Αθανασίου Θ. Βουρλή, Αν. Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών
Δυο λόγια για τον αναγνώστη
Την 9η Μαΐου 1994 πραγματοποιήθηκε στην Αίθουσα Τελετών της Ιεράς Συνόδου (Ιωάννου Γενναδίου και Ιασίου 1) ημερίδα με θέμα: «Θρησκευτική Αγωγή και Κοινωνική Ένταξη Ατόμων με ειδικές Ανάγκες». Την όλη οργάνωση και ευθύνη είχαν αναλάβει η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος και το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ήταν δε η πρώτη επίσημη εκδήλωση της συνεργασίας των ως άνω φορέων στα πλαίσια εφαρμογής πολυεπιστημονικού προγράμματος που ασχολείται με την διερεύνηση και προσέγγιση των προβλημάτων ατόμων με ειδικές ανάγκες.
Στην ημερίδα αυτή, κατόπιν προσκλήσεως, παρουσιάσαμε την εισήγηση που ακολουθεί και φέρει τον τίτλο: «Η ιερά ψαλμωδία ως μέσο αγωγής». Η επιλογή του θέματος έγινε με την πίστη και την πεποίθηση ότι η ιερά ψαλμωδία της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας έχει πολλά δυναμικά στοιχεία, τα οποία προσφερόμενα καταλλήλως, δύνανται να βοηθήσουν στην ελληνορθόδοξη αγωγή, στην ομαλή ψυχοκινητική ανάπτυξη και στην εν Χριστώ παιδεία, τους πιστούς και δη τους νέους, και κατ’ επέκταση τα άτομα με ειδικές ανάγκες, τα οποία, ως ισότιμα μέλη της κοινωνίας μας, οφείλουμε να βοηθούμε παντοιοτρόπως με σεβασμό και απέραντη αγάπη.
Πρέπει να σημειώσουμε ότι η Οργανωτική Επιτροπή της πραγματοποιηθείσης ημερίδος, είχε πρόθεση να δημοσιεύσει σε συλλογικό τόμο όλες τις εισηγήσεις που ανέπτυξαν ειδικοί επιστήμονες εκείνη την ημέρα. Επειδή, εν τω μεταξύ, παρήλθε μεγάλο χρονικό διάστημα από τότε, χωρίς να δημοσιευθεί ο τόμος (και για λόγους αγνώστους σε μας), προβαίνουμε στην αυτοτελή δημοσίευση της εισηγήσεώς μας με την ευχή ότι θα δημοσιευθεί και στον εν λόγω τόμο μελλοντικώς.
Πρόλογος
Συμμετέχοντας στις εργασίες του Πρώτου Ερευνητικού Προγράμματος με θέμα: «Θρησκευτική αγωγή και κοινωνική ένταξη ατόμων με ειδικές ανάγκες», το οποίο οργάνωσε η ευαισθησία και το ενδιαφέρον της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και του Πανεπιστημίου Αθηνών για τα άτομα αυτά, αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω 1) τις ευχαριστίες μου προς της Οργανωτική Επιτροπή αυτού του Προγράμματος για την τιμητική για μένα πρόσκλησή του και 2) να ευχηθώ εκ βαθέων υπέρ της ευοδώσεως των εργασιών του.
Εισαγωγικά
Η εισήγησή μου με τίτλο: «Η ιερά ψαλμωδία ως μέσο αγωγής» αποσκοπεί στην επισήμανση και παρουσίαση των στοιχείων και των δυνατοτήτων αγωγής, με την ευρεία σημασία της λέξεως, τα οποία ενυπάρχουν στην ψαλμωδία της ελληνορθοδόξου Εκκλησίας μας και τα οποία, καταλλήλως αξιοποιούμενα, μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε επιλεγμένες ομάδες ατόμων με ειδικές ανάγκες.
