκε, παρουσιάζει ὑπερβολικὴ μυϊκὴ δύναμη σὲ σχέση μὲ τὴν ἡλικία ἢ τὴ διάπλασή του κλπ.).6
Πολλοὶ ἄνθρωποι ἀπὸ ἄγνοια ἢ ἀπὸ φόβο ἀρνοῦνται νὰ πιστέψουν στὴν ὕπαρξη τοῦ διαβόλου καὶ τῆς ἐπιρροῆς ποὺ ἀσκεῖ στοὺς δαιμονιζομένους. Οἱ πατέρες γράφουν ὅτι ἡ μεγαλύτερη νίκη τοῦ διαβόλου ἐπὶ τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τὸν πείσει ὅτι δὲν ὑπάρχει, διότι μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ὁ ἄνθρωπος μένει ἀκάλυπτος ἀπέναντι στὰ τεχνάσματα ποὺ ὁ πονηρὸς μεταχειρίζεται ἐναντίον του.
Εἶναι φανερὸ ὅτι τὸ φαινόμενο τοῦ δαιμονισμοῦ εἶναι μία ὑπαρκτὴ πραγματικότητα ποὺ δὲν χωρεῖ ἀμφισβήτηση. Παρόλα ταῦτα ἐὰν ὁ ἄνθρωπος ζεῖ μία ζωὴ πλήρη θεϊκῆς χάριτος, ἐὰν αἰσθάνεται μέσα του τὴ ζωντανὴ παρουσία του «τὸν διάβολον καταπατήσαντος» Χριστοῦ καὶ ἐὰν νιώθει ὅτι τὰ διαβήματά του κατευθύνονται σύμφωνα μὲ τὶς θεῖες Του ἐντολές, δὲν ἔχει νὰ φοβηθεῖ καμιὰ δαιμονικὴ ἐπιρροὴ καὶ καμιὰ σατανικὴ ἐπενέργεια διότι ἔχει ἰσχὺν τοῦ πατεῖν ἐπάνω ὄφεων καὶ σκορπίων, καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν δύναμιν τοῦ ἐχθροῦ» (α´ εὐχὴ ἐξορκισμοῦ Μ. Βασιλείου).
1. Mastrantonis G., Excorsism, Greek Orthodox Archdiocese of America, New York 1990
2. Φουντούλη Ἰ., Τελετουργικὰ Θέματα, Ἐκδόσεις Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθήνα 2002, σελ.180, Τρεμπέλα Π., Μικρὸν Εὐχολόγιον τ. Α´ (ἔκδοση β´), Ἐκδόσεις Ἀδελφότητος Θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», Ἀθήνα 1998, σελ. 276-277
3. Φουντούλη Ἰ., ὅπ.π., σελ.180
4. Τρεμπέλα Π. ὅπ.π., σελ. 276
5. Papademetriou G., “Exorcism and the Greek Orthodox Church”. Στὸ Exorcism through the Ages, Philosophical Library, New York 1974
6. The Roman Ritual, The Bruce Publishing Company, Milwaukee 1964