(Ἐπιλεγμένα ἀποσπάσματα γιὰ τὴν Α´ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο,
ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Ἁγίου Νεκταρίου
«Αἱ οἰκουμενικαὶ σύνοδοι τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ἐκδοθὲν τὸ πρῶτον τὸ 1892)
Ὁ Ἄρειος ἐγεννήθη ἐν Λιβύῃ περὶ τὰ μέσα τῆς γ´ μ.Χ. ἑκατονταετηρίδος, ἐσπούδασε δὲ ἐν Ἀλεξανδρείᾳ καὶ ἐγένετο ὀπαδὸς τοῦ Ὠριγένους, τοῦ Μελετίου καὶ τοῦ προϊσταμένου τῆς Ἀντιοχειανῆς Σχολῆς Λουκιανοῦ τοῦ πρεσβυτέρου. Ἡ εὐρεία αὐτοῦ παιδεία, ἡ φιλοσοφικὴ αὐτοῦ μόρφωσις, καὶ ἡ περὶ τὴν ἐπιστήμην τῶν θείων Γραφῶν δεινότης, κατέστησαν αὐτὸν γνωστότατον, τὸ δὲ ἐμβριθὲς αὐτοῦ σχῆμα, οἱ ὁπωσοῦν ἀγέρωχοι τρόποι, τὸ μεγαλοπρεπὲς ἀνάστημα, καὶ ἡ εὐειδὴς αὐτοῦ ὄψις, ἐνέπνεον πᾶσι τὸν σεβασμὸν καὶ συμπάθειαν. Καὶ κατ᾿ ἀρχὰς μὲν καταλιπὼν τὸν Μελέτιον προεχειρίσθη διάκονος τῆς Ἐκκλησίας Ἀλεξανδρείας ὑπὸ τοῦ Ἐπισκόπου αὐτῆς Πέτρου. Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς δ᾿ αὐτῆς παρουσιάζεται ἡ τοῦ χαρακτῆρος αὐτοῦ ἰσχὺς καὶ ἡ ἐμμονὴ εἰς τὰς πεποιθήσεις του. Εἶτα δέ, ὅταν ὁ Πέτρος Ἀλεξανδρείας ἀπεκήρυξε τοὺς συμμετόχους τοῦ Μελετίου, καὶ δὲν ἀπεδέχετο τὸ βάπτισμα αὐτῶν, ὁ Ἄρειος ἐξανέστη τὸ πρῶτον, μεμφόμενος τὰ γενόμενα καὶ διεμαρτύρετο κατὰ τοῦ μέτρου τούτου τοῦ Ἐπισκόπου του. Καὶ κατ᾿ ἀκολουθίαν τούτου ἀπεπέμφθη ἀπὸ τῆς Ἀλεξανδρείας. Ὅτε δὲ μετὰ ταῦτα τὸν Πέτρον ἀποβιώσαντα διεδέξατο ὁ πραῢς τοὺς τρόπους Ἀχιλλᾶς, ὁ Ἄρειος αἰτήσας συγγνώμην ἐγένετο δεκτὸς ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ καὶ τῷ 312ῳ ἐχειροτονήθη Πρεσβύτερος. Τὸ περὶ τριαδικοῦ Θεοῦ δόγμα τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὅπερ ἀπὸ τῆς αὐτοῦ ἐμφανίσεως ἐσκανδάλισεν Ἰουδαίους καὶ Ἕλληνας, ἀπὸ δὲ τῶν μέσων τοῦ β´ αἰῶνος παρουσίασε τὴν αἵρεσιν τῶν Μοναρχιανῶν καὶ προεκάλεσε πολλὰς ἔριδας, παρέσυρε καὶ τὸ ἀκάθεκτον πνεῦμα τοῦ Ἀρείου, τὸ ὁποῖον δυσφόρως ἔχον πρὸς τὸν ἀνυπέρβλητον τοῦ δόγματος φραγμόν, καὶ ζητοῦν τὴν τοῦ πνεύματος φίλην ἐλευθερίαν τὴν ὑπερπηδώσαν τὰ πάντα καὶ τὰ πάντα ὑποτάσσουσαν τῇ ἰδίᾳ ἐξουσίᾳ, διέσπασε τοῦ δόγματος τὰ δεσμά, ἵνα ἐν τῇ ἐλευθερίᾳ αὐτοῦ εἰσδύσῃ εἰς τὰ βασίλεια τῶν μυστηρίων καὶ ἐρευνήσῃ αὐτὰ καί, εἰ δυνατόν, ψηλαφήσῃ καὶ ὑπαγάγῃ αὐτὰ ὑπὸ τὴν ἰδίαν ἀντίληψιν. Ὁ Ἄρειος μελετήσας καλῶς τὰς θεωρίας τῆς Ἀλεξανδρινῆς καὶ τῆς Ἀντιοχειανῆς Σχολῆς προσέλαβεν ἐξ αὐτῶν τὰ προσφυῆ ταῖς ἀρχαῖς αὐτοῦ καὶ διεμόρφωσεν ἰδίαν θεωρίαν, λαβὼν παρὰ μὲν τοῦ Ὠριγένους τὴν ὑπόταξιν τοῦ λόγου, παρὰ δὲ τοῦ Λουκιανοῦ τὴν ἄρνησιν τῆς Ὁμοουσιότητος. Πρὸς διάδοσιν δὲ τῆς διδασκαλίας αὐτοῦ καὶ ἐπικράτησιν συνέταξε διάφορα ᾄσματα καὶ ποιήματα καὶ διεμοίρασεν αὐτὰ εἰς τὸν λαόν. Καὶ ἡ διδασκαλία αὐτοῦ εὗρε πολλοὺς ὀπαδοὺς παρά τε τῷ Κλήρῳ καὶ τῷ λαῷ, ἐξ ὧν οἱ μὲν ἠσπάζοντο αὐτὴν ὡς ὀρθήν, οἱ δὲ ἐθεώρουν αὐτὴν ὡς ἀκίνδυνον.
Μεταξὺ τῶν περὶ τὸν Ἀλεξανδρείας Ἐπίσκοπον Κληρικῶν ηὔξανε καὶ ἐκραταιοῦτο νέος τις Διάκονος, μικρὸς μὲν τὸ δέμας καὶ εὐτελὴς τὸ ἀνάστημα, ἀλλὰ περιλαμβάνων ἐντὸς σώματος μικροῦ καὶ ἀσθενοῦς ψυχὴν φλογεράν, αἱ λαμπηδόνες τῆς ὁποίας ἐξήστραπτον ἀπὸ τῶν ὀμμάτων αὐτοῦ. Ὁ εἰκοσιετὴς οὗτος νέος ὁ μέλλων νὰ πληρώσῃ τὴν Χριστιανικὴν Οἰκουμένην διὰ τῶν ἀρετῶν αὐτοῦ τῶν σπανίων ἦν ὁ Ἀθανάσιος. Νοῦς βαθύς, λογικὴ ἰσχυρά, ἐπιστήμη εὐρεῖα, ἀνθηρὸν ὕφος λόγου, καὶ τέχνη ῥητορικὴ ἀπαράμιλλος περιεκόσμουν αὐτὸν καὶ κατέστησαν κρατερὸν μαχητὴν κατὰ τὴν προκειμένην σπουδαίαν ἔριν. Ὁ Ἀθανάσιος κεκτημένος ὀξύνειαν θαυμαστὴν πρακτικώτατον πνεῦμα, εὐφράδειαν ἀξιόζηλον, καὶ τόλμην ἀκάθεκτον, ἐκ πρώτης ἀρχῆς ἐνόησε περὶ τίνος ἐπρόκειτο καὶ εὐθὺς κατενόησε τὸ βάραθρον, εἰς ὃ διεκινδύνευεν ἡ Πίστις ἡμῶν νὰ πέση. Ὁ Ἀθανάσιος βλέπων τὸ ἀσταθὲς τοῦ χαρακτῆρος τοῦ ἀντιπάλου του, τὸ εὐμετάβολον καὶ παλίμβουλον, ἐπείσθη ὅτι ὁ Ἄρειος εἴτε μὴ τολμῶν νὰ ἐξηγήσῃ σαφῶς, εἴτε μὴ ἔχων τὴν συνείδησιν τοῦ τελικοῦ συμπεράσματος τῶν συλλογισμῶν αὐτοῦ, ἔτεινεν ὅμως εἰς τὸ ν᾿ ἀρνηθῇ τὴν θείαν τοῦ Σωτῆρος φύσιν καὶ καταβιβάσῃ τὸ κήρυγμά του εἰς τὴν τάξιν ἀνθρωπίνου δόγματος, παραδίδων αὐτὸ ἀπογεγυμνωμένον τῆς πανοπλίας τῆς θείας ἀποκαλύψεως εἰς τὰς προσβολὰς τοῦ φιλοσοφικοῦ πνεύματος. Διὸ ὥρμησεν ἐπὶ τὸν ἀγῶνα μετὰ πολλῆς πεποιθήσεως καὶ ἐξῆλθεν ἀπ᾿ αὐτοῦ ἐπὶ τέλους νικητὴς ἐν θριάμβῳ, ἀφιερώσας ὁλόκληρον τὴν ζωὴν αὐτοῦ καὶ ὅλας αὐτοῦ τὰς πνευματικὰς καὶ σωματικὰς δυνάμεις εἰς τὴν ἄμυναν τοῦ ἐνσαρκωθέντος Λόγου μετὰ τοιούτου ἀτρομήτου θάῤῥους, ὥστε δικαίως ἐπεκλήθη κατόπιν «Μέγας, στῦλος καὶ ὑποστηρικτὴς τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας».