Βασικές προϋποθέσεις που πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη για την επιλογή των ομάδων αυτών είναι: 1) η όλη φυσιολογία του κάθε ατόμου (η ψυχοσωματική δηλαδή και διανοητική κατάστασή του), 2) η νευρολογική ισορροπία του, 3) η δυνατότητα ομιλίας, 4) η λειτουργία των αισθήσεών του και δη της ακοής και 5) η ύπαρξη φωνητικού ή καλλιτεχνικού εν γένει ταλέντου.
Ομιλούμε επομένως για μια εξατομικευμένη επιστημονική προεργασία και για ένα ειδικό Πρόγραμμα που εκ φύσεώς του δεν είναι δυνατόν να γενικευθεί.
Ορισμός, σκοπός, χαρακτήρας, και στοιχεία της ψαλμωδίας
Ας έλθουμε όμως στο θέμα μας προτάσσοντας μερικές χρήσιμες πληροφορίες σχετικές με την ιστορική παρουσία, τη χρήση, το σκοπό, το χαρακτήρα και τα στοιχεία που συνδέονται με την ψαλμωδία, έτσι ώστε να μας δοθεί ο προσανατολισμός και η βάση αναπτύξεως της εισηγήσεως.
Αν θέλαμε να δώσουμε έναν ορισμό του τι είναι ψαλμωδία, θα λέγαμε, ότι ψαλμωδία είναι ένας ανθρώπινος τρόπος εκφράσεως και εκδηλώσεως των θρησκευτικών συναισθημάτων, ο οποίος έγινε λειτουργικός θεσμός, που υπηρετεί τις θρησκευτικές και λατρευτικές κοινές ή ατομικές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών, όλων των εθνών και όλων των θρησκευμάτων. Αυτή η οικουμενικότητα και διαχρονικότητα της ψαλμωδίας διακηρύσσει την ιδιαίτερη αξία και σημασία της για τον άνθρωπο. Γι’ αυτό από τους αρχαίους χρόνους χρησιμοποιείται ως μέσο κοινωνίας μετά του θείου παράγοντος και ως τρόπος επιρροής επί του θρησκευόμενου συνόλου ανθρώπων.
Ο σκοπός και ο χαρακτήρας της ψαλμωδία ήταν δηλαδή προσευχητικός και παιδαγωγικός. Προσευχητικός μεν ως δυνατότητα σχέσεως και κοινωνίας του ανθρώπου μετά του Θεού, παιδαγωγικός δε ως μέσο θρησκευτικής αγωγής, διδασκαλίας, παιδείας, επικοινωνίας και ψυχαγωγίας των μελών της θρησκευτικής κοινότητας.
Η ψαλμωδία ως ιερά και καλή μουσική χρησιμοποιήθηκε ποικιλοτρόπως και απ’ τους Εθνικούς και απ’ τους Ιουδαίους. Οι αρχαίοι Έλληνες μουσικοί και φιλόσοφοι καθόρισαν τις αρχές και το όρια της καλής και της θρησκευτικής μουσικής. Το ίδιο και σε πνευματικώτερη διάσταση πέτυχαν οι Ιουδαίοι με την άρτια οργάνωση της ζωής που επέβαλαν Πνευματοκίνητοι προφήται και βασιλείς.
Τα στοιχεία που συγκροτούν το μουσικό είδος της ψαλμωδίας και της προσδίδουν την ειδοποιό διαφορά, το «ίδιο» σε σχέση με τα άλλα είδη μουσικής, είναι τρία: ο λόγος, το μέλος και ο ρυθμός. Η ποιότητα και το είδος των στοιχείων αυτών προσδιορίζουν το «ήθος» και τον χαρακτήρα ενός μουσικού είδους ή μιας ψαλμωδίας.
Ο χριστιανισμός παραλαμβάνει έτοιμο το θεσμό της ψαλμωδίας με τη συγχώνευση ιουδαϊκών, ελληνικών και χριστιανικών στοιχείων και αντιλήψεων, αφού προηγουμένως τα διαφοροποιεί, τα μεταλλάσσει, τα μορφοποιεί και τα ανακαινίζει, σύμφωνα με το νέο του πνεύμα και τις λειτουργικές του ανάγκες.
Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της ελληνορθόδοξου ψαλμωδίας
Η ιερά ψαλμωδία της ελληνορθόδοξου Εκκλησίας, όπως διαμορφώθηκε στη μακραίωνα λειτουργική παράδοσή Της, παρουσιάζει σήμερα ριζικές και ουσιαστικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη κοσμική μουσική ή θρησκευτική ψαλμωδία. Επισήμανση αυτών των διαφορών και των ιδιαιτεροτήτων ως προς το λόγο, το μέλος και το ρυθμό της, επιχειρούμε κατωτέρω:
Ο λόγος της ψαλμωδίας μας είναι πρωτίστως θεολογικός και μάλιστα αποκαλυπτικός. Είναι δηλαδή βιβλικός και ως εκ τούτου αληθινός και δη σωτήριος. Είναι λόγος ορθοδόξου δογματικής και ηθικής θεολογίας, δηλαδή ορθού μεταφυσικού προσανατολισμού, αληθινής πίστεως και πράξεως. Ο λόγος της ψαλμωδίας είναι περαιτέρω λόγος ελπίδας, παρηγοριάς, αναθαρρύνσεως, αισιοδοξίας, αγωνιστικότητας, ανδρείας, αλλά και λόγος προσευχής, αυτογνωσίας, ταπεινώσεως και πάσης άλλης ελληνορθόδοξου αρετής. Είναι επίσης λόγος πεζός και έντεχνος, δηλαδή ποιητικός. Λόγος, τέλος, ελληνικός, άριστης δομής και εκφράσεως, ελληνορθόδοξου εμπειρίας και πνευματικότητας.
Το μέλος της ψαλμωδίας μας είναι ιεροπρεπές, σεμνό, κατανυκτικό, μυσταγωγικό, εκφραστικό και αναγωγικό. Είναι μέλος με ήθος και μέτρο λειτουργικό. Μέλος φωνητικό, χορικό και μονοφωνικό. Μέλος που στηρίζεται και αναπτύσσεται στα πλούσια ηχοχρώματα των ποικίλων κλιμάκων, τετραχόρδων, πεντάχορδων ή άλλων συνδυασμών και συστημάτων και εκφράζεται μέσω των ποικιλόμορφων μουσικών ή άλλων συνδυασμών και εκφράζεται μέσα των ποικιλόμορφων μουσικών διαστημάτων της ελληνορθόδοξου μουσικής παραδόσεως. Είναι επίσης, μέλος που συνοδεύει, ενδύει, υποστηρίζει, τονίζει και ερμηνεύει το λόγο σε άρρηκτη σχέση. Είναι τέλος, μέλος με δυνατότητες επιτυχούς εκφράσεως του ιδιαιτέρου συναισθηματικού κόσμου της ελληνορθόδοξου πίστεως, ανταποκρινόμενο απολύτως στην ψυχοσύνθεσή του. Για όλα τα ανωτέρω χαρακτηρίζεται ως πολύτιμη λειτουργική μουσική κληρονομιά της Εκκλησίας μας δοκιμασμένης και διαχρονικής αξίας.
Ο ρυθμός της ιεράς μας ψαλμωδίας είναι σοβαρός και εκκλησιαστικός. Ποικίλος μεν, αλλά διάφορος παντός κοσμικού και χορευτικού τοιούτου. Είναι ρυθμός αναπαύσεως και ηρεμίας, κινήσεως και πορείας. Ρυθμός με ήθος συσταλτικό, διασταλτικό και ησυχαστικό ή σύνθετο και σύμμικτο. Ρυθμός προσευχής και εγρηγόρσεως. Ρυθμός που δεν κοιμίζει αλλά και δεν εξάπτει, δεν εξαγριώνει, δεν εκστασιάζει και δεν ασχημονεί. Αντιθέτως, είναι ρυθμός που σωφρονίζει και ηρεμεί, διάφορος εκείνων που προκαλούν και διεγείρουν τα κατώτερα ένστικτα, όπως συμβαίνει με τους συγχρόνους ξενόφερτους μουσικούς ρυθμούς που έχουν ξετρελάνει τη νεολαία μας.
