Ὀρθῶς ἀμφισβητεῖται ἡ λειτουργία Κρυφοῦ Σχολείου. Διότι δὲν μαρτυρεῖται στὶς πηγές, ἀφοῦ μάλιστα οἱ Τοῦρκοι δὲν ἀπαγόρευαν τὴν λειτουργία σχολείων μετὰ τὴν Ἅλωσιν. Ἀλλὰ καὶ φανερῶν σχολείων λειτουργία κατὰ τὸν 15ον καὶ 16ον αἰώνα, ἐκτὸς τῆς Πατριαρχικῆς Σχολῆς Κωνσταντινουπόλεως δὲν μαρτυρεῖται.
Ἂν λειτούργησε Κρυφὸ Σχολειό, πού, ἀπὸ πότε καὶ ἀκόμη ποιὸς ἦταν ὁ φορέας λειτουργίας σχολείων κατὰ τὴν περίοδο τῆς δουλείας τοῦ Ἔθνους, εἶναι προβλήματα, ποὺ συνεξετάζονται καὶ κακῶς ἀπομονώνεται καὶ καταδικάζεται ἀμείλικτα τὸ Κρυφὸ Σχολειό.
Αἰφνιδιάσθη τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος τὸ 1453 καὶ μὲ τὰ γεγονότα ποὺ ἀκολούθησαν σχεδὸν διελύθη. Ἡ Ἐκκλησία στήριξε τὸ Ἔθνος. Ἡ ἀπάνθρωπη βία τῶν κατακτητῶν καὶ ὁ πανικὸς τῶν ὑπόδουλων μὲ τὴν ἀναστάτωση τῆς ζωῆς δημιούργησαν κύμα φυγῆς. Τὸ ὀλιγώτερο ποὺ εἶχαν νὰ σκεφτοῦν οἱ ἄνθρωποι ἦταν ἡ λειτουργία σχολείων. Οἱ κατακτηταὶ παρεχώρησαν Προνόμιον, Ἐθνάρχης ὁ πρῶτος Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος, ἵδρυσε τὴν Πατριαρχικὴ Σχολή. Στὶς Ἐπαρχίες σιωπή, φόβος, ἀπελπισία. Συνοψίζει ὁ Ἐθνικὸς Ποιητής, ὅλα τά ῾σκιαζε ἡ φοβέρα καὶ τὰ πλάκωσε ἡ σκλαβιά.
Ἐνῶ συνεπληρώνοντο 50 χρόνια ὑποταγῆς, ἡ Ἐκκλησία ἔλαβε μία μεγάλη ἀπόφαση. Εἶναι γνωστὴ ἡ Τοπικὴ Συνοδὸς Κωνσταντινουπόλεως 1593. Παρόντες οἱ Πατριάρχες Ἱερεμίας Β´ ὁ Τρανός, Ἱεροσολύμων Σωφρόνιος Καρκαλᾶς, Δημητσανίτης, τρόφιμος τῆς Μονῆς Φιλοσόφου, Ἀλεξανδρείας Μελέτιος ὁ Πηγᾶς, Ἀντιοχείας Ἰωακείμ, πλῆθος ἀρχιερέων. Ἂν ὅλοι αὐτοὶ ἦσαν σπουδασμένοι καὶ ἐφοίτησαν σὲ διάφορα σχολεῖα φανερά, δὲν παραδίδεται, πάντως γράμματα ἐγνώριζαν καὶ τοῦτο ποιὸς μπορεῖ ν᾿ ἀμφισβητήσει;
Στὸν ζ´ κανόνα αὐτῆς τῆς Συνόδου περιέχεται ἡ ἀπόφασις. Κάθε ἐπίσκοπος στὴν ἐπαρχία του ὤφειλε νὰ φροντίζῃ καὶ ν᾿ ἀναλαμβάνῃ τὴν ἀπαιτουμένη δαπάνη, γιὰ νὰ διδάσκωνται τὰ θεῖα καὶ ἱερὰ γράμματα, ἀλλὰ καὶ νὰ παρακινοῦνται ὅσοι ἐπιθυμοῦν νὰ μαθαίνουν καὶ δὲν ἔχουν τὰ μέσα.