Ἡ Θεία Πρόνοια ἐν τῇ μερίμνῃ αὐτῆς ὑπὲρ τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας εἶχεν ἐμπιστευθῇ τὰ σκῆπτρα τοῦ ἀχανοῦς τότε Ῥωμαικοῦ Κράτους εἰς τὸν ἀληθῶς Μέγαν καὶ Ἰσαπόστολον Κωνσταντῖνον ὅπως σώσῃ ἀπὸ τοῦ σάλου τὸ κλυδωνιζόμενον σκάφος τῆς Ἐκκλησίας. Οὗτος δυσφορῶν ἐπὶ τῷ ἐπαπειλουμένῳ τῇ Ἐκκλησίᾳ σχίσματι ἀπέστειλεν εἰς Ἀλεξάνδρειαν πρῶτον ἐπιστολὴν πρός τε Ἀλέξανδρον τὸν Ἐπίσκοπον καὶ πρὸς τὸν Ἄρειον παραινῶν αὐτοὺς νὰ καταθέσωσι τὰ ὅπλα τῆς συζητήσεως καὶ συνδιαλλαγέντες νὰ ἐπανορθώσωσι τὴν εἰρήνην τῆς Ἐκκλησίας. Ἀλλ᾿ ἡ φωνὴ τῆς συνέσεως καὶ τῆς μετριοπαθείας τοῦ Βασιλέως ἐπέπρωτο νὰ μὴ εἰσακουσθῇ. Διότι ὁ κομιστὴς τῆς εἰρηνοποιοῦ ταύτης ἐπιστολῆς Ἐπίσκοπος Κορδούβης ἅμα ἐλθὼν εἰς Ἀλεξάνδρειαν, συνετάχθη μετὰ τοῦ Ἐπισκόπου Ἀλεξάνδρου καὶ κατεδίκασε τὸν Ἄρειον. Ὁ δὲ Ἄρειος ἔγραψε πρὸς τὸν Βασιλέα ἐπιστολὴν ὁπωσοῦν αὐθάδη, παραπονούμενος ὅτι τοῦ ἐπεβλήθη ὑπὸ τῶν εἰρημένων ἀργία (Εὐσεβ. βίον Κωντ. 2, 64.-καὶ Σωκρ. 1, 5.). Ὁ Κωνσταντῖνος ὡς πρὸς τὴν οὐσίαν τοῦ ζητήματος δὲν εἶχε σχηματίσει ἰδίαν γνώμην καὶ πεποίθησιν κατ᾿ ἀρχὰς δὲ μάλιστα ἐπεδείξατο ἀδιαφορίαν τινὰ σχεδὸν θίγουσαν τὰ ὅρια τῆς περιφρονήσεως, ὡς ἐξάγεται ἐκ τῆς εἰρημένης ἐπιστολῆς αὐτοῦ. Ἐκ τούτου δὲ εὐλόγως δυναταί τις νὰ συμπεράνῃ ὅτι ὁ Κωνσταντῖνος διδοὺς μᾶλλον εὐήκοον οὖς εἰς τὰς περὶ τῶν δοξασιῶν τοῦ Ἀρείου πληροφορίας τοῦ Παμφίλου Εὐσεβίου, ὅστις ἣν πιστὸς αὐτοῦ φίλος καὶ φίλα φρονῶν τῷ Ἀρείῳ, θεωρῶν τὴν αἵρεσιν τοῦ τελευταίου ἀσήμαντον, δὲν ἐννόησεν ἐξ ἀρχῆς τὸν κίνδυνον, ὃν διέτρεχεν ἡ Πίστις ἐκ τῶν ἐπιβούλων δοξασιῶν τοῦ Ἀρείου. Τῆς ἀπάτης ὅμως αὐτῆς ταχέως ἐξῆλθεν ὁ Κωνσταντῖνος εὐθύς, ἀφοῦ ἐπανῆλθεν εἰς Κωνσταντινούπολιν ἐξ Ἀλεξανδρείας ὁ Ὅσιος Κορδούβης ἄπρακτος καὶ συγχρόνως, ἀφοῦ ἔμαθεν ὅτι ἐν Ἀλεξανδρείᾳ συνέβαινον ταραχαί, καθ᾿ ἃς οἱ ὄχλoι οὐδὲ τὰς εἰκόνας αὐτοῦ ἐσεβάσθησαν. Ὀργισθεὶς λοιπὸν ἐπὶ τούτοις ἰδίως κατὰ τῶν περὶ τὸν Ἄρειον ἐξαπέστειλε νέους ἐπιτρόπους εἰς Ἀλεξάνδρειαν κομίζοντας ἐπιστολὴν πρὸς τοὺς αἱρετικοὺς αὐτοὺς ἀπειλητικωτάτην, δι᾿ ἧς προσεκάλει τὸν Ἄρειον νὰ προσέλθῃ καὶ νὰ ἐξηγήσῃ ἐνώπιον αὐτοῦ ὅπερ ἐπρέσβευε δόγμα. Ὁ Ἄρειος παρέστη ἀληθῶς πρὸ τοῦ Βασιλέως, ἀλλ᾿ ἐν τῇ συζητήσει, ἣν ἐπεχείρησε, τοσοῦτον περιέπλεξε τὸ πνεῦμα τοῦ Κωνσταντίνου τὸ περὶ τὰς τοιαύτας λεπτολογίας ἀνεπιτήδειον, ὥστε ἐνέβαλε τὸν ἡγεμόνα εἰς πλείστας ὅσας ἀμφιβολίας. Καὶ ἐν τούτοις ἐξηκολούθει ἡ διχόνοια καὶ ἡ ταραχὴ τῶν πνευμάτων, οὐδὲ ἐφαίνετο τρόπος θεραπείας, ἕως ὁ Βασιλεὺς ἐν τῇ συνήθει αὐτοῦ μεγαλοφυίᾳ ἐπενόησε τὸ πρακτέον κατὰ τὴν προκειμένην δυσχέρειαν καὶ συνεκάλεσεν ἐν Νικαίᾳ τῆς Βιθυνίας τοὺς πανταχοῦ Ἱεράρχας τῆς Χριστιανοσύνης εἰς Οἰκουμενικὴν Σύνοδον, ὅπως ἐξετάσασα τὴν τοῦ Ἀρείου διδασκαλίαν λύσῃ ὁριστικῶς τὴν μεγάλην ταύτην διαφορὰν καὶ ἀποδώσῃ τῇ Ἐκκλησίᾳ τὴν ποθουμένην εἰρήνην.
Καὶ ἀληθῶς ἡ ῥύθμισις καὶ ἐξασφάλισις τοῦ Χριστιανικοῦ δόγματος ἦν ζήτημα ζωῆς καὶ θανάτου διὰ τὸν τότε κόσμον, ἀπὸ δὲ τῆς διαῤῥυθμίσεως ταύτης ἐξηρτάτο ἡ γενικὴ τοῦ κόσμου ἠθικὴ ἀνακαίνισις. Διὸ προσκληθέντες συνῆλθον ἐν Νικαίᾳ 318 Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας περὶ τὰ μέσα Ἰουνίου τοῦ 325 μ.Χ. καὶ συνεκρότησαν τὴν Α´ ἐκκλησιαστικὴν Οἰκουμενικὴν Σύνοδον. Τούτων δὲ προΐσταντo Ἀλέξανδρος o Κωνσταντινουπόλεως, ὁ γηραιὸς Ἀλέξανδρος ὁ Ἀλεξανδρείας ὑπὸ τοῦ νεαροῦ αὐτοῦ Συμβούλου καὶ Διακόνου δορυφορούμενος, τοῦ Μ. Ἀθανασίου. Τὸν δὲ Πάπαν Ῥώμης Σίλβεστρον καὶ τὸν διάδοχον αὐτοῦ Ἰούλιον ἀντεπροσώπευσαν οἱ παρ᾿ αὐτοῦ ἀποσταλέντες πληρεξούσιοι, ὁ Ὅσιος Κορδούβης Ἐπίσκοπος τῆς Ἰσπανίας καὶ δύω πρεσβύτεροι, οἱ Βικέντιος καὶ Βίτων. Παρ᾿ αὐτοῖς δὲ παρέστησαν οἱ Παφνούτιος, Σπυρίδων, Νικόλαος, Ἰάκωβος, Μάξιμος καὶ ἄλλοι κεκοσμημένοι πάντες δι᾿ ἀποστολικῶν χαρισμάτων. Οὐχ ἧττον πρὸς τούτοις παρίστατο καὶ πλῆθος ἄλλο Κληρικῶν, Πρεσβυτέρων καὶ Διακόνων. Κατὰ τὴν πρώτην αὐτῶν ἐπίσημον συνεδρίαν τὴν γενομένην τὴν 5ην ἢ 6ην Ἰουλίου ὁ Βασιλεὺς Κωνσταντῖνος ἐξεφώνησε τὸν ἐναρκτήριον λόγον ἐν τῇ λατινικῇ γλώσσῃ μεθερμηνευόμενον αὐτοστιγμεὶ εἰς τὴν ἑλληνικήν, δι᾿ οὗ ἔλεγεν ὅτι ὁ τῆς ἱερᾶς ταύτης θρησκείας νόμος ἐκ τῶν κόλπων τῆς Ἀνατολῆς προέκυψεν, ἀποκαλῶν τοὺς λειτουργοὺς αὐτῆς ἀρχηγοὺς τῆς τῶν ἐθνῶν σωτηρίας. Εἶτα δὲ κατὰ σειρὰν καὶ ἐν τάξει ἐξετέθησαν ὑπὸ τοῦ Ἀρείου καὶ τῶν αὐτοῦ ὀπαδῶν αἱ γνῶμαι καὶ δοξασίαι, ἀλλὰ γενναίως καὶ λογικῶς ἐπολεμήθησαν αὗται ὑπὸ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας.