Μ’ αυτές τις προαναφερθείσες ιδιαιτερότητες στο λόγο, το μέλος και το ρυθμό, η ιερά ψαλμωδία της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, όχι μόνο πληροί τις προϋποθέσεις αρίστης λειτουργικής ανταποκρίσεως, αλλά συγχρόνως προσφέρει πολλές δυνατότητες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μέσα πολυμόρφου αγωγής, παιδείας, μαθήσεως, μορφώσεως, κοινωνικοποιήσεως και ψυχαγωγίας του ατόμου και του συνόλου.
Οι ευεργετικές επιδράσεις της ιεράς ψαλμωδίας
Οι ευεργετικές επιδράσεις της ψαλμωδίας, ως μέσου αγωγής, ποικίλουν αναλόγως του τρόπου χρήσεως και αξιοποιήσεώς της και αναλόγως των δυνατοτήτων δεκτικότητας των προσφερόμενων στοιχείων εκ μέρους των ατόμων.
Διαφορετική είναι π.χ. η επίδραση της ψαλμωδίας όταν προσφέρεται ως ακρόαμα, διαφορετική ως συμμετοχή και άλλη ως αντικείμενο μελέτης και μαθήσεως. Πλεονεκτικότερη επίσης, όταν υπάρχουν συνδυασμοί των ανωτέρω δυνατοτήτων.
Ας δούμε στην συνέχεια τις σπουδαιότερες περιπτώσεις:
1.
Ο ακροώμενος επιδέχεται συνειδητά ή ασυνείδητα τα θεολογικά νοήματα και μηνύματα πίστεως και πράξεως. Παιδαγωγείται έτσι εν Χριστώ χωρίς να κοπιάζει και να εντείνει τις προσπάθειές του.
Μορφώνεται σταδιακά ποικιλοτρόπως σε θέματα υπαρξιακά και ηθικά, ενώ συγχρόνως ψυχαγωγείται και ευχαριστείται. Έρχεται σε επαφή με την ελληνική γλώσσα στις διάφορες λογοτεχνικές μορφές της και γνωρίζεται με τις επί μέρους λειτουργικές τέχνες που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την ψαλμωδία. Επηρεάζεται θετικά ο συναισθηματικός του κόσμος και βιώνεται μυστικά, ό,τι ο θείος λόγος, το ιερό μέλος και ο εκκλησιαστικός ρυθμός ενσταλάζουν στον ψυχικό του κόσμο. Έτσι με την ακρόαση της ψαλμωδίας άλλοτε μεταφέρεται από τη σοβαρότητα στη χαρά, απ’ τη χαρά στη λύπη, απ’ τη λύπη στη χαρά ή τη χαρμολύπη, απ’ τη χαρμολύπη στο πένθος, απ’ το πένθος στον ενθουσιασμό και στην ανδρεία, ισορροπώντας έτσι το συναισθηματικό του κόσμο μ’ αυτές τις συνεχείς εναλλαγές.
Οι ευεργετικές επιδράσεις της ψαλμωδίας επί των ακροωμένων μπορούν να θεωρηθούν αναμφισβήτητες, αν λάβουμε υπ’ όψιν τον πατερικό λόγο που λέει ότι, μπαίνει κανείς στην Εκκλησία λύκος και βγαίνει πρόβατο, τονίζοντας έστω έμμεσα τον αναγεννητικό και μορφωτικό εν Χριστώ χαρακτήρα της συνειδητής συμμετοχής στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας μας.
Και είναι παρατηρημένο ότι οι άνθρωποι που ακροώνται την ιερά ψαλμωδία συμμετέχοντας συνειδητά στις εκκλησιαστικές Ακολουθίες έχουν ισορροπημένο τον ψυχολογικό κόσμο και τον χαρακτήρα των σε αντίθεση και αναλογία μ’ αυτούς που δεν εκκλησιάζονται, ή δεν έχουν καμία σχέση με την Εκκλησία. Την διαπίστωση αυτή μπορεί κανείς να την ενισχύσει, αν εξετάσει την ψυχολογική κατάσταση των κληρικών και δη των μοναχών ή των ιεροψαλτών, οι οποίοι περνούν πολλές ώρες μέσα στο Ναό συμμετέχοντας στις διάφορες Ακολουθίες.