Ἀσφαλῶς, τὴν ἑπομένη τῆς ἀποφάσεως δὲν ἦταν στὶς ἐπαρχίες ἕτοιμα διδακτήριο, διδάσκαλοι, μαθηταί, βιβλία κλπ. Δὲν ὑπῆρχαν προφανῶς αὐτὰ προηγουμένως, ἄλλως τε πρὸς τί ἡ ἀπόφασις, ἂν ὑπῆρχαν. Ἀλλὰ δὲν ὑπῆρχαν καὶ προηγουμένως, πρὸ τῆς συμφορᾶς, κοινὰ καὶ δημόσια καὶ φανερὰ σχολεῖα, γιατὶ ἡ Παιδεία κατοικοῦσε στὰ μοναστήρια καὶ ἐκεῖ λειτουργοῦσαν πάσης κατηγορίας παιδευτήρια καὶ ἐργαστήρια καὶ φιλανθρωπίας ἱδρύματα.
Τὸ 1593 ἐδόθη σύνθημα τῆς Ἐκκλησίας πρὸς τοὺς ἐπισκόπους. Μέχρι τότε τί ἐγίνετο καὶ τί ἀκόμη ἐγίνετο καὶ μετὰ τὴν ἀπόφασι μέχρις ὅτου φέρῃ ἡ ἔρευνα στοιχεῖα λειτουργίας φανερῶν σχολείων;
Ἀνατρέχοντας στὰ διάφορα δεδομένα τῆς ὑπόδουλης ζωῆς, ἂς ποῦμε μετὰ τὴν πρώτη εἰκοσαετία ἀπὸ τὴν ἐθνικὴ συμφορὰ καὶ μὲ πλήρη ἐγκαθίδρυση τοῦ Ὀθωμανικοῦ κράτους, θὰ διαπιστώσωμε -ὅτι ἐφ᾿ ὅσον παρέμενε στὴν ζωὴ ἡ παλαιὰ λογία φρουρὰ ἀνὰ τὴν ὑπόδουλη Ἑλλάδα καὶ ναοὶ λειτουργοῦσαν καὶ συνήθεις συναλλαγὲς καὶ γραπτὴ ἐπικοινωνία δὲν ἔλειψαν. Ὕστερα τί ἔγινε, δὲν ὑπῆρχε κανεὶς ἀγράμματος: Οἱ Ἱερεῖς λειτουργοῦσαν ἐμπειρικῶς: Τὰ σωζόμενα δικαιοπρακτικὰ ἔγγραφα, ἤδη πρὸ τοῦ τέλους τοῦ 15ου αἰῶνος καὶ μετὰ ἀπ᾿ αὐτὸν ποῖος τὰ συνέτασσε καὶ οἱ μάρτυρες ποὺ θέτουν τὴν ὑπογραφή των πῶς τὸ κατόρθωναν;
Ὁμολογουμένως ἡ περίοδος ἦταν ἡ χειρότερα ἀπὸ ὅσες ἐπέρασε τὸ Ἔθνος μας.
Ἐν τούτοις ἀπὸ καταβολῆς Βυζαντίου τὰ μοναστήρια ἦσαν ἑστίες μελετῶν καὶ φιλανθρωπίας. Ἐκεῖ ἀνεδείχθησαν κωδικογράφοι καὶ ἁγιογράφοι καὶ σχεδιασταί. Ὑπέστησαν τὴν βιαίαν θύελλα τοῦ κατακτητοῦ. Μερικὰ ἐσώθησαν καὶ ἄλλα ἐγκαίρως ἀναδιωργανώθησαν. Ἦταν πολὺ φυσικόν, νὰ προστρέξουν οἱ ταλαιπωρούμενοι χριστιανοὶ γιὰ παρηγοριά. Καὶ τὰ παιδιὰ γιὰ νὰ γλυτώσουν ἀπὸ τὸ φοβερὸ παιδομάζωμα. Καὶ ὅσοι ἤθελαν νὰ γίνουν ἱερεῖς. Καὶ ὅσοι ἤθελαν νὰ τοὺς διαβάσῃ ἕνας μοναχὸς γράμμα ξενιτεμένου. Καὶ Ἀκολουθίες παρακολουθοῦσαν καὶ τὰ ἱερὰ γράμματα συλλάβιζαν καὶ ἀπεστήθιζαν καὶ λέξεις, φράσεις, περιόδους ἐμάθαιναν νὰ διαβάζουν, ἀλλὰ καὶ νὰ γράφουν. Αὐτὰ ποῖος μπορεῖ νὰ τ᾿ ἀμφισβήτησῃ;
Γιὰ τὴν ἵδρυση καὶ λειτουργία Κρυφῶν Σχολείων ἐξεδόθησαν τόσα σουλτανικὰ διατάγματα ὅσα ἐξεδόθησαν καὶ γιὰ τὰ φανερὰ Σχολεῖα. Κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθῇ ὅτι ἱδρύθησαν ἢ ἐλειτούργησαν οἱουδήποτε τύπου σχολεῖα στὰ μοναστήρια καὶ ἔφεραν τὸν τίτλο Κρυφὰ Σχολειά.