Ἵνα κατανοηθῇ δὲ ἡ σπουδαιότης αὐτῆς τῆς Συνόδου, πρέπει νὰ ἐκτεθῇ ἐνταῦθα διὰ βραχέων ὁ φιλοσοφικὸς ὀργασμὸς τῶν πνευμάτων τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ὅστις ἔτεινε νὰ καθυποτάξῃ τὸ δόγμα εἰς τὴν γνῶσιν, ἥτις ἐζήτει τρόπον τινὰ νὰ ἅψηται τῇ χειρὶ καί, εἰ δυνατὸν ψηλαφήσῃ πᾶν ὅ,τι ὁ Χριστιανισμὸς παρέδιδεν ὡς μυστήριον καὶ ὡς δόγμα πίστεως. Τὸν Χριστιανισμὸν ἀναφανέντα σκάνδαλον μὲν τοῖς Ἰουδαίοις, μωρίαν δὲ τοῖς Ἕλλησιν, ἐζήτουν ἀμφότεροι, Ἰουδαῖοί τε καὶ Ἕλληνες, διὰ τῶν φιλοσοφικῶν χωνευτηρίων νὰ ἀναδείξωσιν ἀπὸ θρησκείαν ἐξ ἀποκαλύψεως, σύστημά τι φιλοσοφικὸν μᾶλλον ἱκανοποιοῦν τὰς ἀπαιτήσεις τῆς ὑπερηφάνου τοῦ ἀνθρώπου φιλοσοφίας, ἢ ἐπαναπαῦον τὸ θρησκευτικὸν αἴσθημα τοῦ ἀνθρώπου. Οἱ φιλόσoφοι περιφρoνήσαντες τὰς ἀπαιτήσεις τῆς καρδίας τῆς τερπομένης ἐν τῷ μυστηρίῳ τῆς θρησκείας ἐζήτουν νὰ ἱκανοποιήσωσι τὸν νοῦν δι᾿ ἀπολύτου τρόπoυ, ὑποτάσσοντες αὐτῷ πᾶσαν ἀλήθειαν. Ἀλλ᾿ ἠγνόουν ὅτι ὑπάρχουσι καὶ ἀλήθειαι, ἀνώτεραι, τῆς νοητικῆς ἡμῶν ἀντιλήψεως, μὴ γινόμεναι καταληπταὶ ὑπὸ τοῦ πεπερασμένου νοὸς τοῦ ἀνθρώπου, ἥτις λαμβάνει γνῶσιν αὐτῶν, πείθεται δὲ περὶ τῆς πραγματικότητος αὐτῶν, καὶ μαρτυρεῖ περὶ τῆς ὑπερφυσικῆς ὑπάρξεως αὐτῶν. Ἠγνόουν ὅτι ὁ ἄνθρωπος δὲν ἐγεννήθη, ἵνα ἀποβῇ μόνον φιλόσοφος, ἀλλὰ καὶ ὂν θρησκευτικόν. Καίτοι φιλοσοφοῦντες ἐδείκνυντο τὸ ἀφιλοσόφως πρὸς τὸν ἄνθρωπον ἔχοντες, διότι ὁ ἄνθρωπος δὲν εἶναι μόνον νοῦς, ἀλλὰ καὶ καρδία, αἱ δυνάμεις τῶν δύο τούτων κέντρων ἀμοιβαίως βοηθούμεναι ἀναδεικνύουσι τὸν ἄνθρωπον τέλειον καὶ διδάσκουσιν αὐτῷ ὅσα οὐδέποτε διὰ μέσου τοῦ νοὸς νὰ διδαχθῇ ἠδύνατο. Ἐὰν ὁ νοῦς εἶναι ὁ διδάσκαλος τοῦ φυσικοῦ κόσμου, ἡ καρδία εἶναι διδάσκαλος τοῦ ὑπερφυσικοῦ κόσμου, τοῦ ὁποίου ἴσως καθ᾿ ὁμοίωσιν ἐγένετο ὁ αἰσθητὸς κόσμος, οὕτινος τότε μανθάνομεν τὰ καθ᾿ ἕκαστα ἀκριβῶς, ὅταν διὰ τῆς καρδίας διδαχθῶμεν τὰ τοῦ ὑπερφυσικοῦ κόσμου, φιλόσοφος ἄνευ καρδίας, ἤτοι ἄνευ θρησκευτικοῦ αἰσθήματος, εἶναι ἀφιλοσόφητος διότι δὲν εἶδε τὸ καθ᾿ ὅλου, ἀλλὰ τὸ κατὰ μέρος. Ἐνόσω δὲ δὲν ἀναχθῇ εἰς τὸ καθ᾿ ὅλου, ἤτοι εἰς τὴν καθ᾿ ὅλου περὶ τοῦ κόσμου ἔννοιαν, ἐν ᾗ περιέχεται ὅ τε αἰσθητὸς καὶ ὁ ὑπὲρ αἴσθησιν κόσμος (διότι ὁ κατ᾿ αἴσθησιν κόσμος εἶναι τὸ κατὰ μέρος), οὐδέποτε θέλει φθάσει εἰς τὸ καθ᾿ ὅλου ἄνευ θρησκευτικοῦ αἰσθήματος διδάσκοντος τὴν ἐν τῷ ὑπερφυσικῷ κόσμῳ ὕπαρξιν τοῦ καθ᾿ ὅλου. Ὑπὸ τὴν μίαν ταύτην ὄψιν ἐξήτασεν ἀνέκαθεν τὸν χριστιανισμὸν ὅ τε Ἰουδαϊσμὸς καὶ ἡ Ἑλληνικὴ φιλοσοφία. Ὁ Ἰουδαϊσμὸς καὶ ἡ Ἑλληνικὴ φιλοσοφία συναντηθέντα ἐν Αἰγύπτῳ ἐν κοινῶ σταδίῳ καὶ ἐπωφεληθέντα ἀλλῆλα ἐμόρφωσαν διαφόρους θεωρίας καὶ φιλοσοφικὰ συστήματα. Ἡ Ἀλεξάνδρεια ἐν μεταιχμίῳ τριῶν Ἠπείρων, Εὐρώπης, Ἀσίας καὶ Ἀφρικῆς κτισθεῖσα ἐν τῷ κέντρῳ οὕτως εἰπεῖν τοῦ ἀρχαίου κόσμου, ὑπῆρξεν ἡ ἑστία ζώσης τῶν ἰδεῶν ἐπικοινωνίας καὶ τὸ γόνιμον ἔδαφος νέων συστημάτων. Ἡ Πυθαγόρειος φιλοσοφία, ἡ πρὸ ἱκανῶν χρόνων ἐν ταῖς δὲ τοῖς τῶν ἐκλιπόντων φιλοσοφικῶν συστημάτων ἐγγραφεῖσα, ἀνεφάνη μετὰ τὰς ἀρχὰς τῆς τελευταίας πρὸ Χριστοῦ ἑκατονταετηρίδος ὑπὸ τὴν μορφὴν τῆς Νεοπυθαγορείου φιλοσοφίας. Οἱ ἐν Ἀλεξανδρείᾳ Ἰουδαῖοι φρονοῦντες ὅτι διὰ τῆς μελέτης τῆς Ἑλληνικῆς φιλοσοφίας ἐνεβάθυνον πλειότερον εἰς τὴν μυστηριώδη τοῦ Μωυσέως σοφίαν, ἐπεδόθησαν εἰς αὐτήν, παρήγαγε δὲ ἡ ἐπίδοσις αὕτη τοιαύτην τινὰ πνευματικὴν κίνησιν, ἣν συνήθως Ἀλεξανδρινὴν θεοσοφίαν καλοῦσι, καὶ ἧς ὁ χαρακτὴρ συνίστατο εἰς σύγκρασίν τινα Μωσαϊκῆς θεολογίας καὶ Ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, ἰδία δὲ Πλατωνικῶν καὶ Στωικῶν ἰδεῶν τοῦτο δείκνυται, προδήλως ἐν τῷ ὠριμωτάτῳ τῆς Ἀλεξανδρινῆς θεοσοφίας προϊόντι, τῷ τοῦ Φίλωνος συγγράμματι, εἰς οὗ τὴν μόρφωσιν συνετέλεσεν ἐξ ἴσου ἡ τε Μωσαϊκὴ θεολογία καὶ ἡ Ἑλληνικὴ φιλοσοφία. Τὰ φιλοσοφικὰ συστήματα τοῦ Πλάτωνος, τοῦ Ἀριστοτέλους, καὶ τὸ τῆς Στοᾶς, εὑρόντα ἐν Ἀλεξανδρείᾳ διαπύρους θιασῶτας, ἐμβριθῶς ἠρευνῶντο τὸ φιλοσοφικὸν πνεῦμα μὴ δυνάμενον νὰ ἀναπαυθῇ ἐν τῇ ἀποδοχῇ τῆς διδασκαλίας τοῦ Μονοθεϊσμοῦ, τοῦ ἀπολύτως ὑπερβατικῶς πρὸς τὸν κόσμον εὑρισκομένου καὶ ἐν οὐδεμιᾷ σχέσει πρὸς τὸν κόσμον ἐρχομένου, μηδ᾿ ἐν τῇ Πανθεϊστικῇ θεωρίᾳ, καθ᾿ ἣν τὸ θεῖον ἀπόλλυται ἐν τῇ φύσει, καὶ τεῖνον μεσαίαν τινὰ νὰ ἀνακαλύψῃ ἀρχὴν συμβιβάζουσαν ἑκατέρωθεν τὴν ἀλήθειαν, εὑρίσκετο ἐν ζωηρῷ φιλοσοφικῷ ὀργασμῷ. Ἐν τῷ χρόνῳ τούτῳ ἐνεφανίσθη ὁ χριστιανισμὸς ἐπαγγελλόμενος τὴν πλήρη τῶν ἀπαιτήσεων ἱκανοποίησιν. Οἱ ὀπαδοὶ τῶν διαφόρων συστημάτων εὑρόντες ἐν αὐτῷ τὸν σύνδεσμον τῶν μονομερῶν ἀληθειῶν τῶν ἔν τε τῷ Ἰουδαϊσμῷ καὶ Ἐθνισμῷ εὑρισκομένων προσωκειώθησαν αὐτόν. Ἐπειδὴ ὅμως ὁ χριστιανισμὸς εἶναι σοφία ἐξ ἀποκαλύψεως, δὲν ἀποβαίνει δὲ καταληπτὴ καθ᾿ ὅλου τοῖς μέτρῳ φιλοσοφικῶς μετροῦσιν αὐτήν, διὰ τοῦτο δὲν ἐγίνετο ἀσπαστὸς καθ᾿ ὅλου, ἀλλὰ κατὰ μέρος. Ἐπειδὴ ὅμως τὸ μέρος δὲν ἠδύνατο νὰ ἱκανοποιήσῃ τὰς ἀπαιτήσεις τοῦ φιλοσοφικοῦ νοός, οὗτος ἐμόρφου ἴδιον σύστημα, ἐν ᾧ ἐφρόνει ὅτι εὑρίσκετο ἡ ὅλη ἀλήθεια. Τὸ σύστημα τοῦτο ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας ἀποδοκιμαζόμενον ἐκαλεῖτο αἵρεσις τοιούτῳ τρόπῳ ἐμoρφώθησαν αἱ διάφοροι αἱρέσεις, αἵτινες οὐδὲν ἄλλο ἦσαν ἡ φιλοσοφικὰ συστήματα φέροντα ἀντὶ τοῦ φιλοσoφικoῦ τρίβωνος τὴν χριστιανικὴν ἁλουργίδα. Ὁ χριστιανικὸς αὐτῶν χαρακτὴρ ἣν ἁπλῶς ἡ ἐξωτερικὴ αὐτῶν χροιὰ οὐσιαστικῶς ὅμως ἦσαν καθαρὰ προϊόντα τῆς Νεοπλατωνικῆς φιλοσοφίας. Ἡ ἀνάπτυξις τῆς διδασκαλίας τοῦ Ἀρείου ἱκανῶς ἀπέδειξε τὸν φιλοσοφικὸν χαρακτῆρα τῆς διδασκαλίας των. Ἡ χριστιανικὴ ἄρα διδασκαλία, φανεῖσα ἐν ἐποχῇ πλήρει φιλοσοφικῆς ζωῆς καὶ πνευματικοῦ ὀργασμοῦ καὶ ὑφ᾿ ἁπάντων πολεμουμένη, ἐξ ἅπαντος τελείως θὰ διεστρέφετo καὶ θὰ ἠλλοιοῦτο, ἐὰν μὴ εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς θεῖαι καὶ ἱεραὶ συνεκροτοῦντο Σύνοδοι καὶ τὰς ἐτεροδιδασκαλίας ἀποτελεσματικῶς μὴ ἀπέκλειον τῆς ὀρθοδόξου διδασκαλίας τῆς Ἐκκλησίας, καὶ Σύμβολα, καὶ Δόγματα, καὶ Κανόνας, καὶ Διατάξεις μὴ συνέταττον πρὸς φρούρησιν καὶ διατήρησιν τῆς καθαρότητος καὶ ἁγιότητος αὐτῆς.
Ὁ Ἄρειος δογματίσας, ὡς ἀνωτέρω ἐῤῥήθη, ὅτι ὁ υἱὸς καὶ λόγος τοῦ Θεοῦ εἶναι μὲν πρὸ παντὸς χρόνου, ἀλλ᾿ οὐχὶ καὶ ὑπάρχων, «ἦν ὅτε οὐκ ἦν» καὶ ὅτι δὲν ἐγεννήθη ἐκ τοῦ πατρός, ἀλλὰ θελήματι τοῦ πατρὸς ἐκ τοῦ μηδενὸς ἐκτίσθη καὶ ἑπομένως ἧτο κτίσμα ἐξ οὐκ ὄντων ὅτι ὁ Θεὸς δὲν ἧτο πάντοτε πατήρ, οὐδ᾿ ὁ υἱὸς ὑπῆρχε πρὶν γεννηθῇ, δηλ. κτισθῇ, ἀλλ᾿ οὐδὲ ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ πατρὸς ἀλλὰ ξένος αὐτοῦ κατ᾿ οὐσίαν, καὶ ἑπομένως οὐδὲ Θεὸς ἀληθινός, ἀλλὰ μετοχὴ θεοποιηθείς, ἀνέπτυξε τὸ φιλοσοφικὸν του σύστημα, ἤτοι τὴν αἵρεσίν του, δι᾿ οὗ φρονεῖ ὅτι συμβιβάζει τὴν Μοναρχίαν καὶ Μονοθείΐαν πρὸς τὴν περὶ Τριαδικοῦ Θεοῦ τοῦ Χριστιανισμοῦ διδασκαλίαν.
Ὁ κατὰ τοῦ Ἀρειανισμοῦ ἀγὼν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ἐγένετο λίαν σφοδρὸς διότι ἡ περὶ Θεοῦ ἔννoια αὐτοῦ δὲν εἶχεν ἁπλῶς Ἰουδαϊκὸν χαρακτῆρα, ἀλλ᾿ ἧτο ἀνάμιξις Ἰουδαϊκῶν καὶ Ἐθνικῶν στοιχείων, καὶ κατὰ τοῦτο ὁ Ἀρειανισμὸς ἀπέβαινε λίαν ἐπικίνδυνος. Ἀντὶ τῆς ὑψηλοτέρας ἑνότητος, ἥτις συνάπτει ἐν ἑαυτῇ τὸ ἐν ταῖς πρὸ Χριστοῦ θρησκείαις περιεχόμενον ἀληθές, ὁ Ἀρειανισμὸς ἔθετο φαινομένην τινὰ ἑνότητα συνάπτουσαν τὸ ἐν τῷ Ἰουδαϊσμῷ καὶ Ἐθνισμῷ ψευδὲς καὶ ἀποκλείουσαν τὸ ἐν αὐταῖς ἀληθές. Τὸ μὲν ἐν τῷ Ἰουδαϊσμῷ ἀληθὲς εἶναι ἡ μεταξὺ Θεοῦ καὶ κόσμου διαφoρὰ τὸ δὲ ἐν τῷ Ἐθνισμῷ ἀληθὲς εἶναι ἡ ἐσωτερικὴ ἑνότης μεταξὺ θεότητος καὶ ἀνθρωπότητος. Τὰς ἀληθείας ταύτας ἀμφοτέρας περιέχει ἡ ὀρθόδοξος χριστιανικὴ Πίστις. Τὸ ἐν τῷ Ἰουδαϊσμῷ ψευδὲς εἶναι ὁ χωρισμὸς μεταξὺ Θεοῦ καὶ κόσμου, τὸ δὲ ἐν τῷ Ἐθνισμῷ ἡ ἀνάμιξις θεότητος καὶ ἀνθρωπότητος. Ὁ Ἀρειανισμὸς ἀποκλείσας τὸ ἐν ἀμφοτέροις ἀληθὲς ἀπεδέξατο μόνον τὸ ἐν ἀμφοτέροις ψευδὲς διότι ἀποδεχόμενος παρὰ τοῦ Ἐθνισμοῦ τὴν ἀνάμιξιν θεότητος καὶ ἀνθρωπότητος ἀποδίδει εἰς τὴν κτίσιν, εἰς ἣν κατατάσσει καὶ τὸν Υἱόν, ὃν θεωρεῖ ὡς κτίσμα, θείαν ἰδιότητα καὶ καθιστᾷ δημιουργὸν τοῦ κόσμου καὶ ἀντικείμενον θείας προσκυνήσεως, παρὰ δὲ τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ ἀποδεχόμενος τὸν χωρισμὸν μεταξὺ Θεοῦ καὶ κόσμου, ἤτοι τὸν Δυϊσμόν, θεωρεῖ τὴν γέννησιν τοῦ κόσμου ὡς ὅλως τυχαίαν καὶ οὕτω ἡ μεταξὺ Θεοῦ καὶ κόσμου σχέσις στηρίζεται ἐπὶ αὐθαιρέτου λόγου.
