Ιωάννης Φούλιας: Bedrich Smetana: «Ο Μολδάβας», συμφωνικό ποίημα από τον κύκλο «Η πατρίδα μου»

Bedřich Smetana (1824-1884): Ο Μολδάβας, συμφωνικό ποίημα από τον κύκλο «Η πατρίδα μου»

Το 1874 ο τσέχος “εθνικός” συνθέτης Bedřich Smetana αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα υγείας, τα οποία του απέφεραν πλήρη κώφωση καθώς και έναν έντονο και παρατεταμένο ακουστικό πόνο. Παρ’ όλα αυτά, ο ίδιος όχι μόνο δεν σταμάτησε να συνθέτει, αλλά από τα τέλη Σεπτεμβρίου του 1874 καταπιάσθηκε με ό,τι έμελλε να αποτελέσει το αριστούργημά του: τον κύκλο συμφωνικών ποιημάτων «Η πατρίδα μου», που συνιστά έναν ύμνο στην ιστορία, την φύση και τους θρύλους της Βοημίας. Αρχικά, το έργο αυτό είχε σχεδιασθεί ως τετραλογία, τα μέρη της οποίας αναφέρονταν, κατά σειρά, στο κάστρο Vyšehrad, στον ποταμό Μολδάβα, στην μυθική ηρωίδα Šárka και στα Λιβάδια και δάση της Βοημίας· εντούτοις, οι μεμονωμένες εκτελέσεις των συμφωνικών αυτών ποιημάτων που ελάμβαναν χώραν ακόμη και πριν την περάτωση του τέταρτου από αυτά, τον Οκτώβριο του 1875, ήταν τόσο επιτυχημένες, που παρακίνησαν τον συνθέτη στο να διευρύνει τον εν λόγω κύκλο με δύο ακόμη έργα, γραμμένα το 1878 και το 1879 και αφιερωμένα στην ιστορική βοημική πόλη Tábor και στο όρος Blaník, αντίστοιχα. Η ενθουσιώδης υποδοχή της πρώτης συνολικής εκτέλεσης του κύκλου «Η πατρίδα μου» το 1882 στην Πράγα ήλθε τελικά να επιβραβεύσει την γόνιμη αφομοίωση των ιδανικών του κινήματος των εθνικών σχολών στο νεωτεριστικό είδος του συμφωνικού ποιήματος (στην προώθηση του οποίου είχε αποφασιστική συμβολή ο Franz Liszt) και να καταστήσει το συγκεκριμένο έργο του Smetana πρότυπο πολλών άλλων ανάλογων συνθετικών αποπειρών, ιδίως σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.

Ο Μολδάβας (Vltava, στην γλώσσα του συνθέτη), το δεύτερο έργο του κύκλου, γράφηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα, από τις 20 Νοεμβρίου έως τις 8 Δεκεμβρίου 1874, εκτελέσθηκε για πρώτη φορά στις 4 Απριλίου του 1875 και αποτελεί αναμφίβολα το δημοφιλέστερο από τα συμφωνικά ποιήματα – αν όχι από όλα γενικά τα έργα – που συνέθεσε ο Smetana. Το “πρόγραμμα” του κομματιού αυτού συνίσταται ουσιαστικά σε μιαν ηχητική απεικόνιση της διαδρομής που ακολουθεί ο ομώνυμος ποταμός στα βοημικά εδάφη. Η περιγραφή του συνθέτη ξεκινά από τις δύο πηγές του Μολδάβα, μία ψυχρή και μία θερμή, που αποδίδονται με το εναρκτήριο “μουρμούρισμα” των φλάουτων και των κλαρινέττων· αφού δε τα δύο αυτά ρυάκια συγχωνευθούν σε μια κοινή κοίτη, ο Smetana εκθέτει το βασικό θέμα του ποταμού, μια μελαγχολική μελωδία σε μι-ελάσσονα με λαϊκές καταβολές. Ακολουθούν σε παράταξη τρεις διαφορετικές “εικόνες” που διαδραματίζονται στις όχθες του ποταμού: η πρώτη είναι μια σκηνή κυνηγιού στα δάση της Βοημίας, που αναπαριστάται με την διαρκή συνθηματική ήχηση των χάλκινων πνευστών· στην δεύτερη ακούγονται οι εύθυμοι χορευτικοί σκοποί που συνοδεύουν έναν χωριάτικο γάμο, ενώ στην τρίτη περιγράφεται ένας άλλος – φανταστικός – χορός νυμφών υπό το σεληνόφως, με αιθέρια ηχοχρώματα και υπό την διακριτική παρουσία των φιγούρων που αντιπροσωπεύουν την ακατάπαυστη ροή του νερού. Έπειτα και από την θαμπή σκιαγράφηση κάστρων, παλατιών και ένδοξων ερειπίων που συναντά στην πορεία του ο ποταμός, το βασικό του θέμα αναδύεται εκ νέου στην ολότητά του από την ορχήστρα, για να οδηγηθεί άμεσα σε ενδελεχή μοτιβική “ρευστοποίηση” κατά τους ορμητικούς στροβιλισμούς των υδάτων στις δίνες του Αγίου Ιωάννη. Παρακάτω, καθώς ο Μολδάβας φαρδαίνει και διασχίζει την Πράγα, το θέμα του παραλλάσσεται πλέον με μεγαλύτερη ζωντάνια στην Μι-μείζονα, ενώ η μουσική φθάνει στο λαμπρό απόγειό της ανακαλώντας θριαμβικά (από το πρώτο συμφωνικό ποίημα του κύκλου) το μοτίβο του Vyšehrad, ενόσω ο ποταμός ρέει κάτω από το επιβλητικό τούτο κάστρο. Τελικά, τα νερά του Μολδάβα χύνονται μεγαλόπρεπα στην κοίτη του Έλβα και έτσι το θέμα του χάνεται γαλήνια στον μακρινό ορίζοντα.

03.08.2008