Γιατί να μιλήσει κανείς για ένα Ελληνικό «χαρακτήρα» όταν και σαν έννοια δεν είναι σίγουρος αν στέκει; Στην περίπτωσή μου αυτό γίνεται διότι αισθάνομαι ότι μπορώ να συνειδητοποιήσω κάποια πράγματα σχετικά με τους Έλληνες και τις Ελληνίδες τα οποία να με βοηθήσουν α) στο να προσαρμόσω απόψεις διαμορφωμένες σε άλλες χώρες στην Ελλάδα και β) στο να προσανατολιστώ στον χώρο της σημερινής Ελλάδας και να ξεκαθαρίσω καλύτερα «ποιοι είναι οι αδελφοί μου» με την έννοια της διαμόρφωσης μιας πολιτικής στάσης. Όσο αφορά στο δεύτερο δεν εννοώ ότι «αδελφοί» μου είναι κάποιοι «ατόφιοι» Έλληνες. Ούτε αναφέρομαι αυτή την στιγμή σε κόμματα αλλά σε κάτι που είναι βαθύτερο από τα κόμματα.
Το έργο αυτό είναι πολύ δύσκολο επειδή αν μιλήσει κανείς απλά για patterns, για κάποια χαρακτηριστικά τα οποία απαντώνται συχνά χάνει το ουσιαστικότερο: την βαθύτερη μηχανική πίσω από τα φαινόμενα. Όμως έχουμε να κάνουμε με ένα σύστημα όπου συχνά οι πεποιθήσεις (ακόμα και αν για κάποιους είναι παράλογες) από μόνο το γεγονός της ευρείας τους διάδοσης δημιουργούν πραγματικότητα, έχουν απτές συνέπειες. Η διάκριση λοιπόν αυτού που έχει αιτιακά προτεραιότητα από αυτό που είναι επιφαινόμενο είναι πολύ δύσκολη.
Αν ήθελα να εκπονήσω μια καλή εργασία (που δεν μπορώ) νομίζω ότι θα έπρεπε να χρησιμοποιήσω δύο δρόμους: α) τον αναπτυξιακό (πχ πώς σταδιακά δημιουργούνται οι πεποιθήσεις και οι συμπεριφορές που σχετίζονται με το «φιλότιμο») και συγκριτικό (σύγκριση με την ανάπτυξη των παιδιών σε άλλες χώρες) και β) της αντίδρασης σε αλλαγή (κάτι που μοιάζει με το perturbation theory στην Φυσική): πώς αντιδρούν οι Έλληνες σε έντονες αλλαγές. Μέσα από όλη αυτή την διαδικασία ψάχνει κανείς να ξεχωρίσει αυτό που είναι ανθεκτικότερο και αντιστέκεται ισχυρότερα από αυτό που παρουσιάζεται ως πιο ευμετάβλητο.
Τρεις παρατηρήσεις:
Α) Δεν με ενδιαφέρει κάποια αναλλοίωτη Ελληνικότητα όσο ο Ελληνικός «χαρακτήρας» των ημερών μας
Β) Το να γράψει κανείς για την σύγχρονη Ιστορία είναι αδύνατο επειδή το νόημα των σημερινών γεγονότων αποκτά μορφή μόνο υπό το φως των συνεπειών τους και της κατεύθυνσης που θα πάρουν τα πράγματα στο μέλλον. Γνωρίζω λοιπόν ότι αυτό που γράφω για το τώρα επηρεάζεται από τον προβληματισμό μου περί του τι εγώ θέλω και τι εγώ φαντάζομαι για το αύριο.
Γ) Έχω την αίσθηση (αλλά δεν μπορώ να κάνω κάτι καλύτερο) ότι δεν χειρίζομαι καλά τις διακρίσεις του Ελληνικού «χαρακτήρα» ως προς το φύλλο. Δηλαδή διαφορές που εμφανίζονται μεταξύ ανδρών και γυναικών.
Χρησιμοποίησα ως πηγή μια σταχυολόγηση βιβλίων που παρουσιάζουν το πώς φαίνονται οι Έλληνες στα μάτια των ξένων καθώς και σκόρπιες σκέψεις Ελλήνων για τους Έλληνες. Παρουσιάζω τον Ελληνικό «χαρακτήρα» ως μια διαδοχή από αρχές και λύματα. Οι αρχές παρουσιάζουν αυτό που νομίζω ότι είναι περισσότερο ανθεκτικό σε προσπάθειες αλλαγής. Τα λύματα παρουσιάζουν αυτό που μου φαίνεται περισσότερο συνέπεια των περιστάσεων δεδομένων των αρχών.
