Πηγή:
http://operalab.org/archives/1473
και http://operalab.org/archives/1380
Gilles Denizot - Posture and Breath
Il canto è fiato (το τραγούδι είναι η αναπνοή) έλεγαν οι μεγάλοι Δάσκαλοι του bel canto. Η φωνητική εκπαίδευση που παρείχαν στους μαθητές τους ήταν βασισμένη σε αυτή(ν) την αρχή. Η ιδανική διαχείριση της αναπνοής, η οποία μπορεί να επιτευχθεί υιοθετώντας μια συγκεκριμένη στάση σώματος, την postura nobile (ευγενής στάση), είναι η ουσία του υγιούς τραγουδιού. Ποιά είναι λοιπόν αυτή η ιδανική στάση και πώς μπορεί κανείς να διαχειριστεί σωστά την αναπνοή του;
Η ιδιαιτερότητα του οργάνου του τραγουδιστή είναι ότι το όργανο αυτό όχι μόνο βρίσκεται μέσα στο σώμα του τραγουδιστή αλλά ότι ΕΙΝΑΙ το ίδιο το σώμα του. Ένας μουσικός χρησιμοποιεί ένα μουσικό όργανο όπως επίσης και το σώμα του σε σχέση με το όργανο αυτό. Φυσικά, είναι αλήθεια ότι ο μουσικός αυτός εξαρτάται από την ποιότητα του εκάστοτε μουσικού οργάνου, πιάνο, βιολί κτλ. αλλά εξαρτάται εξίσου από τη μυϊκή λειτουργία συγκεκριμένων σημείων του σώματος του, τα οποία συνήθως μπορεί να παρατηρήσει. Αυτή η διαφορά είναι ουσιαστικής σημασίας. Ο τραγουδιστής, αντίθετα, δεν μπορεί να δει το λάρυγγα του, τις φωνητικές του χορδές ή το διάφραγμα του. Πολλές φορές δεν μπορεί να τα εντοπίσει στο σώμα του ούτε να αντιληφθεί τον τρόπο που λειτουργούν. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει πολλές διαφορετικές, ελλιπείς ή λανθασμένες αντιλήψεις. Ο καθηγητής πιάνου έχει τη δυνατότητα να προσαρμόσει το κάθισμα του μαθητή του έτσι ώστε τα χέρια του να είναι στο σωστό άξονα σε σχέση με το πιάνο. Ο καθηγητής τραγουδιού θα πρέπει αντίστοιχα να διορθώσει τη σωματική στάση του μαθητή του, αλλά δεν μπορεί να επέμβει άμεσα στις φωνητικές του χορδές και στο διάφραγμα του. Μπορεί να παρέμβει μόνο έμμεσα στην εξωτερική στάση του σώματος του μαθητή, έτσι ώστε να βεβαιωθεί ότι αυτή του επιτρέπει την ιδανική λειτουργία του φωνητικού οργάνου. Αυτή η ιδιαιτερότητα είναι η αιτία όλων των προβλημάτων κατά τη σπουδή του τραγουδιού.
Οι μεγάλοι Δάσκαλοι του Βel Canto δίδασκαν την postura nobile, «ευγενή στάση». Ο προσδιορισμός της στάσης ως «ευγενούς» έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Ο χαρακτηρισμός αυτός δεν την ορίζει ως αθλητική, μυϊκή ή φυσική στάση αλλά μιλάει για την «ευγένεια» που προκαλεί. Αυτό είναι το πρώτο μας επιχείρημα. Η σωματική στάση του τραγουδιστή, δε μπορεί να είναι φυσική από τη στιγμή που είναι «επεξεργασμένη». Παρόλ’αυτά είναι πολύ πιο απλή απ’όσο νομίζουμε και επιτρέπει στον τραγουδιστή τη μέγιστη εκμετάλλευση των φυσικών του δυνατοτήτων. Δε πάει πολύς καιρός από τότε που οι δάσκαλοι τραγουδιού φρόντιζαν να αξιολογήσουν το όργανο οποιουδήποτε μαθητή ήθελε να μάθει να τραγουδάει: τον θώρακα και την κατασκευή του προσώπου του. Η Jessye Norman σωστά είχε πει ότι, από τη μία, έμαθε πώς να χειρίζεται την αναπνοή της αλλά από την άλλη είναι ευγνώμων για την ιδιαίτερη έμφυτη διαμόρφωση του σώματος της : τη μορφή της στοματικής της κοιλότητας, του λαιμού της, το ύψος της μαλακής της υπερώας καθώς και τη φύση του λάρυγγα και των φωνητικών της χορδών (ARTE 2005). Όλοι μας έχουμε φυσικές ιδιότητες, οι οποίες είναι ιδιαίτερες και προσαρμοσμένες σε συγκεκριμένες λειτουργίες. Δε μπορούμε να κάνουμε κάτι γι’αυτό. Ένας επαγγελματίας τραγουδιστής, όμως, έχει την υποχρέωση να εκμεταλευτεί στο μέγιστο βαθμό τη φυσική σωματική του διάπλαση.