Τοιαύτη ἣν ἡ διδασκαλία τοῦ Ἀρείου, ἣν ὤφειλoν νὰ καταπολεμήσουν οἱ ὀπαδοὶ τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, καὶ τοιοῦτος ὁ λόγος τῆς συγκροτήσεως τῆς πρώτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Ὁποία δὲ ἡ διδασκαλία τῶν Πατέρων καὶ πόσον σοφῶς συνδυάζει τὰς δύο ἀληθείας τὰς ἔν τε τῷ Ἰουδαϊσμῷ καὶ τῷ Ἐθνισμῷ ταύτην ἐκθέτομεν ἐν τοῖς ἐφεξῆς. Εἰς τὴν ἀνάμιξιν τῶν ἐκ τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καὶ τοῦ Ἐθνισμοῦ εἰλημμένων στοιχείων τοῦ ψεύδους, ἣν παριστᾷ ὁ Ἀρειανισμός, ἔπρεπε νὰ ἀντιταχθῇ ἡ γνησία περὶ Θεοῦ χριστιανικὴ ἔννοια, ἥτις εἶναι ἡ ἀληθὴς ὑψηλοτέρα ἑνότης τῶν ἐν τῷ Ἰουδαϊσμῷ καὶ τῷ Ἐθνισμῷ περιεχομένων στοιχείων τῆς ἀληθείας. Τὴν γνησίαν ταύτην περὶ Θεοῦ ἔννοιαν τῆς Χριστιανικῆς θρησκείας ἀνέπτυξε κατὰ τοῦ Ἀρειανισμοῦ πρῶτος ὁ Ἀθανάσιος, ἔπειτα δὲ καὶ ἄλλοι ἐπίσημοι Πατέρες, ἰδίως ὁ Ναζιανζηνὸς Γρηγόριος. Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὑπερενίκησαν τὴν πανθεϊστικὴν καὶ διϊστικὴν ἀρχὴν ἀναχθέντες εἰς ἐσωτερικὰς ἐν τῷ Θεῷ διακρίσεις. Ὁ Ἀθανάσιος ὁρμᾶται ἐκ τῆς ἀρχῆς ὅτι ὁ Θεός, ὡς Θεὸς ζῶν, θέλει νὰ ἀποκαλύπτη ἑαυτὸν ἐν ὅλῃ τῇ δόξῃ αὐτοῦ. Ὁ δὲ ἄνθρωπος χρῄζει τοῦ Θεοῦ καὶ εἶναι ἐπιδεκτικὸς αὐτοῦ ὁ ἀνθρώπινος λόγος ἔχει πόθον πρὸς τὸν ἀρχέτυπον λόγον, πρὸς κοινωνίαν μετὰ τοῦ Θεοῦ καὶ πρὸς γνῶσιν τῆς οὐσίας αὐτοῦ, δυνάμεθα δὲ νὰ ἔχωμεν ἄμεσον κοινωνίαν πρὸς αὐτόν, ἐὰν ὁ Θεὸς θέλῃ νὰ ἔχῃ κοινωνίαν πρὸς ἡμᾶς. Ἐν τῷ Χριστῷ καὶ Ἁγίῳ Πνεύματι περιέχεται ἡ πλήρης ἀποκάλυψις τῆς ἀληθείας καὶ ἡ πλήρης αὐτομετάδοσις τοῦ Θεοῦ ἵνα δὲ ὁ Χριστὸς εἶναι πλήρης ἀποκαλύψεως τῆς ἀληθείας, ἀνάγκη νὰ εἶναι ὁ ἐν τῷ Χριστῷ ἐνανθρωπήσας Λόγος τῆς αὐτῆς οὐσίας πρὸς τὸν Θεὸν ἐπίσης τέλειος ὡς ὁ Πατὴρ διότι ἄλλως δὲν ἤθελεν εἶναι ἀποκεκαλυμμένη ἡ πλήρης ἀλήθεια, καθ᾿ ὅσον ὁ ἀποκαλύπτων δὲν ἤθελε περιέχει ὅλην τὴν ἀλήθειαν τὸ δὲ Ἅγιον Πνεῦμα δὲν ἤθελε προσάγει ἡμᾶς πρὸς τὸν Θεόν, ἂν δὲν ἧτο Θεός, διότι οὐχὶ μετά τινος κτίσματος ἢ περιωρισμένου ὄντος πρέπει νὰ συναφθῶμεν, ἀλλ᾿ ἀμέσως μετ᾿ αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ. Ὁ Ἀθανάσιος καὶ οἱ μετ᾿ αὐτὸν ἐπίσημοι Πατέρες τῆς τετάρτης 100ρίδος ἀποδέχονται ὅτι ὁ Θεὸς πρέπει ἀναγκαίως νὰ εἶναι ἐν ἑαυτῷ ζῶν, ὅπως δυνηθῇ νὰ προέλθῃ ἐξ αὐτοῦ ὁκόσμος. Ὅθεν κατ᾿ αὐτοὺς ψευδὴς εἶναι ἐκείνη ἡ περὶ Θεοῦ ἔννοια, καθ᾿ ἣν οὗτος εἶναι ὑπερβατικὸν μόνον ὄν, διότι κατ᾿ αὐτοὺς ὁ Θεὸς εἶναι ἀΐδιος ζωὴ καὶ κίνησις. Ἀλλ᾿ ἵνα εἶναι ὁ Θεὸς ἀΐδιος ζωὴ καὶ κίνησις, πρέπει νὰ ἔχῃ ἐσωτερικὰς διακρίσεις ἐν ἑαυτῷ ἄνευ δὲ ἐσωτερικῶν διακρίσεων ὁ Θεός, κατὰ τὸν Ἅγιον Ἀθανάσιον δὲν ἤθελε δύνασθαι οὐδ᾿ ἐξ ἑαυτοῦ ἔχει ὕπαρξιν. Κατ᾿ αὐτὸν ἡ θεία πηγὴ οὐδέποτε εἶναι ξηρά, εἰς δὲ τὸ φῶς αὐτοῦ οὐδέποτε ἐλλείπει ἡ λάμψις αὐτοῦ, ὁ δὲ Θεὸς δὲν εἶναι ἄγονος καὶ ἄνευ παραγωγῆς ἐν ἑαυτῷ, διότι ἄλλως ἔπρεπεν ἐξ ἀνάγκης νὰ εἶναι καὶ ἀνενέργητος, καὶ οὐδὲν ἤθελε δυνηθῇ νὰ δημιουργήσῃ. Ἐπειδὴ δὲ ὁ Θεὸς ἐν ἑαυτῷ εἶναι παραγωγικὴ ζωή, εἶναι καὶ δημιουργικὸς ἐκτὸς ἑαυτοῦ, κατὰ πρῶτον δὲ παράγει ἀϊδίως ἑαυτὸν διότι ὁ Θεὸς εἶναι αΐδιος αἰτιότης ἑαυτοῦ, καθ᾿ ὅσον εἶναι αἴτιον καὶ αἰτιατὸν συγχρόνως δέ, καθ᾿ ὅσον ὁ Θεὸς εἶναι ἐν ἑαυτῷ ἡ ἀΐδιος κίνησις καὶ ζωή, δύναται νὰ παραγάγῃ τὸν κόσμον. Ταύτην τὴν ἐν τῷ Θεῷ αἰτιότητα ἑαυτοῦ, ἧς ἕνεκα αὐτὸς εἶναι αἴτιον καὶ αἰτιατόν, ἐφαρμόζει ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος εἰς τὰς ἐν τῷ Θεῷ ὑποστατικὰς διακρίσεις. Τὸ μὲν ἐν τῇ Θεότητι αἴτιον ἡ Ἐκκλησία ὀνομάζει Πατέρα, τὸ δὲ αἰτιατὸν ἐν αὐτῇ ἡ Ἐκκλησία ὀνομάζει Υἱόν, ἀμφότερα δὲ εἶναι τῆς αὐτῆς Οὐσίας. Καὶ κατὰ τὸν Ναζιανζηνὸν Γρηγόριον ὁ Θεὸς δὲν εἶναι ἁπλὴ μονὰς διότι αὕτη ἐν τῇ μονότητι ἑαυτῆς ἤθελεν εἶναι ἐναντία ἑαυτῆς, ἔπρεπεν ἐξ ἀνάγκης νὰ ἐκπέσῃ ἑαυτῆς, ἵνα εἶναι κίνησις καὶ ζωή. Ἐν τῷ Θεῷ δὲν ὑπάρχει ἀκάθεκτός τις φυσικὴ πλησμονὴ ἡ δὲ Μονὰς κινηθεῖσα ἐξ ἀρχῆς εἰς Δυάδα ἔστη ἐν Τριάδι. Οὕτω διὰ τῆς χριστιανικῆς περὶ Θεοῦ ἐννοίας τῶν Πατέρων τῆς τετάρτης 100ρίδος ἤρθη ἡ ἀφηρημένη καὶ ἄνευ κινήσεως ἁπλότης τῆς θείας οὐσίας. Κατὰ τὸν ἅγιον Ἀθανάσιον καὶ τὸν Ἱλάριον ὁ Θεὸς ἔχει τὴν αὐτοσυνείδησιν ἑαυτοῦ, καθ᾿ ὅσον αὐτὸς ὁ Θεὸς ὁ γεννήσας, ἢ ὡς Πατὴρ ὡς αἴτιον, ὁρᾷ ἑαυτὸν ἐν τῷ αἰτιατῷ ἐν Εἰκόνι καὶ χαίρει ἐπὶ ταύτῃ τῇ Εἰκόνι. Ὅθεν αἱ διακρινόμεναι ἐν τῷ Θεῷ ὑποστάσεις μετέχουσι καὶ τῆς θείας αὐτογνωσίας κατὰ τὸν ἅγιον Ἀθανάσιον. Ἕνεκα τῆς ἐν αὐτῷ διακρίσεως ὁ Θεὸς δὲν συγχέεται πρὸς τὸν κόσμον ἐν τῇ πρὸς αὐτὸν κοινωνίᾳ καὶ μεταδόσει, ἀλλὰ διατηρεῖ τὸ ὕψος καὶ τὴν ὑπερβατικότητα ἑαυτοῦ διότι πᾶσα αὐτομετάδοσις τοῦ Θεοῦ προϋποτίθησι τὴν αὐτοσυντήρησιν ἑαυτοῦ, διὰ τῶν ἐσωτερικῶν δὲ ἐν τῷ Θεῷ διακρίσεων ὁ Θεὸς ἐν τῇ αὐτομεταδόσει συντηρεῖ ἑαυτὸν καὶ ἐν τῇ αὐτοσυντηρήσει μεταδίδει ἑαυτὸν διὰ τῆς ἀγάπης εἰς τὸν κόσμον. Ἀφοῦ οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν εἰς τὸν πρὸς τοὺς Ἀρειανοὺς ἀγῶνα ἔδειξαν ὅτι ἡ Μονὰς ἵνα νοηθῇ ὡς κίνησις καὶ ζωή, δέον νὰ θεωρηθῇ προβαίνουσα εἰς Δυάδα διότι ἄλλως ὁ Θεὸς δὲν ἠδύνατο νὰ νοηθῇ, ὡς ὁ Θεὸς ζῶν, εὐκόλως ἠδύνατο νὰ δειχθῇ ὅτι, ἐπειδὴ διὰ τῆς δυάδος δὲν πρέπει νὰ ἀρθῇ ἡ ἑνότης τοῦ Θεοῦ, ἡ νόησις αἰτεῖ καὶ τρίτον τι, ὅπερ τὴν δυάδα ἀνάγει εἰς τὴν ἑνότητα. Τοῦτο ἐδείχθη ἐν τῷ ἀγῶνι τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὅπερ ὁ Ἀρειανὸς Μακεδόνιος ἐθεώρει ὡς κτίσμα ἀνώτερον μετὰ τὸν Υἱόν.
Τὸ Ἱερὸν Σύμβολον τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως
Ἐπὶ εἴκοσι περίπου ἡμέρας [(1) κατ᾿ ἄλλους ἡ Σύνοδος αὕτη διήρκεσε 3½ ἔτη, κατὰ δὲ τὸν Γελάσιον παρὰ Φωτίῳ 6½ ἔτη ἀποτελουμένη ἐκ 256 Πατέρων] ἐνασχοληθεῖσα ἡ Α´ ἐν Νικαίᾳ Ἱερὰ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος εἰς τὰ σπουδαιότατα θρησκευτικὰ ζητήματα ἔλυσεν ἐντὸς τοῦ βραχυτάτου τούτου χρονικοῦ διαστήματος πλὴν ἄλλων δευτερευόντων τὸ δυσχερέστατον ζήτημα, ὅπερ πρὸ μικροῦ εἶχε διαταράξη τὴν Ἐκκλησίαν, καθιερώσασα τὴν ἀρχὴν τοῦ ὁμοουσίου τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ, ἣν παρεδέξατο ἔκτοτε ἡ Ὀρθόδοξος Πίστις διὰ τοῦ τοῖς πᾶσι γνωστοῦ θείου καὶ ἱεροῦ Συμβόλου, ἐν ᾧ τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγον Θεὸν ἀληθινὸν ἀνεκήρυξεν ὁμοούσιον τῷ Πατρί, ἤτοι τῆς αὐτῆς, καὶ οὐχὶ ὁμοίας, φύσεως καὶ οὐσίας τῷ Πατρί, ἑπομένως τὴν αὐτὴν δόξαν καὶ ἐξουσίαν καὶ κυριότητα καὶ ἀϊδιότητα καὶ πάντα τὰ λοιπὰ θεοπρεπῆ τῆς θείας φύσεως ἰδιώματα ἔχει δὲ ἐπιλέξει οὕτω· «Πιστεύομεν εἰς ἕνα Θεὸν Πατέρα Παντοκράτορα, πάντων ὁρατῶν καὶ ἀοράτων Ποιητήν. Καὶ εἰς ἕνα Κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ τὸν γεννηθέντα ἐκ τοῦ Πατρὸς μονογενῆ, τουτέστιν ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ Πατρός, Θεὸν ἐκ Θεοῦ, φῶς ἐκ φωτός, Θεὸν ἀληθινὸν ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ, γεννηθέντα οὐ ποιηθέντα, ὁμοούσιον τῷ Πατρί, δι᾿ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο τὰ ἐν τῷ Οὐρανῷ καὶ τὰ ἐν τῇ Γῇ, τὸν δι᾿ ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα, καὶ σταυρωθέντα καὶ ἐνανθρωπήσαντα, παθόντα, καὶ ἀναστάντα τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ καὶ ἀνελθόντα εἰς τοὺς Οὐρανούς, καὶ καθεζόμενον ἐν δεξιᾷ τοῦ Πατρὸς καὶ πάλιν ἐρχόμενον κρῖναι ζῶντας καὶ νεκροὺς καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον τοὺς δὲ λέγοντας ὅτι ἣν ποτε, ὅτε οὐκ ἦν, καὶ πρὶν γεννηθῆναι οὐκ ἦν, καὶ ὅτι ἐξ οὐκ ὄντων ἐγένετο ἡ ἐξ ἑτέρας ὑποστάσεως ἡ οὐσίας φάσκοντας εἷναι, ἢ τρεπτὸν ἢ ἀλλοιωτὸν τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ, τούτους ἀναθεματίζει ἡ Καθολικὴ καὶ Ἀποστολικὴ Ἐκκλησία». Τοῦτο τὸ Σύμβολον ὁ μὲν Ἱεροσολύμων Θεόδωρος πίστεως ὀρθὴν ὁμολογίαν ὠνόμασεν, ὁ δὲ Ῥώμης Δάμασος τεῖχος ὑπεναντίον τῶν ὅπλων τοῦ διαβόλου καὶ ἁπλῶς παρὰ πάσης τῆς Ἐκκλησίας καλεῖται ἡ χαρακτηριστικὴ σημαία τῶν Ὀρθοδόξων, ἡ διακρίνουσα αὐτοὺς τῶν ψευδαδέλφων καὶ κακοδόξων. Ἡ λέξις Σύμβολον ἐλήφθη κατὰ μεταφορὰν ἐκ τῶν στρατιωτικῶν ὅρων διότι σύμβολον παρ᾿ αὐτοῖς καλεῖται τὸ μυστικὸν σύνθημα τὸ διακρῖνον τοὺς στρατιῶτας τῶν παρεμβολῶν τῶν ἐχθρικῶν στρατευμάτων. Ἡ Σύνοδος αὕτη ἐπελήφθη καὶ τοῦ ζητήματος περὶ τοῦ διορισμοῦ τῆς ἡμέρας καὶ τοῦ χρόνου τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα, τὸν ὁποῖον σήμερον κρατεῖ ἀπαράλλακτον ἡ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία (Ἀποστλ. Κν. Ζ´, καὶ τὸν Α´ τῆς ἐν Ἀντιοχείᾳ καὶ Συνγτμ. Ῥάλλη καὶ Ποτλῆ Τόμ. 2ος Σελ, 10), συνέταξε δὲ καὶ 20 Ἱεροὺς Κανόνας. Τὰ πρακτικὰ ὅμως τῆς Ἱερᾶς ταύτης Συνόδου δὲν σῴζονται οὔτε Ἑλληνιστὶ οὔτε Λατινιστί. Τὰ σήμερον σῳζόμενα εἷναι ἐκεῖνα, ἅτινα συνέγραψεν ὁ Παμφίλου Εὐσέβιος, Σωκράτης ὁ Σῳζόμενος, ὁ Θεοδώρητος, ὁ Ἱερώνυμος, καὶ οἱ ἄλλοι, ἰδίως δὲ ὅσα ὁ Γελάσιος ὁ Κυζικηνὸς ὁ ὕστερον καὶ Ἐπίσκοπος Καισαρείας καὶ Παλαιστίνης γενόμενος συνέγραψεν ἐπὶ Ζήνωνος τῷ 476. Τὴν τοῦ Γελασίου συγγραφὴν ὁ μὲν Νικήτας ὁ Χωνιάτης ὀνομάζει πρακτικά, ὁ δὲ Φώτιος Ἱστορικὸν μᾶλλον ἢ πρακτικὸν τῆς Συγγραφῆς τοῦ Γελασίου μνημονεύει καὶ ὁ Ἰωάννης ὁ Κυπαρισσιώτης (Δοσιθέου δωδεκάβιβλ. Σελ. 108).