Ἀλλὰ κανεὶς δὲν δικαιοῦται ν᾿ ἀμφισβητήσῃ ὅτι μοναχοὶ αὐτὴν τὴν ἐξεταζόμενη χρονικὴ περίοδο ἦταν λόγιοι καὶ κατέλαβαν ἀρχιερατικὲς ἕδρες καὶ ἔγιναν Πατριάρχες. Βασικὸ καὶ κλασσικὸ παράδειγμα ἡ μονὴ Φιλοσόφου τῆς Δημητσάνας, ἡ ὁποία ἔδωκε ἀπὸ τοὺς κόλπους της σειρὰ Πατριαρχῶν ἀκριβῶς αὐτὴν τὴν ἐποχὴ καὶ σειρὰ ἀνωτάτων κληρικῶν σὲ καταπληκτικὴ συνέχεια ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 16ου αἰῶνος καὶ ὕστερα, μετὰ τὸν πρῶτον μαρτυρούμενον Οἰκουμενικὸν Πατριάρχη Διονύσιον Α´ (1466-1472). Ὁ λαός, ποὺ ἔβλεπε ἢ ἐμάθαινε πὼς σ᾿ αὐτὸ τὸ μοναστήρι συνεχίζετο ἡ μακρὰ πρότερα παιδευτικὴ παράδοσις, κάποια στιγμὴ ὠνόμασε αὐτὸ τὸν μοναστηριακὸν χῶρο Κρυφὸ Σχολειό. Δὲν μπορεῖ κανεὶς νὰ βεβαιώσῃ ὅτι τὸ τοπωνύμιο ἐγεννήθη στοῦ Φιλοσόφου, στὸ Κρυφὸ Σχολειό, ἀλλὰ τὸ πράγμα ἐπανελήφθη καὶ σ᾿ ἄλλα μὲ παρόμοια περίπτωσι μοναστήρια. Ἴσως κάτι ἤξερε ὁ Ἑλληνικὸς λαός. Πάντως κατὰ τὴν μετεπαναστατικὴ περίοδο ἴσως τὸ τοπωνύμιο ὑπῆρχε.
Εἶναι βέβαιον, ὅτι ἀπὸ τοὺς λογάδες τοῦ ἐλευθέρου Ἔθνους ἐδημιουργήθη καὶ μᾶλλον ἐκαλλιεργήθη ἡ Ἐθνικὴ Παράδοσις σὲ πανελλήνια ἔκτασι, ὅτι τὸ Ἔθνος δὲν ἔμεινε ἀναλφάβητο κατὰ τὰ δύσκολα χρόνια χάρις στὰ Κρυφὰ Σχολειά, ποὺ δὲν ἐνεφανίσθησαν ποτὲ μὲ συγκεκριμένη λειτουργικὴ μορφή. Βέβαιον εἶναι, ὅτι κατὰ τὴν ἐναντίον τῆς Ἑλλάδος ἐχθρικὴ ἐπίθεσι τοῦ Γερμανοῦ Φαλμεράϋερ, εἶχε ἐκσλαβισθῆ, ἐξηγέρθη ἡ Ἑλληνικὴ -καὶ ἡ ξένη ἀκολούθως- ἐπιστήμη, γιὰ ν᾿ ἀποδείξη τὴν συνεχῆ καὶ ἀδιάκοπη παρουσία τῆς Ἑλλάδος στὴν Ἱστορία μὲ ἀδιάσειστα ἐπιχειρήματα. Ἀπόηχος τῆς δικαιολογημένης ἐκείνης ἀντεπιθέσεως τῆς διανοούμενης Ἑλλάδος φαίνεται πὼς ὑπῆρξε καὶ τὸ γνωστὸν ποίημα τοῦ Πολέμη «Κρυφὸ Σχολειό» καὶ ὁ περίφημος πίναξ τοῦ Γκύζη «Κρυφὸ Σχολειό». Ἂν ἡ ἐμφάνισις ἑνὸς Ποιητοῦ καὶ ἑνὸς Ζωγράφου στὸν γενικώτερον συναγερμὸ ἐπιστήμης καὶ λαοῦ, ἔγινε κατὰ παραγγελίαν τῶν κατασκευαστῶν λειτουργίας Κρυφοῦ Σχολειοῦ, ὅπως ὑποστηρίζεται δὲν ἀποδεικνύεται ὅσον πιστοῦται ὅτι ὁ ποιητὴς καὶ ὁ καλλιτέχνης ἀπηχεῖ ζωντανὴ Παράδοσι τοῦ Ἔθνους.
