Κείμενο ἀπὸ παρουσίαση ποὺ ἔλαβε χώρα στὴν Ἄνοιξη Ἀττικῆς τὸ 1998.
Τιμοῦμε στὶς 29 Μαΐου τὸ μεγάλο τραγικὸ γεγονὸς ποὺ σημάδεψε τὴν Ἑλληνικὴ Ἱστορία, τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως τοῦ 1453 καὶ δηλώνουμε ἀπερίφραστα καὶ μὲ γενναῖο φρόνημα πὼς δὲ θὰ λησμονήσουμε ποτέ!
Τί εἶναι ὅμως σήμερα γιὰ μᾶς ἡ Πόλη; Ἡ εὐρωπαϊκὴ παραθαλάσσια πόλη μὲ τὶς χιλιοτραγουδισμένες φυσικὲς ὀμορφιὲς καὶ τὰ θαυμαστὰ μνημεῖα ἑνὸς λαμπροῦ Βυζαντινοῦ Πολιτισμοῦ, τόσο κοντινὴ στὰ κρατικὰ σύνορά μας καὶ τόσο κατάλληλη γιὰ τουρισμό; Ἢ μία μεγάλη ἀγορὰ μὲ τὰ φθηνὰ ἀσημικὰ καὶ δερμάτινα εἴδη της; Ἢ μία ἁπλὴ ἐπιθυμία καὶ περιέργεια νὰ περιδιαβοῦμε τὴν πόλη-μύθο, νὰ ἐπισκεφτοῦμε τὰ ξακουστὰ σὲ χλιδὴ παλάτια τῶν Σουλτάνων καὶ τὶς πολυάριθμες βυζαντινὲς ἐκκλησίες; Ἢ ἴσως ἕνα ταπεινὸ προσκύνημα στὴν Ἁγιὰ Σοφιά μας. Ἡ Πόλη πρέπει νὰ εἶναι καὶ σήμερα ὅπως ἐδῶ καὶ πεντέμισι αἰῶνες τῆς καρδιᾶς μας ὁ καημός. Ὁ ἴδιος πόνος καὶ θρῆνος «Πῆραν τὴν Πόλη πῆραν την».
Ἂς δοῦμε ὅμως μία συνοπτικὴ ἀναδρομὴ στὴν πολὺ πλούσια, μὰ καὶ διδακτικὴ ἱστορία τῆς πόλης τοῦ Βυζαντίου ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.
11ος αἰώνας π.Χ. Ὅταν οἱ Δωριεῖς ἔρχονται στὸ νότιο Ἑλλαδικὸ χῶρο, οἱ πολυπράγμονες Ἴωνες μετακινοῦνται στὰ μικρασιατικὰ παράλια.
8ος αἰώνας π.Χ. Ἤδη ἡ Ἰωνία ἔχει ἀναπτυχθεῖ τόσο πολύ, σὲ πληθυσμὸ καὶ οἰκονομικά, ὥστε νὰ ἀποτελεῖ Μητρόπολη, ἀπὸ ὅπου ξεκινοῦν ἄποικοι πρὸς κάθε γωνιά τοῦ τότε γνωστοῦ κόσμου.
7ος αἰώνας π.Χ. Ὁ Βύζας ὁ Μεγαρεύς, ἱδρύει στὸν πορθμὸ Βόσπορο τὴν ἰωνικὴ ἀποικία, ἡ ὁποία παίρνει τὸ ὄνομά του, Βυζάντιον.
6ος αἰώνας π.Χ. Μετὰ τὶς ὑλικὲς ἐπιτυχίες, πνευματικὰ κατορθώματα πραγματοποιοῦνται πρῶτα ἐδῶ, μὲ πρωταγωνιστὲς μεγάλους φιλοσόφους καὶ πανεπιστήμονες, ὅπως ὁ Θαλῆς ὁ Μιλήσιος, ὁ Ἀναξίμανδρος, ὁ Ἀναξιμένης, ὁ Ἡράκλειτος. Αὐτοί, προσπαθώντας νὰ ἐξηγήσουν τὴν προέλευση τοῦ κόσμου, ἔφθασαν σὲ πολὺ ὑψηλὰ σημεῖα διανοήσεως καὶ θεμελίωσαν τὶς βάσεις τῆς φιλοσοφίας. Τὴ λάμψη τους γνώριζε ὅλη ἡ Μεσόγειος καὶ οἱ μαθητὲς τοὺς συνέχισαν ἐπάξια τὸ ἔργο τους.