Διὰ τῆς ὁριστικῆς λοιπὸν λύσεως τοῦ ἀκανθωδεστάτου καὶ σπουδαιοτάτoυ θρησκευτικοῦ προβλήματος, τοῦ ἀπὸ πολλοῦ ἤδη διχοτομήσαντος τὴν Ἐκκλησίαν εἰς δύω ἀντίπαλα στρατόπεδα καὶ τὴν Πολιτείαν ἐκ τούτου διαταράξαντος, ἡ μὲν Ὀρθοδοξία ἐδέξατο τὸ Ἱερὸν Σύμβολον τῆς ἐν Νικαίᾳ Α´ ἁγίας Οἰκoυμενικῆς Συνόδου, οἱ δὲ ἀντιδοξοῦντες ἀvεθεματίσθησαν καὶ ὁ αἱρεσιάρχης Ἄρειος μετὰ τῶν πεισματωδεστέρων ὁμοφρόνων αὐτοῦ ἐξωρίσθησαν εἰς Γαλατίαν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Οἱ δύω Εὐσέβιοι ἐπὶ μικρὸν διστάσαντες νὰ ὑπογράψωσι τὴν ὁμολογίαν τῆς Πίστεως ἐνέδωκαν τέλος εἰς τὴν μεγάλην πλειονοψηφίαν, καθόσον μάλιστα ὁ Βασιλεὺς Κωνσταντῖνος ἀπέδειξεν ὅτι ἔχει ἀμετάθετον τὴν ἀπόφασιν νὰ ὑποστηρίξη μέχρις ἐσχάτων τὰ ὑπὸ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου θεσπισθέντα καὶ διὰ τῆς βασιλικῆς αὐτοῦ χειρὸς ἐπικυρωθέντα, ἐκδοὺς συγχρόνως καὶ ἴδιον κατὰ τῶν ἀντιδοξούντων Βασιλ. διάταγμα, ἐν ᾧ ῥητῶς ὠνόμαζε τὸν Ἄρειον μαθητὴν τοῦ Πορφυρίου, ἑνὸς τῶν ὀπαδῶν τῆς Νεοπλατωνικῆς φιλοσοφίας, διέτασσε νὰ καῶσι τὰ συγγράμματα τοῦ Ἀρείου καὶ ἐπέβαλε ποινὴν θανάτου κατὰ παντός, ὅστις ἔμελλε νὰ φωραθῇ ὅτι κρύπτει τι τούτων τῶν αἱρετικῶν συγγραμμάτων. Οὕτω δὲ ἀπεδόθη δικαίως δόξα τῷ ἐν Ὑψίστοις θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία.
Ἡ πρώτη ἐν Νικαίᾳ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος ἀποκηρύξασα τὴν διδακαλίαν τοῦ Ἀρείου ἔσωσε τὸν Χριστιανισμὸν ἀπὸ προφανεστάτης διαστροφῆς. Ἐὰν δὲ ἡ Οἰκ. αὕτη Σύνοδος δὲν ἀπεκήρυττε τὸν Ἄρειον ὡς κακόδοξον καὶ αἱρετικόν, ἡ διδασκαλία αὐτοῦ, ὡς κατὰ τὸ φαινόμενον ὀρθολογιστική, ἤθελεν ἀποβῇ ταχέως διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας, ὅπερ ὀλίγου δεῖν καὶ μετὰ ταῦτα ἐγένετο ἐπὶ τῆς βασιλείας τοῦ Ἀρειανοῦ Οὐάλεντος, ἐὰν μὴ ἡ Οἰκουμενικὴ Α´ Σύνοδος ἵστατο ὡς προπύργιον διὰ τῶν ἀποφάνσεων τῆς κατὰ τῶν Ἀρειανικῶν προσβολῶν καὶ μὴ περιεχάραττε τὸν χῶρον τῆς ἀληθείας τῆς ἐν Χριστῷ Πίστεως. Ἐὰν δὲ εἰς τὸν Σωτήρα Χριστὸν ὀφείλωμεν τὴν ἀληθῆ γνῶσιν τοῦ Θεοῦ, εἰς τὴν Ἁγίαν Α´ Οἰκουμενικὴν Σύνοδον ὀφείλομεν τὴν ὑποστήριξιν αὐτῆς διότι, ἐὰν αὕτη μὴ συνεκροτεῖτο, τολμῶ νὰ εἴπω ὅτι ἡ ἀληθὴς Ὀρθόδοξος Πίστις θὰ ἐξηφανίζετο, τὸ δὲ ἔργον τῆς Σωτηρίας θὰ ἔμενεν ἡμιτελές. Ἡ συγκρότησις λοιπὸν τῆς Α´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἧτο κατὰ νεύσιν τῆς Θείας Βουλῆς, ἵνα τὸ ἔργον τῆς Σωτηρίας διαφυλάξῃ τέλειον, καὶ ὡς ἀσφαλὴς θεματοφύλαξ παραδώσῃ αὐτὸ ταῖς κατόπιν γενεαῖς. Πάντως ἐκ θείου Πνεύματος ἐκινήθησαν οἱ θεῖοι Πατέρες οἱ ἀναλαβόντες τὸν ἀγῶνα κατὰ τοῦ Ἀρείου, ὁ δὲ Μέγας Αὐτοκράτωρ ἅγιος Κωνσταντῖνος κατὰ θείαν ἔμπνευσιν προέβη εἰς τὴν συγκρότησιν τῆς Ἁγίας Οἰκουμ. Συνόδου τὸ Πνεῦμα τὸ θεῖον ἧτο τὸ δίδον τοῖς Ἁγίοις Πατράσι στόμα καὶ σοφίαν, ᾗ οὐκ ἠδυνήθησαν ἀντιστῆναι, οὐδ᾿ ἀντειπεῖν πάντες οἱ ἀντικείμενοι αὐτῆς. Αὐτὸ ἐδίδαξεν αὐτοὺς ἀποφθέγγεσθαι περὶ τοῦ Ἐνανθρωπήσαντος Θεοῦ καὶ σέβειν Θεὸν ἐν Τριάδι τὴν ἀληθῆ καὶ σωτήριον φιλοσοφίαν .