Τις θετικές επιδράσεις από την ακρόαση της ιεράς ψαλμωδίας ενισχύει επίσης, η σημερινή ιατρική επιστήμη, η οποία επανέφερε σε χρήση, και με νέα δεδομένα, την παλιά μέθοδο της μουσικοθεραπείας ασθενών που πάσχουν από ψυχονευρωτικές, καταθλιπτικές και άλλες ασθένειες. Τη μέθοδο αυτή, ως γνωστό, δεν εφάρμοσε μόνο ο Δαυίδ παίζοντας με το ψαλτήριό του τους προφητικούς του ψαλμούς στον βασιλέα Σαούλ, αλλ΄ έμμεσα και οι αρχαίοι πρόγονοί μας με τις εορτές, τις μουσικοθεατρικές παραστάσεις, τη μουσική παιδεία, τους κατά τόπους τακτούς μουσικούς αγώνες και οι Ιουδαίοι με τις άριστα οργανωμένες λατρευτικές συνάξεις από την εποχή του Μωυσή μέχρι του Δαυίδ και του Σολόμωντος.
Τον ίδιο τρόπο για πολύμορφο και φιλάνθρωπο ποικίλη επίδραση χρησιμοποιεί επί είκοσι αιώνες τώρα και η Εκκλησία μας με τις καθημερινές ψαλμωδίες των ιερών Ακολουθιών Της προσφέροντας δηλαδή μίξη λόγου, μέλους και ρυθμού, σύμφωνα με την εμπειρία και την διδασκαλία της αρχαιοελληνικής φιλοσοφικής και παιδαγωγικής σκέψεως, της ιουδαϊκής αγιογραφικής παραδόσεως, της καινοδιαθηκικής και ελληνορθόδοξου πατερικής διδασκαλίας και πράξεως.
2.
Τις προαναφερθείσες επιδράσεις της ιεράς ψαλμωδίας εκ της ακροάσεως δέχεται και εκείνος που ψάλλει μόνος ή συμμετέχει σε χορωδιακή ψαλμωδία, αλλά αποκτά επί πλέον διαφορετικές εμπειρίες και άλλα βιώματα, επειδή συγχρόνως είναι και εκτελεστής μέτοχος και ακροατής. Ο ψάλλων δεν κινεί μόνο τις ψυχοπνευματικές του δυνάμεις, αλλά συγχρόνως δραστηριοποιεί τον ψυχικό του κόσμο. Δεν κινητοποιεί μόνο τις αισθήσεις και το νευρικό του σύστημα, αλλά θέτει σε λειτουργία σχεδόν όλα τα επί μέρους όργανα του σώματος όπως: τις φωνητικές χορδές, το αναπνευστικό και κυκλοφοριακό σύστημα, το στόμα, τα χείλη, τους οδόντες, τις σιαγόνες, τη γλώσσα, τα άνω και κάτω άκρα.
Μ’ αυτή τη γενική κινητοποίηση και συμμετοχή όλων των ψυχοσωματικών λειτουργιών ο ψάλλων γίνεται ένα ζωντανό μουσικό όργανο που δονείται και κραδαίνεται, αυτοεκφραζόμενο και εξωτερικευόμενο. Το γεγονός αυτό, έχει ιδιαίτερη σημασία από πλευράς ψυχολογίας και αγωγής, διότι το άτομο έχει τη δυνατότητα να εκφρασθεί και να εκτονωθεί. Ν’ αποφύγει δηλαδή την εσωστρέφεια και την απομόνωση πραγματοποιώντας μ’ αυτό τον τρόπο έξοδο απ’ τον εαυτό του. Αποτέλεσμα αυτής της εξόδου του είναι η κοινωνικοποίηση, η διάθεση για δημιουργία, η ευχαρίστηση και η ψυχαγωγία. Επί πλέον η ζωντάνια και η αισιοδοξία. Καταστάσεις που έχουν ανάγκη όλοι οι άνθρωποι αλλά κυρίως όμως οι νέοι της εποχής μας και δη εκείνοι των ειδικών αναγκών και των περιορισμένων δυνατοτήτων.
