Ιωάννης Φούλιας: Johannes Brahms: Συμφωνία αρ. 1 σε ντο-ελάσσονα, opus 68

Johannes Brahms (1833-1897): Συμφωνία αρ. 1 σε ντο-ελάσσονα, opus 68

Αν και η ενασχόληση του Brahms με την πρώτη του συμφωνία ξεκίνησε το 1862, ήταν μόλις το 1876 που το έργο ολοκληρώθηκε και πρωτοπαρουσιάσθηκε στην Karlsruhe υπό την διεύθυνση του Otto Dessoff. Η συμφωνία αυτή υμνήθηκε από τους κριτικούς ως η “δεκάτη” του Beethoven, η βαριά κληρονομιά του οποίου στο είδος αυτό στάθηκε αδύνατο να ξεπερασθεί από τους μεταγενέστερους δημιουργούς. Φυσικά, η συμφωνία του Brahms δεν μπορεί να θεωρηθεί επιγονική· η καθιέρωση, άλλωστε, του έργου στο συναυλιακό ρεπερτόριο επιβεβαιώνει με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο την υψηλή αυτόνομη καλλιτεχνική του αξία, πέραν από τις όποιες αναφορές στο λαμπρό κλασσικό παρελθόν.

Η αργή εισαγωγή του πρώτου μέρους (Un poco sostenuto) – δραματική, μυστηριώδης, αλλά και λυρική συνάμα στην έκφρασή της – συνδέεται οργανικά με την μορφή σονάτας που ακολουθεί, καθώς η χρωματική της γραφή και το μοτιβικό της υλικό μετασχηματίζονται για την σύσταση του κυρίου θέματος του Allegro στην ντο-ελάσσονα. Αν και διαφορετικού ήθους, το ήρεμο πλάγιο θέμα στην Μι-ύφεση-μείζονα συνδέεται επίσης σε μοτιβικό επίπεδο με το κύριο θέμα, όπως και το τρίτο και καταληκτικό θέμα της εκθέσεως στην μι-ύφεση-ελάσσονα, η ενεργητική διάθεση του οποίου συνδυάζεται με μια αντιστικτική ύφανση. Η ενότητα της επεξεργασίας αναδιατάσσει και φωτίζει από διαφορετικό πρίσμα τα ήδη γνωστά θεματικά στοιχεία, καταλήγοντας σε έναν μακροσκελή ισοκράτη επί της δεσπόζουσας ως υπόμνηση της εισαγωγής. Η σύνδεση με την επανέκθεση είναι μάλιστα τόσο στενή, που καθιστά δυσδιάκριτο το ακριβές σημείο εισόδου του συντομευμένου πλέον κυρίου θέματος, ενώ οι τροποποιήσεις του πλαγίου και του καταληκτικού θέματος (σε μεταφορά στην Ντο-μείζονα και την ντο-ελάσσονα, αντιστοίχως) είναι επουσιώδεις. Με την ήπια σκιαγράφηση του αρχικού εισαγωγικού υλικού, η coda αίρει τελικά όλες τις προηγούμενες εντάσεις στην λαμπρή Ντο-μείζονα.

Η απλή διαπίστωση της τριμερούς κατασκευής του αργού μέρους της συμφωνίας ουδόλως θα μπορούσε να αποκαλύψει την υψηλή εκφραστική ποιότητα του εν λόγω Andante sostenuto. Ολόκληρη η πρώτη ενότητα στην Μι-μείζονα συνίσταται σε έναν πλούσια εναρμονισμένο ύμνο, κάθε φράση του οποίου διευρύνεται και φθάνει σε εξαϋλωτικές κορυφώσεις στην τρίτη ενότητα. Η ρευστή μεσαία ενότητα, αντιθέτως, διακατέχεται από εγκόσμιο τόνο – άλλοτε μεν ελεγειακό, άλλοτε δε παρηγορητικό.

Το τρίτο μέρος (Un poco Allegretto e grazioso) αποτελεί τυπικά και μόνον ένα scherzo, αφού το χαριτωμένο κύριο θέμα του στην Λα-ύφεση-μείζονα είναι πολύ ήρεμο και πλούσιο σε ηχοχρωματικούς συνδυασμούς. Ένα σύντομο, αγχώδες τρίο στην φα-ελάσσονα επιχειρεί ανεπιτυχώς να διαταράξει την νηφαλιότητα αυτή, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από την ακόλουθη υπόμνηση του αρχικού θέματος. Το εκτενέστερο δεύτερο τρίο στην Σι-μείζονα, από την άλλη πλευρά, είναι μεγαλοπρεπές και υποχρεώνει το κύριο θέμα σε μια πλήρη επαναφορά, προκειμένου το κομμάτι να ολοκληρωθεί κυκλικά.

Η αργή εισαγωγή (Adagio – più andante) του τελευταίου μέρους ξεκινά στην τραγική ντο-ελάσσονα και σύντομα οδηγείται σε δραματικό ξέσπασμα, όταν μια μελωδία αλπικού κόρνου αναλαμβάνει να προσφέρει την λύτρωση· πράγματι, το επερχόμενο κύριο θέμα του Allegro non troppo, ma con brio είναι ένας χαρμόσυνος ύμνος στην Ντο-μείζονα. Η ευτυχής έκβαση του δράματος, ωστόσο, δεν φαίνεται να είναι προδεδικασμένη, καθώς η μετάβαση προς το ήρεμο πλάγιο θέμα στην δεσπόζουσα και ιδίως το καταληκτικό θέμα στην μι-ελάσσονα επαναφέρουν την αίσθηση της τραγικότητος. Η άμεση τονική επανέκθεση του κυρίου θέματος που ακολουθεί, παραχωρεί με την σειρά της την θέση της σε ανάπτυξη του υλικού της μετάβασης, που φθάνει σε τέτοιο σημείο δραματικής κορύφωσης, ώστε η μεσολάβηση της μελωδίας του αλπικού κόρνου να κρίνεται και πάλι επιβεβλημένη! Το πλάγιο θέμα επανεκτίθεται τώρα στην Ντο-μείζονα, αλλά κατόπιν συναντά εκ νέου την οξεία αντίδραση του τρίτου θέματος, το οποίο αυτήν την φορά παρουσιάζεται στην ζοφερή ντο-ελάσσονα. Όλα λοιπόν υπήρξαν μάταια; Όχι! Μια εντυπωσιακή σε δύναμη κλιμάκωση επί τη βάσει του κυρίου θέματος οδηγεί στην τελική αποθέωση, σε έναν θρίαμβο της χαράς και της δημιουργικής βούλησης!

19.12.2002