5ος αἰώνας π.Χ. Οἱ πυρολάτρες Πέρσες μὲ τοὺς βασιλεῖς των Δαρεῖο καὶ Ξέρξη καθυποτάσσουν βίαια τὴν Ἰωνία, ἀνακόπτοντας ἀπρόσμενα τὴν ἁλματώδη της ἀνέλιξη, εὑρίσκουν ὅμως ἰσχυρὴ ἀντίσταση στὴν Ἑλλάδα καὶ ὑποχωροῦν.
4ος αἰώνας π.Χ. Ὁ Ἀλέξανδρος ὁ Μακεδὼν καὶ οἱ Ἕλληνες ὅλοι, στὴν ἀήττητη πορεία τοὺς ἀπελευθερώνουν τὴν Ἰωνία καὶ ἔτσι ἐπαναπροωθοῦν τὴν πρόοδο σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς τῆς ἀνθρώπινης δραστηριότητας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ: τὴ βιοτικὴ μέριμνα, τὶς τέχνες, τὰ γράμματα, τὶς ἐπιστῆμες...
2ος αἰώνας π.Χ. Οἱ Ῥωμαῖοι κατακτητὲς τοῦ ἑλληνιστικοῦ κόσμου κατακτῶνται ἀπὸ τὰ ἐπιτεύγματα τῶν Ἑλλήνων καὶ θαυμάζουν τὰ ἀρχαῖα θαύματα: τὸ Μαυσωλεῖο τῆς Ἁλικαρνασσοῦ, τὸ Ναὸ τῆς Ἀρτέμιδος στὴν Ἔφεσο.
1ος αἰώνας μ.Χ. Τὸ Μέγα Θαῦμα ἐπιτελεῖται: ὁ ἐρχομὸς τοῦ Θεοῦ στὴ Γῆ. Ὁ ἴδιος ὁ Κύριος ὅταν ἔμαθε πὼς τὸν ζητοῦν Ἕλληνες εἶπε: «Ἐλήλυθεν ἡ ὥρα ἵνα δοξασθῇ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου». Οἱ Ἕλληνες ἀκούουν καὶ πιστεύουν πρῶτοι ἀπὸ τοὺς ἄλλους λαούς. Τρανώνονται οἱ Χριστιανικὲς ἐκκλησίες (συγκεντρώσεις) τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ὁ Ἰωάννης ὁ Εὐαγγελιστὴς ὁ Θεολόγος καὶ συγγραφέας τῆς Ἀποκαλύψεως, ἀναφέρεται κυρίως στὶς ἑπτὰ ἐκκλησίες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἱδρύεται ἐπίσης ἡ ἐκκλησία τοῦ Βυζαντίου ἀπὸ τοὺς ἀποστόλους Ἀνδρέα καὶ Ἰωάννη.
4ος αἰώνας μ.Χ. Ὁ Ρωμαῖος αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος θεσπίζει τὴν ἀνεξιθρησκία, μετὰ ἀπὸ τρεῖς αἰῶνες διωγμῶν καὶ ἑκατομμύρια Χριστιανοὺς μάρτυρες, κυρίως στὴν στὴν καθ᾿ ἡμᾶς Ἀνατολή. Ἐπίσης, ἐπιλέγει τὸν ἰδανικὸ τόπο γιὰ τὴ νέα πρωτεύουσα, μακρὰν τῆς παρακμάζουσας καὶ ἀπειλούμενης ἀπὸ βαρβάρους Ἰταλικῆς Ρώμης. Στὶς 11 Μαΐου 330, θεμελιώνει τὴ Νέα Ῥώμη ἐπάνω στὴν ἀρχαία πόλη τοῦ Βυζαντίου, τὴ μετέπειτα Κωνσταντινούπολη. Μέγιστοι Πατέρες ζοῦν καὶ διδάσκουν τότε: ὁ Βασίλειος ἀπὸ τὴν Καππαδοκία, ὁ Γρηγόριος ἀπὸ τὴν Ναζιανζό, ὁ Ἰωάννης Χρυσόστομος ἀπὸ τὴν Ἀντιόχεια, ὁ Νικόλαος ἀπὸ τὴ Λυκία.
6ος αἰώνας μ.Χ. ὁ Ἰουστινιανὸς καλλωπίζει τὴν Κωνσταντινούπολη μὲ μεγάλα ἔργα μὲ κυριότερο τὸ Ναὸ τῆς Ἁγίας τοῦ Θεοῦ Σοφίας (προσοχή, ὄχι τῆς ἁγίας μάρτυρος Σοφίας).