Η συμμετοχή στην ψαλμωδία δίδει την ευκαιρία στο άτομο να ανακαλύψει τις καλλιτεχνικές του ικανότητες και δυνατότητες και να ξεφύγει απ’ την παρατηρούμενη σήμερα παθητική ακρόαση «κονσερβοποιήμενης» μουσικής, συνήθως ξένης, με αντίστροφα πολλές φορές σατανιστικά μηνύματα, ανεξέλεγκτα decibel και έντονους ξενόφερτους ρυθμούς που εξαγριώνουν και εξάπτουν την νεολαία. Η ιερά ψαλμωδία, μαζί με την παραδοσιακή μας μουσική, επέχουν εν προκειμένω θέση αντιδότου στην όχι ευχάριστο σημερινή κατάσταση.
3.
Επιπρόσθετες δυνατότητες αγωγής και πνευματικής αναπτύξεως του ατόμου παρέχει η ικανότητα και η προσπάθεια εκμαθήσεως του συστήματος μουσικής γραφής και αναγνώσεως της ψαλτικής τέχνης ή της ευρωπαϊκής μουσικής. Ας σημειωθεί ότι η σημειογραφία της ψαλτικής είναι αποτέλεσμα μακραίωνης εξελίξεως της ελληνορθόδοξου εκκλησιαστικής και κοσμικής μουσικής σκέψεως και πρακτικής εκφράσεως. Η ενασχόληση με την εκμάθηση, τη μελέτη και τη χρήση της σημειογραφίας, καλλιεργεί και ακονίζει τη μνήμη, την οξύνοια, την πολυμέρεια, την λογικότητα, την αναλογία, την τάξη, τη συμμετρία, την αρμονία, την ευρυθμία, την διάκριση των χρόνων και των οξυτήτων, την ικανότητα των συσχετισμών κ.ο.κ.
Η ατομική φωνητική μελέτη των φθόγγων της σημειογραφίας, η «παραλλαγή», όπως λέγεται στην ψαλτική ορολογία, εν συνδυασμό προς τη συμμελέτη περισσοτέρων ατόμων, είναι δυνατόν να βοηθήσουν σημαντικά, μέχρι και αποτελεσματικά, περιπτώσεις ελαφρών διαταραχών στο λόγο, όπως είναι ο τραυλισμός, ή προβλήματα που άπτονται της ορθοφωνίας. Μπορεί δηλαδή, η συμμετοχή στην εκμάθηση της σημειογραφίας, ή της εν γένει ψαλτικής τέχνης, να γίνει μέσο λογοθεραπείας και ορθοφωνίας σε άτομα παιδικής και εφηβικής ηλικίας.
4.
Όταν τώρα συμψάλλουν ή μελετούν ομαδικά τα άτομα, τότε καλλιεργούν το χαρακτήρα τους αποκτώντας διάφορες αρετές και ικανότητες όπως: την αδελφικότητα και την αγάπη, την ανοχή και την υποταγή, την υποχωρητικότητα και την πειθαρχία, την αλληλεγγύη και την ισότητα, τη συνεργασία και την άμιλλα, την πρωτοβουλία και την αυτοπεποίθηση, κυρίως δε την προσευχή και συμπροσευχή εν ώρα λατρείας, στοιχεία που έχουν απόλυτο ανάγκη όλοι οι άνθρωποι και μάλιστα οι νέοι της κατηγορίας που μας απασχολεί.
Ας σημειωθεί ότι τελευταίως τονίζεται η ανάγκη οικογενειακής μουσικής παιδείας ως παράγοντος ειρηνικής και αρμονικής συμβιώσεως των ανθρώπων. Και αυτό έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τις μικρές ή μεγαλύτερες οικογένειες, ή κοινωνικών ατόμων με ειδικές ανάγκες.