Ο θώρακας ενός αγοριού είναι στενός και επίπεδος ενώ μεγαλώνοντας αναπτύσσεται προς τα εμπρός. Φαρδαίνει, επιτρέποντας έτσι στους πνεύμονες την εισαγωγή μεγαλύτερης ποσότητας αέρα κατά την εισπνοή. Ομοίως, ο λάρυγγας του αγοριού «πέφτει» κατά τη μεταφώνηση και η τεσιτούρα του χαμηλώνει κατά μία οκτάβα, σε αντίθεση με τα κορίτσια που παραμένουν στη ψηλότερη οκτάβα. Ένα παιδί, κατά την εκπαίδευση του μαθαίνει να στέκεται σωστά και ίσια. Ως αποτέλεσμα δημιουργείται μία σωματική στάση την οποία ονομάζουμε «κοινωνική». Κατά την κοινωνική αλληλεπίδραση, στεκόμαστε με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Η στάση αυτή, που είναι περισσότερο αποτέλεσμα συνήθειας απ’ότι έμφυτη, εμφανίζεται εντονότερα όταν απευθυνόμαστε σε κοινό. Ισιώνουμε την πλάτη και «φουσκώνουμε» το θώρακα. Η «ευγενής» στάση είναι απλώς μία εξελιγμένη κοινωνική στάση, δομημένη με τέτοιο τρόπο ώστε το σώμα και τα φωνητικά όργανα να είναι σε πλήρη λειτουργία. Τα πέλματα των ποδιών πατάνε σταθερά στο πάτωμα, τα γόνατα είναι ελαφρώς λυγισμένα, η καμπύλη της πλάτης είναι βελτιωμένη, η λεκάνη και οι κοιλιακοί μύες είναι ελεύθεροι και εύκαμπτοι, ο θώρακας είναι ανοιχτός (σαν μία ομπρέλα), το στέρνο είναι ψηλά, οι ώμοι χαμηλά και το κρανίο ακουμπάει στο λαιμό σε κατακόρυφη ευθυγράμμιση. Όταν ένας τραγουδιστής υιοθετεί την «ευγενή» στάση, παρατηρούμε ότι το στέρνο είναι ψηλά και η θωρακική κοιλότητα φαρδαίνει. Οι γυναίκες τραγουδίστριες (συχνότερα από τους άνδρες) προσέχουν να κρατήσουν τα πλευρά τους ανοιχτά. Το σύνηθες λάθος έγκειται στη μυϊκή διάνοιξη του θώρακα. Αυτό υποχρεώνει τον τραγουδιστή να ασκήσει πίεση για να ανοίξει το θώρακά του αλλά και για να τον διατηρήσει ανοιχτό. Η προσπάθεια αυτή δημιουργεί εντάσεις την ώρα του τραγουδιού. Στην ουσία, είναι απλούστερο, υγιέστερο και λειτουργικότερο να υιοθετεί κανείς τη σωστή στάση (ανοιχτό θώρακα) πριν από την εισπνοή. Η «ευγενής» στάση επιτρέπει στο θώρακα να είναι ανοιχτός χωρίς καμία μυϊκή παρέμβαση. Οι πνεύμονες γεμίζουν στο μέγιστο με αέρα χωρίς περιττές πιέσεις. Η αναπνοή αυτή είναι γρηγορότερη και πληρέστερη, μιάς και οι πνεύμονες είναι ελεύθεροι. Όταν ένας μαθητής τραγουδάει διατηρώντας επίπεδο το θώρακά του και χαμηλά το στέρνο του, αποδεικνύει την πλήρη άγνοια του καθηγητή του ως προς την ανθρώπινη φυσιολογία. Έχει αποδειχθεί (με τη βοήθεια ακτινών Χ) ότι όταν το στέρνο είναι χαμηλά, το διάφραγμα ανεβαίνει