Στὸ διάβα τῶν αἰώνων στὴν Ὀρθόδοξη αὐτοκρατορία τῆς Ρωμανίας ἡ Χριστιανικὴ πίστη ἑνώθηκε μὲ τὸ ἀρχαῖο κι ἀθάνατο Ἑλληνικὸ πνεῦμα, σὲ ἕνα κράμα ἀδιάσπαστο, τὸ ὁποῖο φωτοδοτοῦσε τὸν κόσμο ἀνάμεσα στὰ δυτικὰ καὶ ἀνατολικὰ σκοτάδια τοῦ Μεσαίωνα τῆς Παποσύνης καὶ τοῦ Ἰσλάμ. Αὐτὲς οἱ δύο πλευρὲς ἐπολέμησαν καὶ ἐγονάτισαν τελικῶς τὴ Ρωμανία, οἱ Λατίνοι Σταυροφόροι στὰ 1204 καὶ οἱ Μογγόλοι Τοῦρκοι στὰ 1453, ἐπὶ αὐτοκρατορίας τοῦ ἡρωικοῦ Κωνσταντίνου Δραγάτση Παλαιολόγου.
Ὅμως, ἡ Ῥωμανία κι ἂν ἐπέρασεν, θὰ ῾ρθῇ νὰ ζήσῃ κι ἄλλον. Τὰ πνευματικὰ φῶτα τῶν ὑποδουλωμένων Ἑλλήνων συνεχίζουν νὰ λάμπουν καὶ νὰ διακρίνονται στὶς νέες κοινωνίες. Ἀξιώματα ὑψηλὰ καταλαμβάνουν οἱ Χριστιανοὶ τῆς Πόλης καὶ τὰ ἀστικὰ κέντρα εὑρίσκονται στὴν οἰκονομικὴ κυριαρχία τῶν Ἑλλήνων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.
19ος αἰώνας μ.Χ. Μετὰ τὴν Ἑλληνικὴ ἐπανάσταση στὰ 1821, ἡ μεγάλη ἰδέα ξαναφουντώνει: «Σώπασε Κυρὰ Δέσποινα, πάλι μὲ χρόνια μὲ καιρούς, πάλι δικά σου θά ῾ναι». Τὸ Ὀρθόδοξο Ἑλληνικὸ κράτος ἐπεκτείνεται.
20ος αἰώνας μ.Χ. Συνθήκη τῶν Σεβρῶν - ἡ Ἑλλὰς τῶν δύο ἠπείρων καὶ τῶν πέντε θαλασσῶν - ἡ λειτουργία στὴν Ἁγιὰ Σοφιά, ὅλα τὰ ὄνειρα προσιτά, κοντινά, πραγματοποιήσιμα. Μὰ ἀλλιῶς θὰ ἐξελιχθοῦν τὰ πράγματα. Ἡ Μικρασιατικὴ καταστροφή -ἡ μεγαλύτερη βεβαίως ἐθνικὴ καταστροφὴ- λαμβάνει χώρα καὶ τὸ πιὸ ζωντανὸ κι αὐθεντικὸ δένδρο τοῦ Ἑλληνισμοῦ ξεριζώνεται ἀπὸ τὶς πατρίδες, ποὺ ἀλώβητες στὴ μνήμη μας παραμένουν. Μία καταστροφὴ ποὺ συνεχίζεται, μὲ τὸν ἐκτουρκισμὸ ὅσων δὲν ἀπελαύνονται ἀπὸ τὶς ἑτοιμοθάνατες κοινότητες στὸ χῶρο τῆς σημερινῆς Τουρκίας.
Κι ἔτσι μὲ τὴ Μικρασιατικὴ Καταστροφὴ μεγιστοποιεῖται ἡ Ἅλωση, ἡ Ἅλωση ὄχι μόνο τῆς Πόλης ἀλλὰ τοῦ Ἑλληνισμοῦ.
Μὰ γιὰ μᾶς δὲν θὰ πάψει ποτὲ νὰ εἶναι ἡ Πόλη τῆς καρδιᾶς μας, ὁ βαθὺς πόθος. Τούτη τὴν Πόλη τιμοῦμε σήμερα, αὐτοὺς τοὺς Μάρτυρες ἐνθυμούμαστε. Ἂς εἶναι ἡ μνήμη τους αἰώνια κι ἂς ζοῦν μέσα στὶς καρδιές μας γιὰ πάντα. Ἡ σημερινὴ ἡμέρα εἶναι ὁπωσδήποτε ἡμέρα θρήνων, ἀλλὰ εἶναι καὶ ἡμέρα μνήμης.