Είναι, τέλος, βέβαιο, ότι η έμμεσος ή άμεσος επαφή και ενασχόληση με τις τέχνες του καλού και του ωραίου, της τάξεως και της αρμονίας, του ρυθμού και της συμμετρίας, της ποιήσεως και της λογοτεχνίας που ενυπάρχουν στην ψαλμωδία, όχι μόνο αναπτύσσουν το καλλιτεχνικό αισθητήριο και το ενδιαφέρον γι’ αυτές, αλλά συγχρόνως συντελούν και στη συνειδητοποίησης ότι η ζωή πρέπει να κινείται μέσα στο ωραίο και το αγαθό, στο μέτρο και στην αρετή, να συνυφαίνεται με το «εγώ» και το «συ» και να εναρμονίζεται σύμφωνα με το θέλημα του Θεού, που είναι η τέλεια έκφραση της αγάπης, του αγαθού, του τελείου, της αγιότητας, της αρμονίας και της τάξεως.
Άλλες σημαντικές επιδράσεις
Ύστερα από όσα αναφέρθηκαν στην όλη παρουσίαση της παρούσας εισηγήσεως, νομίζω ότι έγινε κατανοητή η πολύπλευρη δυναμική αγωγή της ιεράς ψαλμωδίας της ελληνορθόδοξου Εκκλησίας, η οποία, ως ακρόαμα, ως ατομική ή συλλογική συμμετοχή και ως μάθηση, μπορεί ποικιλοτρόπως να βοηθήσει στη θρησκευτική, στην εγκύκλιο και την εν γένει ελληνορθόδοξο αγωγή κάθε άνθρωπο και δη τους νέους που έχουν ειδικές ανάγκες ή περιορισμένες ικανότητες.
Εκτός της ποικίλης αγωγής όμως η ψαλμωδία δύναται να θεραπεύσει ψυχικές και διανοητικές διαταραχές και να καταπολεμήσει διάφορα ψυχοσωματικά πάθη, αρκεί να χρησιμοποιηθεί εγκαίρως και καταλλήλως.
Μπορεί επίσης να καλλιεργήσει πολλές αρετές και ψυχοσωματικές ικανότητες που ίσως δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθούν με άλλο τρόπο παρά μόνο με την χρήση της ψαλμωδίας.
Είναι πιθανό τέλος, να συντελέσει στην ανακάλυψη καλλιτεχνικών και μουσικών κλίσεων όχι μόνο ως καθημερινή ενασχόληση και ψυχαγωγία αλλά κυρίως ως ευκαιρία επαγγελματικής καταρτίσεως και αποκαταστάσεως. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα τυφλών ανθρώπων π.χ. οι οποίοι μας έδωσαν δείγματα αρίστης μουσικής καταρτίσεως και επιδόσεως και ζηλευτής κοινωνικής αναγνωρίσεως και καταξιώσεως.
Επίλογος
Ειδικά λοιπόν προγράμματα, καταλλήλως επιλεγμένες ομάδες νέων με αντίστοιχα φυσικά προσόντα και εσωτερικές κλήσεις, επέκταση των προγραμμάτων αυτών και στις κοινότητες εξαρτημένων και αποθεραπευμένων νέων, πιστεύω ότι μπορούν να βοηθήσουν πολύ τον προβληματισμό και τον προγραμματισμό μας, για θρησκευτική αγωγή και κοινωνική ένταξη των νέων ιδία ατόμων με ειδικές ανάγκες.
Η στενή συνεργασία Εκκλησίας και Πανεπιστημίου με την παράλληλο συμπαράσταση και ενίσχυση της Πολιτείας και την εξειδικευμένη συμβολή καταλλήλου επιστημονικού δυναμικού είναι οι τρεις βασικοί παράγοντες που πρέπει να συστρατευθούν και να συμπορευθούν, για να γίνουν δράση και πράξη οι επιθυμίες, οι θεωρίες και οι προγραμματισμοί μας.