Πρὸ τῆς Ἱερᾶς μνήμης τῆς Ἱερᾶς ταύτης Οἰκουμ. Συνόδου ὀφείλομεν οἱ τὴν Πίστιν αὐτῆς ὁμολογοῦντες νὰ ἀποκαλυπτώμεθα καὶ μετὰ σεβασμοῦ τὸ ὄνομα αὐτῆς νὰ ἑορτάζωμεν ἐτησίως, ὅπως ἔργῳ ἐκδηλῶμεν ὅ,τι λόγῳ παραδεχόμεθα νὰ ἐκχέωμεν δὲ τὰς καρδίας ἡμῶν πρὸς τὸν Θεὸν ἐξ αἰσθήματος εὐγνωμοσύνης καὶ νὰ δοξάζωμεν τοὺς Ἁγίους Πατέρας, τοὺς ἀηττήτους προμάχους τῆς ὀρθοδόξου Πίστεως ψάλλοντες ἐναρμονίως ὅσα αὐτοὶ καλῶς ἐδογμάτισαν καὶ ἐμελῴδησαν. Καὶ μεταξὺ μὲν τῶν θεσπεσίων ἀνδρῶν, οἵτινες διέλαμψαν κατὰ τὴν μεγάλην ἐκείνην ἐποχὴν τῆς κρίσεως καὶ τῆς ἀκμῆς τῆς θρησκείας, ἐν τῇ ὀφειλομένῃ εὐγνωμοσύνῃ ἡμῶν πρέπει πάντως νὰ κατέχῃ τὴν ἐξαιρετικὴν θέσιν ὁ πρῶτος ἁπάντων καὶ καθηγούμενος Μέγας Ἀθανάσιος διότι οὗτος θεσπίσας ὅτι «Πίστις καθολικὴ αὕτη ἐστὶν ἵνα ἕνα Θεὸν ἐν Τριάδι καὶ Τριάδα ἐν Μονάδι σεβώμεθα, μήτε συγχέοντες τὰς ὑποστάσεις, μήτε τὴν οὐσίαν μερίζοντες», ἀπεσκυβάλισεν εἰς τοὺς ἀπίστους πάντα, ὅστις δὲν ἀπεδέχετο ὁλόκληρον τὴν σειρὰν τῶν ἀῤῥήτων τούτων ἀληθειῶν, διήνοιξεν ἀνυπέρβλητον χάσμα μεταξὺ Ἀρείου καὶ Ἐκκλησίας ὀχυρώσας τὴν Χριστιανικὴν ἑνότητα διὰ πανοπλίας, ἥτις ἐπήρκεσεν αὐτῇ ἐπὶ πεντεκαίδεκα ὅλους αἰῶνας, καὶ διὰ τῆς ἀσφαλείας, δι᾿ ἧς περιέβαλε τὴν Πίστιν, ἐμφυσήσας θάῤῥος καὶ πειθὼ ἀκαταγώνιστον εἰς ἅπαντας τοὺς Κήρυκας τοῦ θείου Λόγου ἀπὸ τῶν χρόνων αὐτοῦ μέχρι σήμερον. Ἀλλὰ καὶ οἱ μετὰ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου εὐθαρσῶς καὶ γενναίως συναγωνισάμενοι 318 Θεοφόροι Πατέρες παρὰ πάντων μὲν τῶν Χριστιανῶν δέον νὰ ὦσι σεβαστοί, κατ᾿ ἐξοχὴν ὅμως παρὰ τῶν Ἑλλήνων διότι οὗτοι πλὴν τοῦ θρησκευτικοῦ λόγου, δι᾿ ὃν ὀφείλουσιν εὐγνωμοσύνην πρὸς αὐτήν, ἔχουσι καὶ λόγους πολιτικούς, λόγους ἐθνικούς, δι᾿ οὓς ὀφείλουσι νὰ τιμῶσι καὶ γεραίρωσι τὴν μνήμην αὐτῆς. Καὶ τῷ ὄντι ἐν τῇ Ἱερᾷ ταύτῃ Συνόδῳ ὁ διασπαρεὶς Ἑλληνισμὸς ἀπὸ τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου τοῦ προπαρασκευάσαντος τὴν ὁδὸν τοῦ Χριστιανισμοῦ ὑπὸ Αὐτοκράτορα τὸν Μέγαν Κωνσταντῖνον, Ῥωμαῖον μὲν τὸ γένος καὶ τὴν ἀρχήν, ἀλλ᾿ Ἕλληνα τὴν διάθεσιν διὰ τὴν ἐπίδρασιν τῆς θρησκείας τῆς Ἑλληνικῶς ἀναπτυχθείσης, συναθροίζεται ἀπὸ τῶν περάτων τοῦ Ῥωμαικοῦ κράτους ἐν Νικαίᾳ, ἵνα κανονίσῃ τὴν πίστιν τῶν Ῥωμαίων ὑπηκόων αὐτοῦ, αὐθεντικῶς ἀποφανθῇ κατὰ τῆς παλαιᾶς πλάνης, καὶ ἀνακηρύξῃ τὴν ὀρθὴν διδασκαλίαν, ἣν ὤφειλεν ἡ Οἰκουμένη ἅπασα νὰ ἀσπασθῇ, ὡς τὸν κανόνα καὶ ὁδηγὸν τῆς ἀληθείας τῆς κανονιζούσης τὰ εὐγενέστερα τοῦ ἀνθρώπου αἰσθήματα. Ἐν ταύτῃ ὁ Ἑλληνισμὸς ἐνίκησεν οὐχὶ μόνον τὴν αἵρεσιν, ἀλλὰ καὶ τὴν ἐθνικὴν πλάνην τῆς παλαιᾶς λατρείας καὶ τὴν Ῥωμαϊκὴν ἐξουσίαν· ἐν ταύτῃ ἐξεδηλώθη ἡ ἰσχὺς τοῦ Ἑλληνικοῦ στοιχείου, αὕτη δὲ ὑπῆρξεν ὁ πρῶτος σπινθὴρ τοῦ ἀναλάμψαντος μετὰ ταῦτα Ἑλληνισμοῦ, αὕτη ἧτο ἡ πρώτη ζύμη ἡ συγκεντρώσασα περὶ ἑαυτὴν καὶ ζυμώσασα ὅλον τὸν Ῥωμαϊσμόν, ὃν ἐντὸς ὀλίγου ἀνέδειξεν Ἑλληνισμόν, καὶ αὕτη ἣν τὸ χωνευτήριον τὸ καθαρίσαντα στοιχεῖα τοῦ κράτους καὶ ἀναχωνεύσαν τὸ Βυζαντινὸν Ἑλληνικὸν βασίλειον. Ἡ Ἑλληνικὴ φιλοσοφία ἐν αὐτῇ διέλαμψεν, ὁ δὲ Πλάτων καὶ ὁ Ἀριστοτέλης ἦσαν οἱ ἐπίκουροι τῆς ἀληθείας πρόμαχοι. Πάντως λοιπὸν ἡ θεία Πρόνοια παρουσίασεν αὐτοὺς πρὸ τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὅπως βοηθήσωσιν αὐτὸν ἐν τῇ πάλῃ κατὰ τοῦ ψεύδους. Ἐν τῇ Συνόδῳ ταύτῃ ἔστη τὸ τρόπαιον τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐν ταύτῃ ὁ Ἑλληνισμός, ὡς ἄλλη Ἀθηνᾶ ἀνέθορεν ἐκ τῆς κεφαλῆς τοῦ Ῥωμαϊκοῦ κράτους, ὅπως διευθύνη διὰ τῆς σοφίας αὐτῆς τὰς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων καὶ συμβουλεύσῃ τὰ ἄριστα. Ἡ Νίκαια, ἡ Ἑλληνικωτάτη αὕτη πόλις, ἧτο ὁ θρίαμβος τῶν Ἀθηνῶν κατὰ τῆς Ῥώμης, ἧτο ἡ πτῶσις αὐτῆς καὶ ἡ ἀνόρθωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τῆς νέας πρωτευούσης τοῦ Ἑλληνισμoῦ ἐν ταύτῃ ἀνεφάνη ἡ ἰσχὺς αὐτοῦ, ἀνεδείχθη τὸ κράτος αὐτοῦ καὶ διέλαμψεν ἡ περιφάνεια τοῦ πνεύματος αὐτοῦ. Ἰδοὺ ἐν αὐτῇ τὰ πάντα Ἑλληνικά, τὰ Μέλη τῆς Συνόδου, ἡ Γλῶσσα, αἱ συζητήσεις, τὰ Πρακτικά, τὰ Βουλεύματα καὶ ἐν γένει πάντα τὰ χαρακτηρίζοντα Ἑλληνικὴν Βουλήν. Ἡ Σύνοδος αὕτη εἶναι τιμητικὸν παράσημον, τὸ ὁποῖον ἐτίμησε, τιμᾷ καὶ θὰ τιμᾷ τὸ στῆθος παντὸς Ἕλληνος ἐν αὐτῇ ἐδείχθη ὅτι ὁ Ἑλληνισμὸς δὲν θνῄσκει, ἀλλ᾿ ὅτι πίπτων ἐγείρεται ἰσχυρότερος, ὅτι ἔχει τὸ μυστήριον νὰ κατακτᾷ πνευματικῶς τοὺς κατακτώντας τὰς χώρας του, καὶ ὅτι προώρισται νὰ ζῇ, ὅπως ζωογονῇ. Ἡ Α´ Οἰκουμενικὴ αὕτη Σύνοδος δέον νὰ διδάξῃ τὰ ἔθνη καὶ τοὺς λαοὺς ὅτι ὀφείλουσι νὰ σέβωνται καὶ τιμῶσι τὸν Ἑλληνισμὸν διά τε τὰς μεγάλας ἐκδουλεύσεις, ἃς παρέσχε τῇ ἀνθρωπότητι ἐν γένει, καὶ διὰ τὰ ἰδιάζοντα πλεονεκτήματα αὐτοῦ, δι᾿ ὧν δύναται νὰ φαίνηται ἀείποτε ὠφέλιμος τῇ ἀνθρωπότητι. Τοιαύτη ἡ πρώτη Ἁγία Οἰκουμενικὴ Σύνοδος, καὶ τοιαῦται αἱ ἀρεταὶ καὶ αἱ ὑπηρεσίαι αὐτῆς πρός τε τὴν ἀνθρωπότητα καὶ ἰδίως πρὸς τὸν Ἑλληνισμὸν διὸ πάντες μὲν ὀφείλουσι νὰ τιμῶσιν αὐτήν, ἰδίως ὅμως ὁ Ἑλληνισμὸς διότι αὕτη ὑπῆρξε δι᾿ αὐτὸν ναῦς περισώσασα καὶ ἀναδείξασα θρησκείαν καὶ ἐθνικότητα.