Αν κάποιος σκεφτεί τα παρακάτω με μια μετασχηματιστική οπτική θα πρέπει να έχει υπόψη του ότι δεν αποτελούν κάποια λίστα όπου με σειριακό τρόπο θα μπορούσε να επιδιώξει αλλαγές. Ο Ελληνικός «χαρακτήρας» είναι ένα ολόκληρο σύστημα με τις αλληλοενισχύσεις του, τις παράπλευρες συνέπειες, τις δυσλειτουργίες του το οποίο δεν κοπιάρεται από πρόσωπο σε πρόσωπο (όπως εγκαθιστά κανείς το ίδιο λογισμικό σε πολλούς υπολογιστές) αλλά συχνά διαφορές χαρακτήρων σε διαφορετικά πρόσωπα λειτουργούν ώστε να αλληλοσταθεροποιούνται.
Εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους. Θέλει το απόλυτα καλύτερο (όχι ανάλογα με τα μέσα του) για τον εαυτό του και την οικογένειά του. Θέλει να ξέρει ο ίδιος την Αλήθεια. Το ζεϊμπέκικο. «Δεν πιάνομαι κότσος». Εκδηλώνεται και ως μεγάλη αγάπη για την ελευθερία και την προσωπική αξιοπρέπεια. Επίσης ο Έλληνας δεν θέλει να βρεθεί ότι πιάστηκε κότσος και έχασε την ζωή του ασχολούμενος με δευτερεύοντα. Θέλει να είναι σίγουρος ότι πέτυχε απτά, καθαρά, ολοφάνερα, το ουσιώδες της ζωής. Αναζητά το βίωμα του ενθουσιασμού και του κεφιού ως απτό βίωμα χάριτος. Η καταστροφή της κοινοτικότητας την οποία ζούμε διαστρέφει την ισότητα που εκφράζει αυτή η αρχή σε ισοπέδωση όλων και αμφισβήτηση κάθε σταθερότητας ρόλων αναγκαίας για αξιόλογα έργα. Ο επαρχιωτισμός μας την διαστρέφει στην κατεύθυνση της ανωτερότητας των Ελλήνων.
Ανάγκη δράσης σε ένα στενό περιβάλλον έντονης μέριμνας. Οικογένεια. Χωριό (παλαιότερα). «Κολλητοί». Θυσία για τους φίλους. «Greeks are constantly seeking to establish and mentain positive links with one another». Απτή υλοποίηση της Αγάπης. Η γενναιοδωρία. Η φιλοξενία.
Οι περισσότεροι Έλληνες δεν μπορούν να διακρίνουν τις επιστημονικές έννοιες και να κατανοήσουν την φύση και την δυναμική τους σε αντιδιαστολή προς τις έννοιες της καθημερινής γλώσσας και την δική τους φύση και δυναμική. Έχω γνώση σημαίνει ξέρω πολλά (και καλύτερα ακόμα τα χρησιμοποιώ ώστε να βγάζω και πολλά χρήματα).
Εκδηλώνεται στην ένταση με την οποία συναλλασσόμαστε, στην διάθεσή μας για αγκαλιές και φιλιά, στην ευαίσθητη παρακολούθησή μας την διάθεσης που έχει ο άλλος (αν έχει όρεξη, αν βαριέται). Εκδηλώνεται στην αγάπη μας για το κέφι και το να νοιώθουμε μια σωματική επαφή με αυτό που είναι για εμάς σημαντικό. Συζητούμε και διαφωνούμε με όλο μας το είναι και όχι σαν άνθρωποι που στέλνουν τις Λογικές τους ως αντιπροσώπους για να λύσουν την μεταξύ τους διαφορά. Εκδηλώνεται στον φόβο μήπως αφήσουμε τον προσκεκλημένο μας μόνο και δεν έχει την αναγκαία τριβή και συναλλαγή μαζί μας ώστε να μην βαρεθεί. Αν παρακολουθεί κανείς τις σύγχρονες τάσεις για την ανάλυση της νόησης (και πιθανόν σύντομα της κινητοποίησης και του συναισθήματος) έχει την αίσθηση ότι αυτός ο τρόπος ύπαρξης των Ελλήνων καθιστά περισσότερο έκδηλη την πραγματική φύση της ζωής. (Η διαμοίραση αυτών που συνήθως θεωρούσαμε αποκλειστικά ατομικές ενέργειες σε ένα πλέγμα κοινωνικών συμμετεχόντων είναι η σύγχρονη τάση). Μεταξύ άλλων αυτό μας προξενεί άσχημα συναισθήματα όταν ένας ξένος αρνείται να εμπλακεί στο δίκτυο των σχέσεων που επιδιώκουμε ακολουθώντας μια απόμακρη στάση. Ο συνδυασμός με την απουσία θεωρητικής σκέψης και την έλλειψη ευκαιριών ανάπτυξης εμπιστοσύνης (που οδηγούν σε ψυχολογικό βάθεμα) μας κάνει να μοιάζουμε (σε έκδηλο επίπεδο) επιφανειακοί.