παρασέρνοντας μαζί του και το λάρυγγα. Ένας χαμηλωμένος θώρακας μπορεί να προκαλέσει μη αντιμετωπίσιμες φωνητικές δυσκολίες και να επηρεάσει τη φωνή του μαθητή σε τέτοιο βαθμό δημιουργώντας έτσι λάθος εντυπώσεις σε σχέση με τη φωνητική του κατηγορία. Η «ευγενής» στάση δεν είναι ούτε φυσική ούτε «μαλθακή», είναι έντονη, εύκαμπτη και εύπλαστη. Είναι απαραίτητη για την μέγιστη απόδοση των φωνητικών δυνατοτήτων του τραγουδιστή και σε ορισμένες περιπτώσεις για να φτάσει κάποιος σε επαγγελματικό επίπεδο.
Πώς εισέρχεται ο αέρας στους πνεύμονες; Το διάφραγμα συστέλλεται και χαμηλώνει και έτσι ο αέρας μπαίνει στους πνεύμονες. Ας πάρουμε για παράδειγμα την εικόνα μιας σύριγγας κρατημένης σε κατακόρυφη θέση, με τη βελόνα προς τα πάνω. Πώς θα τη γεμίσουμε με αέρα; Φυσικά, θα πρέπει να τραβήξουμε το έμβολο προς τα κάτω, αφού δεν γίνεται να εισάγουμε αέρα πιέζοντας μέσα στη σύριγγα. Για να κατέβει, λοιπόν, το διάφραγμα, θα πρέπει να υιοθετήσουμε την «ευγενή» στάση έτσι ώστε να ελευθερώσουμε ένα μέρος του χώρου που καταλαμβάνουν τα εσωτερικά κοιλιακά όργανα. Όταν οι κοιλιακοί μύες συσφίγγονται, αντί να είναι ελεύθεροι και εύκαμπτοι, το διάφραγμα βρίσκει μεγάλη αντίσταση κατά την εισπνοή. Έχει αποδειχτεί ότι υπάρχει νευρολογική σχέση ανάμεσα στο λάρυγγα και στο διάφραγμα. Όταν το διάφραγμα χαμηλώνει, ο λάρυγγας σταθεροποιείται σε ένα ελαφρώς χαμηλότερο σημείο. Η σύσφιξη των κοιλιακών μυών κατά την εκφώνηση είναι σημαντική, σε αντίθεση με την εισπνοή κατά την οποία ο τραγουδιστής θα πρέπει να χαλαρώνει τους κοιλιακούς μύες και τους τέσσερις μεσοπλεύριους μύες.
Πώς βγαίνει ο αέρας από τους πνεύμονες; Υπάρχει μια διαφορά πίεσης ανάμεσα στον αέρα που βρίσκεται μέσα στους πνεύμονες και στον αέρα της ατμόσφαιρας. Ας πάρουμε για παράδειγμα την εικόνα ενός φουσκωμένου μπαλονιού του οποίου το στόμιο κρατάμε με δύο δάχτυλα. Όταν ελευθερώσουμε το στόμιο ο αέρας βγαίνει αμέσως από αυτό. Είναι ανούσιο να πιέσουμε το μπαλόνι για να βγει ο αέρας έξω, ή αντίστοιχα στην περίπτωση του τραγουδιού να συσφίξουμε τους κοιλιακούς μύες εκούσια κατά την έναρξη της εκφώνησης. Εάν οι κοιλιακοί μύες συσφιχθούν είτε κατά την έναρξη της εκφώνησης είτε κατά την διάρκειά αυτής, ο αέρας φτάνει με υπερβολική ταχύτητα και σε υπερβολική ποσότητα στο λάρυγγα, προκαλώντας έτσι απώλεια αέρα και ήχου ή έναν ήχο σκληρό. Επίσης οι φωνητικές χορδές επιβαρύνονται και η διάρκεια της μουσικής φράσης μειώνεται.