Τὰ γεννώμενα προβλήματα δὲν ἐξιχνιάζονται μὲ δογματικὲς καταδίκες καὶ μὲ ἐνθουσιώδεις θαυμασμούς. Τὸ γιατί αὐτὰ τὰ ἄτυπα σχολειὰ τῆς πρώτης περιόδου δουλείας ἀποκαλοῦνται Κρυφὰ δὲν ἔχει ἀνάγκην ἀποδείξεως, γιατὶ δὲν λογοδοτεῖ ὁ Λαός, δημιουργὸς ἑνὸς τοπωνυμίου. Ὡστόσο ὅμως αὐτὴ ἡ ψυχολογικὴ φοβία ἑνὸς καταποντισμένου λαοῦ μετὰ τὴν ὑποταγή του στοὺς βαρβάρους ἔχει τὸν λόγο της καὶ ὡς πραγματικὴ κατάστασις ἔναντι τρομοκρατῶν καὶ ὡς ποιητικὴ ἔκφρασις, ὁποτεδήποτε καὶ ἂν ἔγινε ἔκφρασις.
Δυὸ λόγοι ὑπάρχουν. Πρῶτον ὅτι σὲ μεγάλον βαθμὸ οἱ κάποιες ἐλευθερίες τοῦ Προνομίου Μωάμεθ τοῦ Πορθητοῦ πρὸς τὸ ὑπόδουλον Ἔθνος μὲ τρομερὰ ἀνταλλάγματα εἶχαν κατὰ τὸ πλεῖστον θεωρητικὸν χαρακτήρα, συνωδεύοτο μάλιστα ἀπὸ τόσους περιορισμούς, ὥστε ἐξεμηδενίζοντο. Νὰ λειτουργοῦν οἱ ναοί, ἀλλὰ νὰ μὴ ψάλλουν μεγαλοφώνως, νὰ μὴ κτυποῦν δυνατὰ καμπάνες, νὰ μὴ ἀνάβουν ζωηρὰ φῶτα καὶ τὰ παράθυρα νὰ εἶναι πολὺ μικρά. Οἱ ἄδειες ἐπισκευῆς ναῶν δὲν εἶχαν ἰσχὺν χωρὶς ἐξαγορὰ τῶν περιφερειακῶν ὀργάνων (ἀργυρώνητοι οἱ Τοῦρκοι, τοῦτο ἦτο κανών). Τὸ Προνόμιον δὲν ὑπάρχουν ἐνδείξεις ὅτι περιελάμβανε δικαίωμα λειτουργίας σχολείων. Ἴσως τὸ δικαίωμα ἡ Ἐκκλησία τὸ ἀπέκτησε μετὰ τὴν ἀπόφασι τοῦ 1593 μόνη της.
Ὁ ἄλλος λόγος χαρακτηρίζει τὴν ἠθικὴ πλευρὰ τῆς Ἑλληνικῆς ζωῆς. Κάποια στιγμὴ ἡ λαϊκὴ εὐαισθησία παρήγαγε ἕνα τρυφερὸ ποιημάτιον, πασίγνωστον, τὸ «Φεγγαράκι», πρὸς τὸ ὁποῖον στρέφεται ὁ νέος νὰ φέγγη, γιὰ νὰ περπατᾷ, νὰ πηγαίνῃ στὸ σχολειό, νὰ μαθαίνῃ γράμματα. Σύλληψις τοῦ στιχουργοῦ εἶναι κίνησις σχεδὸν συνωμοτική, νυκτερινή, ἂς ποῦμε Κρυφή. Τὸ γιατί νύκτα, δὲν σχολιάζεται. Σχολιάζεται ὅμως τὸ ὅτι τὸ «Φεγγαράκι» δὲν εἶναι δημιούργημα λογίου, εἶναι λαϊκό, δηλ. προϊὸν πολλῶν, -ὅπως ὅλα τὰ λαϊκὰ πνευματικὰ δημιουργήματα ὁμαδικὰ καὶ κατὰ παράδοσιν. Δὲν βάλλεται τὸ «Φεγγαράκι» ἀπὸ τοὺς διῶκτες τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ, γιατὶ τὸ παραδίδει ξένος φιλέλλην συλλογεύς, ὁ Πάσσωβ. Καὶ φαίνεται πὼς ἔχει κάποια -καὶ ἴσως στενή-σχέσι τὸ «Φεγγαράκι» μὲ τὸ Κρυφὸ Σχολειό.
Δημοσιεύτηκε στὸ Περιοδικὸ ΕΚΚΛΗΣΙΑ, Ἰούλιος 2004