Για ένα λαό που διψά να συσχετίζεται αυτό είναι ένα δράμα. Οι πρακτικές της κοινοτικότητας είναι κατεστραμμένες. Βέβαια κάποιοι άνθρωποι δείχνουν «κοινωνική ευαισθησία». Ακόμα σημαντικότερο, υπάρχει, η διάθεση, αυτό που είναι άρρητα ριζωμένο στις καθημερινές πρακτικές, της συλλογικότητας. «Greeks are naturally inclusive and active participation in their activities comes easily and will bring you rewards». Αλλά έχουν καταστραφεί σαν πανίδα που την χτύπησαν αλλεπάλληλες πυρκαγιές οι πρακτικές της συλλογικής υπευθυνότητας, που δένουν την προσωπική επιδίωξη με την ευθύνη για την συλλογική ύπαρξη και αποτελεσματικότητα. Αυτό είναι μια διαστροφή του ψυχισμού μας που την υφιστάμεθα λόγω της κοινωνικής διάστασης της ταυτότητάς μας. Δεν είναι αποτέλεσμα προσωπικών λανθασμένων επιλογών και δεν διορθώνεται απλά με καλές προτροπές. Θεσμοί όπως οι ενορίες που είναι κομμάτι του ρόλου τους να την αναγεννήσουν έχουν παγιδευτεί σε μια αρνητική διάθεση απέναντι στην επιστήμη. Έτσι οι ανθρωπιστικές επιστήμες είναι γι αυτές «όντα αλλότρια» και συνεπώς προσπαθούν να ανταπεξέλθουν μέσα από χαρισματικές προσωπικότητες και με την προσδοκία θαυμάτων (ενώ οι πιστοί έχουν ντυθεί καρναβάλι «Βυζαντινοί»). Άλλο αποτέλεσμα: έλλειψη εμπιστοσύνης στον άλλο άγνωστο Έλληνα. Συνέπεια: η δημόσια παραδοχή της άγνοιας ή της αδυναμίας προξενεί φοβερό στρες αφού περιμένει κανείς ότι οι άλλοι θα τον φάνε ζωντανό (χωρίς κανένα ηθικό δισταγμό βασικά λόγω παχυλής αγνωσίας του εαυτού τους). Χωρίς όμως καθαρή παραδοχή της άγνοιας και της αδυναμίας πρόοδος στην γνώση δεν μπορεί να υπάρξει. Έχουμε μεγάλη ανάγκη (γιατί το νοιώθουμε και ως ανάγκη) για καλή ομαδική δουλειά, για συμμετοχή σε διαδικασίες κοινής λήψης αποφάσεων.
Ανά πάσα στιγμή μπορεί να προκύψουν απρόσμενα γεγονότα. Απρόβλεπτος ο θάνατος. Ο θάνατος φέρνει στην κόψη του ξυραφιού: Μια απόλυτη κρίση με άπειρες συνέπειες και άσχετη προς ένα μεγάλο μέρος των συνήθως τρεχουσών μερίμνων. Ματαιότητα των ανθρωπίνων (κοσμικών) πραγμάτων. Η καταστροφή της κοινοτικότητας οξύνει την κατάσταση
Στον μεγάλο κόσμο που ζούμε ο σύγχρονος Έλληνας είναι επαρχιώτης. Νομίζει ότι το να πληροφορείται και να σχολιάζει εξ αποστάσεως και το να εκφέρει εγκυκλοπαιδικές γνώσεις για πολλά πράγματα τον κάνει «ψαγμένο» άνθρωπο. Παρατήρησε πόσο σπάνιοι είναι στους νεοέλληνες οι «ταξιδιώτες» σε άλλα μέρη (σε άλλους τόπους, σε άλλους πολιτισμούς, σε διάφορα ακραία φυσικά περιβάλλοντα, σε διάφορους πειραματισμούς) και πόσο περισσότερο συνηθισμένοι ανάμεσα πχ στους Άγγλους. Πόσο λιγότερο αφομοιώσιμοι είναι οι αντίστοιχοι δικοί μας από την Ελλάδα από ότι εκείνοι από την Αγγλία. Στην Ελλάδα το ιδανικό είναι η ατέρμονη επανάληψη του «προγράμματος» της καλής ζωής. Πιθανόν συμβάλει σε αυτό η αβέβαιη σχέση μας με τον χρόνο.