Συχνά μιλάμε για το «glottic shock», το οποίο δεν έχει καμία σχέση με την coup de glotte του Garcia. Στην «ευγενή» στάση, όταν οι πνεύμονες είναι άδειοι από αέρα, είναι πολύ εύκολο να επαναλάβουμε την διαδικασία της εισπνοής, χαλαρώνοντας απλώς τους κοιλιακούς μύες και επιτρέποντας έτσι στο διάφραγμα να συσταλεί ξανά τελείως, χωρίς όμως να χάσουμε την ανοιχτή στάση του ανώτερου μέρους του θώρακα. Ο Luciano Pavarotti εξηγούσε ότι « το μεγάλο μυστικό του τραγουδιού είναι να έχει κανείς την υπομονή να αφήσει το διάφραγμα να πέσει ξανά, πριν ξεκινήσει να τραγουδάει την επόμενη φράση.» (Hines, Great Singers on Great Singing, p. 221). Σεβόμενοι αυτή τη συμβουλή θα πρέπει να σιγουρευτούμε ότι ο λάρυγγας έχει σταθεροποιηθεί εκ νέου στη χαμηλή του θέση.
Το τραγούδι, όπως και η ομιλία, είναι στην ουσία εκπνοή με ήχο. Εάν ο ήχος είναι σκληρός, αδύναμος, ακανόνιστος και άνισος σαν να προκαλείται από νευρικούς ή μυϊκούς σπασμούς, και εάν ο λαιμός (χαλαρωμένος κατά την εισπνοή) συσφίγγεται, τότε η όλη διαδικασία δεν είναι ισορροπημένη. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο τραγουδιστής θα πρέπει να εκπαιδεύσει τις ανταγωνιστικές δυνάμεις του διαφράγματος και των κοιλιακών μυών να λειτουργήσουν σε συνεργασία και με αυτό τον τρόπο οι αντίστοιχες αυτές δυνάμεις να ισορροπήσουν. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να δηλώσουμε κατηγορηματικά ότι δεν μπορεί να επιτευχτεί ο ιδανικός ήχος χωρίς την απόλυτη ισορροπία του μηχανισμού αυτού. Η κατάσταση επιβαρύνεται, όταν ο τραγουδιστής, στην προσπάθειά του να επιλύσει τα διάφορα φωνητικά προβλήματα που προκαλούνται, υιοθετεί ασκήσεις για να τεντώσει και να ανεβάσει τo velum (μαλακή υπερώα), να τοποθετήσει τη γλώσσα μπροστά και το σαγόνι πίσω, να κατεβάσει το λάρυγγα και να ανοίξει το φάρυγγα. Βασιζόμενος στην εμπειρία μου ως τραγουδιστής και καθηγητής φωνητικής είμαι βέβαιος ότι είναι προτιμότερο να ασχοληθούμε αρχικά με την σωματική στάση και την αναπνοή. Αυτή είναι άλλωστε και η μέθοδος που χρησιμοποιείται από όλους τους καλούς φωνίατρους. Όπως το όργανο του τραγουδιστή είναι το σώμα του έτσι και η φωνή του είναι η αναπνοή του: Il canto è fiato.
Κατά τη φωνητική εκπαίδευση είναι απαραίτητη η επίτευξη της «ευγενούς» στάσης καθώς και το appoggio, το οποίο είναι ο συντονισμός της διαχείρισης της αναπνοής. Στη συνέχεια, ο τραγουδιστής θα πρέπει να το εξασκήσει με λαρυγγισμούς (vocalises), αρχικώς μόνο στη μεσαία περιοχή και αργότερα στις ακραίες. Από τη στιγμή που η σωματική στάση και η αναπνοή έχουν οριστεί σωστά και ο τραγουδιστής τις κατέχει, ο λάρυγγας και ο φάρυγγας μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά. Με αυτήν την παλιά μέθοδο αποφεύγονται τα διάφορα φωνητικά προβλήματα, τα οποία προκαλούν με τη σειρά τους τόσες πολλές δυσκολίες και αμφιβολίες στους τραγουδιστές.